Бүгінгі төрт кейіпкер де мемлекеттік қызметте, журналистикада, сында, әдебиетте танылған тұлғалар. Шетел асып, білім жиып, біраз тәжірибе жинақтады. Көрген-түйгендері замандастарының керегіне жарар деген ниетпен ортақ сауалға жауаптарын ұсынып отырмыз!

---

1. Әр халықтың тек өзіне тән мінез-құлқы, бол­мыс-біті­мі, табиғаты бар. Сіз үшін шетелдегі ал­ғашқы әсер қандай болды?

2. Әдебиет, мәдениет, өнер – кісілікке, ізгілікке бас­тай­тын құндылық. Шетелде осы салаларға деген көз­қарас пен қамқорлық қандай екен?

3. Қай заманның, қай елдің әдебиеті, өнері, мәдениеті бол­сын жастармен толыққанда күш-қуат, тың ой, жаңа сер­пін пайда болады. Ол жақта жастардың ролі мен қызығушылығы қандай?

4. Өзіңіз соңғы рет қандай киноға, концертке, театрға, му­­зейге немесе тарихи орынға бардыңыз? Қандай кітап оқыдыңыз?

5. Л.Толстой күнделіктерінде «ішкі дайындық» пен «алға қойған нақтылы жоспар» турасында айтады. Сіздің ішкі дайын­дық қандай? Алда қан­дай жоспарыңыз бар?

6. Ол жақтан нені үйреніп, неден жирену керек деп ой­­лайсыз?

7. Еңсесін енді тіктеген өз еліңіз бен қазір тұрып жатқан еліңіз­де қандай ұқсастықтар мен айырма­шылықтар бар?

8. Қазір жастар арасында шетелге кету, сонда қалу ту­ралы ой жиі айтылады. Бұған не себеп дер едіңіз?

---

Аягүл МАНТАЙ:
Мәскеудің До­модедово әуе­жайы­нан құрбым күтіп алуы ке­рек еді. Әрі-бері іздеп, тап­па­дым. Осы­дан бес жарым жыл бұрын ғой. Жа­сы елулер шама­сын­дағы орыс кісіге: «Қазақ­стан­нан ке­ліп едім. Құрбыма телефон ша­лып, қай жерде тұр­ға­нымды ай­та­сыз ба? Ақшасын төлейін» дедім. Ол кісі: «Ақ­шаңыз­дың керегі жоқ» деп жылы жымиып, құрбыма теле­фон шалып, күтіп тұрған жерімді айтты. Құрбым мені басқа жақтан іздеп жүр екен. Әлгі кісі құрбыма жолды түсін­діріп, арасында «Қазақстанда бір рет болғам. Алма­ты – әдемі қала. Қазақтар – қо­нақ­жай халық» деп әңгі­ме­сін айтып қояды. Құрбым келген соң жылы қош­тасып, университет жатақха­на­сына бет алдық. Метрода, біз отырған вагонда көр­шілес мемлекеттердің он бес шақты адамы отырды. Ауыр жұмыстан шар­шағаны, қажығаны білінеді. Құр­бым: «Олар осында қара жұмыс істеп, от­басын асырайды» деді. Ішімнен «Құдайым, қазақты шет жер­де қаңғыта көрмеші» деп тіледім. Еңсемді ауыр мұң басқаны есімде…
Мәскеуде Лев Толстойдың, Алексей Толстойдың, Чехов­тың, Цветаеваның, Булгаковтың, Тургеневтің, Гогольдің, Достоевскийдің үйінде болдым. Лев Толстой, Алексей Толстой, Тургеневтің үйіне кіргенде ақсүйектерге тән сән-салтанат бірден көзге түседі. Есенин жалдап тұрған пәтерге кіргенде кедейшіліктің исін сезіндім. Цве­таева тұрған үйді аралап жүріп, ақынның аштықтан қиналғанына сене алмадым. Бірақ, рас. Цветаева өле­рінен біраз бұрын әдебиеттегі шенеуніктерге «Лит­фонд­тың асханасына ыдыс жуушы етіп алыңызшы» деп өтініш жазған. Өкінішке қарай, көп ұзамай Цветаева өзіне қол жұмсап, өлді.
Пушкин үйленген соң жары екеуі Мәскеуге келіп, бір ай пәтер жалдап тұрады. Сол үйді қазір музейге ай­налдырып тастаған. Бұдан бөлек Пушкин ешқашан тұр­маған, бірақ қонаққа келіп жүрген байдың еңселі, сәулетті үйі де бүгінде Пушкиннің музейі.
Толстойдың Ясная Полянасында да болдым. Әлем­нің түк­пір-түкпірінен Ясная Полянаға Толстой­дың оқыр­мандары келеді.
Мәскеу – кітап оқитын қала. Метрода кітап оқып отырған жастарды жиі көресіз.
Үлкен театрға, Кіші театрға және Современник теат­ры­на мүмкіндігінше жиі барып тұрам. Кіші театрдан да, Современник театрынан да Чеховтың «Три сестры» пье­са­сын көрдім. Актерлердің, режиссерлердің ізденісі ұна­ды.
Екі-үш күн бұрын Маркус Зузактың «Книжный вор» кіта­бын бітірдім. Маркус Зузакты әлем әде­биетшілері «әде­биеттегі құбы­лыс» деп бағалайды.
5.Өз басым «ішкі дайындықты» өзіңмен және Құ­дай­­мен үйлесімде өмір сүру деп түсінем. Мен әлі өзім­ді іздеп жүрмін…
Өзгелер үшін жауап бере алмаймын. Өзім үшін жауап бе­рейін. Ресей Халықтар Достығы университе­тінде магистратурада оқып жүргенде мәскеулік қыз-жігіттердің магистрлік диссертациясына үлкен жауап­кершілікпен қарағанын байқадым. Жан-жақты зерт­теп жазды.
Сосын Мәскеуде біздегідей көп оқитын адамды әс­­пет­темейді. Себебі, кітап оқу мәдениеті қалыптас­қан.
Жирену дейсіз бе? Кейбір орыстардың шовинистік көзқара­сынан биік тұру керек. Байқағаным, мәскеулік­тер білім­ді, интеллектісі жоғары адамды мойындайды. Өз ба­сым қазақтар туралы мәскеуліктерден жылы пікірді жиі естідім. РУДН-де оқып жүргенде де оқыту­шылар та­рапынан қазақтарға деген ерекше жылылықты сезін­дім.
Үлкен өзгеріс бар деп айта алмаймын. Бірақ тұлға­ны ба­сып, жаншып жатса, қоғам бейжай қарамайды. Мы­салы, Цискаридзе Үлкен театрдан кеткенде бишіні құр­меттейтін көрермен митингке шықты.
Сосын мұнда әдебиеттен пайда табуға, оны биз­неске айналдыруға болады.
Жұмыссыздық. Жұмыс болса да, жалақыдан жала­қыға әзер жететін жастарда «пәтер аламыз» деген үміт аз. Он жыл шетелде оқып келген танысым елге ора­лып, ғылыми маман болып қызмет­ке орналасып еді, алпыс мың жалақы алды. Жалақысы жақсы жұмыс із­деп еді, таппады. Оңтүстік өңірде жұмысқа тұрудың қиын екенін көп адам жақсы біледі.
Шетелде тұрып, елін, ұлтын танытып жүрген қазақ­тар аз емес.

---

Шыңғыс МҰҚАН, Гарвард университетінің түлегі

1. Физика за­ңы бәрімізге қалай бірдей болса, ме­нің­ше адам таби­ға­ты да солай бір­дей. Ойбай, аме­­рикалықтар он­дай екен, мұн­дай екен деп айта алмаймын. Халық жеке адам деңгейінде жақсы маман болу, мал табу, үй болу, бала тәрбиелеу, ал, қоғам деңгейінде мәдениет, руxани мәселелер, саясат, қылмыспен күрес сияқты мәселелермен онда да, бізде де айналысады. Осыдан екі жыл бұрын мамырдың соңында Бостонға келдім. Америкадан алған алғашқы әсерім – «Америка деген осы ма?» болды. Көңілім қалды. Сөйтсем, біздің көзіміз Голливуд көрсететін жалт-жұлт еткен Америка екен. Үш-төрт қабатты қызыл кірпіш үйлермен салынған сұп-сұр қала көрінді. Балаларды ойнатайын десең, біздегі Мега сияқты үлкен гиппермаркеттер де жоқ. Біздің қалаларда әр аулада балалар ойнайтын алаң, оларда ондай жоқ. Кейін түсіндім. Америкалықтар дамудың “зәулімділік” деген кезеңінен өтіп кеткен. Олар қарапайымдылыққа жеткен.
2. Меніңше, құндылық деген сөзді біз дұрыс түсінбейміз. Құндылық біз үшін бір абстракция, әдебиетіміз, мәдениетіміз, бір сөзбен айтқанда мақтанатын дүниелеріміз. Әрине, олар ұлттық құндылықтарымыз. Ал шын мәнінде құндылық дегеніміз құнын білетін нәрселер. Өмірде бір кітап оқымаған адамға әдебиеттің құны қанша? Сондықтан, құндылық деген түсінікті аспанға шығарып, қол жетпейтін жерге апарып, сакралды өң беру қажет емес. Құндылықты адамдар деңгейіне түсірген жөн. Кімге не құнды, сол құндылық. Денсаулығың құндылық болса, күнде спортпен шұғылдан, жаман әдеттерден ада бол. Оның құнын біл. Ал денсаулық үшін деп арақ ішкен адам нағыз екіжүзді адам. Оны ағылшынша Hypocrite дейді. Сондық адамдар қолданбаған құндылық — құндылық емес. Америкада құндылық мәселесіне көп көңіл бөледі. Бас­тауыш мектептерде білімге емес, құн­ды­лық­тарға басымдық береді. Тәрбие — балалардың бойына жақсы құндылықтарды сіңіруден тұрады. Әр отбасының, әр компанияның құндылықтары бар. Және олар соған сәйкес өмір сүруге тырысады. Кез келген шаруа бас­тарда құндылықтарға сәйкес-сәйкес еместігін талқылайды. Американың ұлттық деңгейдегі құндылықтары — демократия, сөз бостандығы, қауіпсіздік. Ақпарат құралдары Америка сол құндылықтарға қаншалық сәйкес өмір сүріп жатқанын жарыса жазады да жатады. Мәселен, қазір көптеген америкалықтар Трамптың бұрынғы өмір салты, қазіргі жүріс-тұрысы сол құндылықтарға сәйкес емес деп ойлайды. Құндылықты ағылшынша value, аудармасы құн­дыдан гөрі, бағалауға көбірек келеді. Ұлттық құндылықтарымызды аса құнды деп құндақтау емес, күнделікті өмірде бағалай білген жөн.
3. Ол жақта әдебиет — романтика емес, ин­дустрия. Фикшн әдебиет те, нонфикшн әде­биет те. Жазушыларға бір армия адам жұмыс істейді. Спорттағы скауттар сияқты талант­тарды табу, оларды қалыптастыру үшін арнайы мамандар бар. Әдебиет саласында бәсекелестік қайнап тұр. Баспалардың деңгейіне қарай онда шығатын әдебиет сапасы іріктеледі. Ал нонфикшн, яғни қазақша іскерлік әдебиет деп аударып жүрген салаға келсек, университеттер нонфикшн әдебиеттің фабрикалары.
4. Соңғы көрген қойылымым — Қалекей театрының Отеллосы. Нүркен Өтеуілов Ягоны, Қуандық Қыстықбаев бас кейіпкерді мықты сомдады. Мүсірепов театры қойып жүрген “Қара шекпеннен” де үлкен әсер алдым. Кітап жағына келсем, соңғы екі жылдан бері тек ағыл­шын­ша оқып жүрмін. Соңғы оқыған­да­рым­ның бірі ағалы-інілі Хиздардың “Made it to stick” атты кітабы. Айтылған ойды, жазылған сөздің Көпен Әмірбек ағам екі кітабын берді, Бақытжан Бұқарбай “Күнкөрістен кет, байлық­қа жет!” деген кітабын поштама салып жіберіпті. Қазір кітаптарға қатысты бір жоба жасап жатырмын. Ел есінде қалай ұзақ сақта­тар­­лықтай қалай ой айтып, сөз жазуға бола­тыны туралы. Кітап атау шамамен “Жабысуға жаратылған”. Екі киноны айтар едім. Бірі “Арыстан” (Leo) — Австралиялықтар асырап алған үндіс баласының туған жерін іздеу xи­каясы, екіншісі — “Елеусіз қонақ” (The invisible guest — Невидимый гость) — шытырман оқиға.
5. Америкада мемлекет басқару ісін оқыдым. Әлемдік экономика заңдылықтарын түсіндім. Мәселен, менің жобаларымның бірі — “Қазақтар 2050 жылы аса дамыған 30 елдің қатарына ене ме? Ол үшін не істеу керек?” болды. Ел басқарудың біраз қыр-сырын үйрендім. Оған қоса, шетте жүргенде елге сырттан қарауға мүмкіндік болады. Ойланып, көз тоқтатуға уақыт болды. Ішкі дайындық бар. Ал жоспарға келсек, ол жағы былай. Көш­басшылықта “жұмысты өз иелеріне қайтару” деген түсінік бар. Ал бізде, байқаймын, кез келген салада мемлекет жауапкершілікті өз мойнына алып алады. Қоғамда тәуелділік басым. Қит етсе, билік кінәлі. Тәуелді xалық тәуелсіз мемлекетке тірек бола алмайды. Менің жоспарым қайда еңбек етсем де, осы ұстанымды басшылыққа алам. Азаматтық қоғамды қа­лып­тастыру дегеніміз осы. Азаматтар жұмылмай, кез келген бағдарлама, кез келген бастама орнықты орындалмайды. Еркін экономиканы “көзге көрінбейтін қолдар”, демек нарықтың заңы басқаратындай, мемлекетте де биліктің қолы білінбеу қажет. Ал бізде мерейтойларды өткізетін де мемлекеттік органдар, жанар-жағармай сататын да мемлекет, газет шығара­тын да мемлекет. Қай салада да мемлекеттік органдардың ықпалы. Мұндайда билік құзы­рын асыра пайдалану үйреншікті жағдай болмақ. Сондықтан, билік жұмысты xалыққа қайтарып беру қажет.
6. Үйренер көп, жиренер аз. Үйренердің бірқатарын жоғарыда айттым. Жиренетіндердің бірі “көгілдірлер”. Қазір Америкада оларға қарсы пікір айтудың өзі қауіп.
7. Ұқсастықтар да, айырмашылық та жетіп артылады. Әңгіме онда емес, басқада. Ең басты айырмашылық — америкалықтардың басында бар жиынтық ноу-xау қазақтардың басында жоқ. Экономикадағы да, басқадағы да барлық айырмашылық осы жерден басталады.
8. Елден кетіп жатқан жастарды түсінем және мақтанам. Түсінетінім — адам өз қабілетін қымбатқа сатқысы келеді. Америка — үлкен әрі әлеуетті нарық. Қазақстанда жүз табатын дағды онда жүз мың долларға бағалануы мүмкін. Одан бөлек, кәсіби өсуге мүмкіндік көп. Мақтана­тыным — Америкаға барып, ондағы еңбек нарығында бәсекелестікке қабілетті болу, өзін-өзі табу әр адамның қолынан келмейді. Амери­ка­да қазақтар ғана емес, дамыған Еуропа елде­рінің адамдары да толып жүр. Амери­калық­тардың өздері бүкіл әлемде жұмыс істеп жүр. Сондықтан, “Ойбай, кетіп жатыр” деген көзқарас түбегейлі дұрыс емес. Керісінше ол жаққа барған қазақтар бізде жоқ ерекше тә­жірибе жинап келеді. Эмигранттардың өз еліне пайдасы көп тиетіні туралы зерттеулер мол.

---

Әсия БАҒДӘУЛЕТҚЫЗЫ,
Куин Мэри университетінің магистранты (Лондон)

1. Әр түрлілік, әр түрлі ұлт, тіл, дін, білім, мәдениет, құ­лық, философия. Ешкім еш­кімді қалыпқа салуға тырыс­пай­ды. Сондықтан өзің бола аласың. Өйткені білесің, мұнда әр­кімге де орын табыла­ды. Бәлкім, еркіндік деген сол шы­ғар?
2. Мемлекеттен қаржыландырылатын біздегідей одақ, біз­дегідей атақ жоқ. Бірақ жеке, қоғамдық ұйымдар бел­сенді, меценаттықтың арқасында жұмыс істеп тұрған бүтін институттар бар. Кісінің жеке еркі бағаланатыны соншалық, музейге бар­ғанда билетке төлегің келе ме, тегін кіргің келе ме, өзің шешесің. Егер төлегің келсе, қайырымдылық жәшіктеріне бес фунтыңды салып кетесің. Жә­не сол жәшіктер қашан көрсең толып тұрады, қызығы. Театрлардың басым көп­шілігі тек кассаға жұмыс істейтін антреприздік ұжымдар.
3. Жастар өте белсенді. Әр бағытта, қызығу­шылықтарына орай жиналатын ор­та­лар бар, оған жағдайлар жасалған. Тегін дәрістер, мастер класстар, байқаулар, т.б. жетерлік. Қазір кез келген Батыс елінде бөлектенетін, өзін артық санайтын, бел­гілі бір нәсілдің, ұлттың, немесе үстем топтың сойылын соғатындарға орын азаю­да, либералдық демократтық ой әртүрлілікті, теңдікті насихаттайды. Ал шын өнер мен әдебиет қашанда либералды болған. Сондықтан мұнда түрлі мемле­кет­тен келген, түрлі тағдырды кешкен түрлі дауыстарға «микрофон» беруді жөн көреді.
4. Кеше ғана Спайк Лидің «BlackKklansman» фильмін көріп, соңынан режис­сермен болған сұрақ-жауап сессиясына қатыстым. Бұл Трамптың билікте отырған кезінде жоғарыда өзім айтып кеткен теңдік, нәсілдік алауыздықтың орынсыздығы жайындағы дүние. Биылғы Канн фестивалінде Гран приді алған, үлкен қошаметке ие болған туынды. Өз қазанымызда өзіміз қайнап, соның өзінде өзімізді өзімізден қорғай алмай жүрген біздің ұлтқа бұл мәселелер қаншалықты түсінікті болатынын білмеймін, бірақ. Бүкіл әлемнен халықтар құдды бал жағып қойғандай ағылып жатқан осы батыстағы, түрлі құндылықтар қақтығысып жатқан әлемдегі өткір мәсе­лелер ғой. Соңғы рет концертке Лондон симфониялық оркестрі Вивальдиді ойна­ғанда, осыдан жарты ай бұрын бардым. Театрға екі ай бұрын көрген «Мор­монт кітабы» мюзиклінен кейін аттап баспадым, ал соңғы рет бас сұққан музей Италия, Ватикандағы мұражай кешені. Қазір магистрлік диссертациямды жазып жатқандықтан, көптеген кітаптарды қатар оқуға тура келіп жатыр.
5. Дайындық өмір бойы жинала беретін қор деп түсінемін, тек соның іштен шық­пай, ештеңеге жарамай қалмауынан қорықпасаң. Жоспар көп, қайсыбір жұ­мыстар басталып та кетті.
6. Қоғамдық мәдениет, өзің мен өзгені сыйлау, адамгершілік, тайм менед­ж­мент, кісіге сену, ашкөз болмау, пара алмау сияқты қарапайым дүниелерді әлі де үйрену керек біздің халыққа. Жиренетін дүние көрмедім, тек кейбір ұғым түсі­ніктері, өмір сүру салттары басқа, оны қабылдамадым деп айтар ем.
7. Ұқсастық аз, айырмашылық көп. Оның бәрін тізбелеуге газет беті көтере қой­мас. Ең бастысы, адамдардың санасындағы айырмашылық қой. Мемлекетке қа­тысты, қоғамға, ортасына, табиғатқа деген сауатты, жауапкершілікті қа­тынас­тары өзгеше.
8. Бұл тек Қазақстан емес, кез келген дамушы елдің басында бар жағдай. Се­беп түсінікті, мәдениет те, білім де, күнкөріс те, еркіндік, демек жан тыныш­ты­ғы да дамыған елдерде. Көптеген дамушы ел азаматтарында қазір екі таңдау бар: бірі «шетелге кетсем, өмірім ертегідей болар еді» деп армандау, екіншісі сол ертегі өмірге жету де, «бәрі тамаша, әттең, бірақ шын орным басқа жерде, туған елім­де» деп мұңданып өту.

---

Алыста жүрген қазақ жастарымен әңгіме

Гүлбиғаш ОМАР,
Ньюкасл университетінің докторанты (Ұлыбритания)

1. 2015 жылы 7 қаңтарда Лондон­да­ғы Хитроу әуежайына келіп түскен сәтім әлі есімде. Шамасы, бұл күн­нің әсерін ешқашан ұмыта қой­мас­пын. Шетелдік сапарларға бұған дейін де шығып көргенім бар, бірақ ту­рист ретінде сапар шегу бір бөлек те, бөтен елге қоныс аударудың жөні бас­қа екен. Англия алдағы үш жа­рым жылға жаңа үйім болуы тиіс еді. Әрі-бері сапырылысқан түрлі өңді адам­дар, діні басқа, тілі түсініксіз жұрт – айналам қаптаған адам болса да, ең үлкен жалғыздықты сезіндім сол сәтте. Британия мені құшақ жая қар­сы алған жоқ, керісінше, Астана – Лондон рейсімен аман-есен Аль­бион аралына жетсем де, ішкі рейс­пен Ньюкаслге жету мұң болды. Бұл жақ­та біздің ұғымдағы қыс жоқ қой, бірақ сақылдаған аяз бен омбы қардың орнына Солтүстік теңізден құ­тыра соққан қара жел бар. Дәл сол күні аралдың үстінде қатты жел тұ­рып, барлық рейс кейінге қалды­рыл­ды. Сонымен, мен Лондондағы қо­нақ үйде түнеп, Ньюкаслге келесі күні бір-ақ жеттім. Үш жарым жылда көзім жеткені – Лондонды көріп, Анг­лиямен көзайым болдым де­меңіз. Нағыз Англияны көру үшін іш­кері қарай өту керек, ең дұрысы, сол­түстікке қарай аттану керек. Әр қа­ланың өз аурасы бар, аймақтардың әрбірі өз диалектісінде сөйлейді, ондағы тұрғын халықтың мінезі де әрқилы. Мысалы, Ньюкаслдегі алғашқы күннен байқағаным – мұн­дағы жергілікті тұрғындар мейлінше ашық-жарқын әрі көмек беруге бейіл тұрады. Мұнда оқуға келген көп студенттер алдын ала осындағы қазақтармен хабарласып, бірін-бірі күтіп алып, пәтер табуға, жан-жақты бар­лауға, жалпы жерсінуге кәдім­гі­дей көмектесіп жүреді екен. Мен мұ­ны кейін білдім. Ньюкаслге та­ба­ным тигенде күн кешкіріп қалған кез: мен ешкімді танымаймын, мені ешкім танымайды. Бірақ жатсыну болған жоқ. Алғашқы күннен бастап өзіме керек ақпараттың бәрін жер­гілікті тұрғындардан алдым. Тіпті, дүкен қайда, кітапхана қайда дейтін толып жатқан сұрақтарды көшеде өтіп бара жатқан кез келген адамды нә­сіліне қарамастан тоқтатып қойып, сұрай беретін едім. Ешкім бе­­тімді қайтарып көрмепті. Кері­сін­ше, бара жатқан бағытынан бұ­рылып, біраз жерге дейін шығарып са­лып, жолды өзі білмесе, үшінші бі­реуді тоқтатып, жөн сұрап тұратын ға­жап адамдар. Осыдан соң менде бө­тен жер, бөгде жұрт деген психо­логиялық шекара біржола жойылды. Қазір әлемнің кез келген еліне, қа­ла­сына жалғыз өзім аттансам, ада­сам-ау деген ой жоқ. Әр қаланың тұр­ғындары әр түрлі дедім ғой, мы­салы, Эдинбургке, Глазгоға бар­ған­да, шотландықтардың сөздері де, өз­дері де дөрекі көрінді. Тағы бір бай­қағаным – көшеде қарсы келе жат­қан адамның көзіне көзіңіз түсіп кет­се, міндетті түрде жымиып, кө­біне «Хеллоу» деп амандасып өте бе­реді. Әрине, мұны істейтін – ағыл­шындар. Біз сияқты сырттан кел­гендерге мұндай әдет сіңе қоймаған. Ең бастысы, осы үш жарым жылда түй­генім – қоғамның кемелденуі өз­ге­лерді сыйлай білу дәрежесімен ты­ғыз байланысты екен. Бұл жеке адам­дарға да қатысты. Өзін сыйла­майтын адам ғана өзгелерге тіл ти­гізе­ді, өзін іштей қор сезінетін адам ғана басқаларды басып-жаншуға дайын тұрады. Бәлкім, бри­тан­дық­тардың бойындағы бекзаттық (бә­рін­де емес, әсіресе, орта жастан ас­қан­дарда) содан болар. Бұл елде оқу маған не берді десеңіз, нақты жауап – бостандық берді. Неден, кімнен екенін өзім де толық түйсініп болғам жоқ. Бір нәрсені анық айта аламын – шын еркін болуды, адами және аза­маттық бостандықтың не екенін осын­да келіп сезіндім. Ең үлкен ғиб­ратым – жалғыздық деген көптің ішін­де емес немесе айналаңда сөй­лесетін тірі жан таппайтын күйде емес, адамның өз ішінде екен. Осын­да келгелі жалғыздық мені жайы­ма қалдырып, өз жөнімен кет­ті. Тек елге деген, жақындарыма де­ген сағыныш қалды.
2. Британияда өзім аралаған қа­ла­ларда әуелі өнер галереяларына кі­ріп-шығуға тырысамын. Эдин­бург­те Шотландия ұлттық галерея­сында бо­лып, да Винчидің Мадон­насын өз көзіммен көрдім. Лон­дон­дағы Ұлт­тық галереяда жар­ты күнім тек имп­рессионистерге арналған төрт залды аралауға кетті. Ал онда қателеспесем, алпыстан аса зал бар. Сондықтан ел­ге қайтқанша тағы айналып соғам. Ньюкаслда Балтик дейтін заманауи өнер орталығы бар. Осынау орта­лық­тарды аралап жүріп көзім жеткен жайт – бұл жұрт өнердің қадірін бі­леді және шын талант бұл елде елеу­сіз қалмайды. Үйде отырған жұ­мыс­сыз әйелдің жазушылықпен ай­на­лысып, атақ пен табысқа ие болған хикаясын айтсам, Джоан Роулингті меңзеп отыр деп ойлауыңыз кәдік. Жоқ, бұл Ньюкаслден шыққан Луиза Росс. Мұн­дайлар өте көп. Ал заманауи өнердің өкілдері өздерінен басқа еш­­кім түсінбейтін инсталляция­лар­ды, бейнежазбаларды көрмеге қойып, аудитория жинап жатады. Жал­пы, бұл елде өнерде, әдебиетте еш шектеу жоқ. Цензураның ешбір түрі жоқ. Саяси емес, ішкі шектеуді ай­тып отырмын. Ал Ньюкаслдегі бас теат­рдың мемлекеттік не жергілікті бюджеттен бір тиын алмастан, тек де­меушілік қаржыға күн көріп отыр­ғанын білгенде, қайран қалдым. Со­дан болар, театр билеттері өте қым­бат. Есесіне, театр ұжымы ауди­торияны тарту үшін барын салады, ал мұндай жағдайда театрда өнерді шын сүйген адамдар ғана қызмет ете­тініне еш күмәніңіз жоқ шығар. Бри­танияның көп елден артық­шы­лығы – мұндағы мұражайлар мен өнер галереяларының жалпақ жұрт­қа, тіпті туристерге есігі ашық екені, яғни кіру тегін. Бұл халықтың өнерге деген көзқарасын осыдан-ақ біле бе­ріңіз. Қаласаңыз, мұражайда не ор­талықта тұрған шыны жәшіктерге тиын-тебен тастап кетесіз, қалама­саңыз, Британ империясы заманы­нан бері жер-жиһаннан жинақталған асыл мұраларды тегін тамашалап, кете бересіз. Содан болар, қайсы­сы­на барсаңыз да, мұндай ордалардың іші толы қарақұрым адам. Жас та, кә­рі де, бала-шағасын ерткен от­ба­сылар да – бәрі осында.
3. Бір нәрсенің басын ашып айта­лық, мұнда жасына қарай бөлу жоқ­тың қасы. Яғни, «жасына қарай кем­сітушілікке жол бермеу» деген тү­сінік бар. Зейнетке шығып, жазу­шы боламын деп, кешкілік курсқа барып жүрген қара нәсілді британ әйелін өз көзіммен көрдім. Менімен бір факультетте, бір курста оқитын жа­сы 62-ден асқан, шашын ақ бас­қан ағылшын докторант бар. Әрине, Ньюкасл студенттер қаласы болған­дықтан, мұнда жастар көп, бірақ кө­бісі – шетелдік студенттер. Бірақ оқу­да, ғылымда, өнерде, жалпы кез кел­ген салада ешкім жасына, нәсі­лі­не, жынысына не дініне байланыс­ты кемсітушілік көрмейді. Иә, бел­гі­лі бір деңгейде мигранттарға сен­­беушілік бар, бірақ егер адал ең­бек етіп, ақылың мен талантыңды жұмсасаң, көздеген мақсатыңа жету­ге ешкім кедергі болмайды. Бұл жас­қа да, кәріге де қатысты. Ең бас­тысы осы.
4.Екі апта бұрын Лондондағы Бри­тан мұражайына бардым. Дү­ниенің төрт бұрышынан жиналған мә­дени мұраларды тамашалап жү­ріп, өз халқым жайлы бір тамшы де­рек тапсам деген аңсар туды. Бірақ уа­қыттың тығыздығынан түгел ара­лауға мұрша болмады. Бұл мұра­жай­ды аралауға бір күн емес, бір апта ке­р­ек шығар. Жалпы, мұражай не­месе тарихи орталықтардан гөрі маған өнер галереяларын аралау кө­бірек ұнайды. Ал соңғы кезде оқып жүрген кітабым – Сомерсет Моэмнің «The Summing Up» («Қо­ры­тындылау»), яғни өзі туралы, шы­ғармашылығы туралы, өмірі жайлы өмірбаяндық романы. Оның ал­дында Джейн Остиннің «Эм­ма­сын» оқығанмын, расын айт­сам, әрең бітірдім, себебі тілі де, баяндау стилі де, сюжет желісі де көнерген. Ал британдықтар оны әлі классик санайды, әдеби курстарда шығар­маларын оқытады. Бұл жерде бри­тандықтардың өзіндегі асылды да, жасықты да өзгелерге мойындату талантына тәнтімін, кешегі Гамлет пен Шерлок Холмсты былай қой­ғанда, одан бергіде Кристофер Ро­бин, Алиса, Орқоян Питер, бүгінде Гарри Поттер мен оның сиқыршы дос­тары бүкіл әлемді шарлап, бри­тан әдебиетін, ол арқылы британ мәдениетін таратып жүр. Барлық дүкендер осы кейіпкерлердің сурет­тері басылған кәдесыйларға, тіпті олар «тұтынатын» заттарға, осы шы­ғармалардың аты жазылған не он­дағы символдар басылған киім-ке­шек пен түрлі бұйымға толып тұр. Осы арқылы британ экономикасы сау­да-саттықты қыздырып, сату­шы­лар Қытайда жасалған кәдесыйлар арқылы миллиондап пайда тауып жатыр.
5. Толстойды жақсы көрем және құп­таймын. Ішкі дайындығым тас-түйін, алда жоспар көп. Апталық, ай­лық, бір жылдық, бес жылдық… Алла бұйыртса, сөзбен емес, іспен көрсетуді жазсын.
6. Алдағы сұрақтарға жауап бере отырып, талай нәрсенің басын шал­дым ғой деймін. Бұл жұрттан үй­ренетін де, одан жиренетін де мінез бар. Өнеге алатын нәрсе – осы елге келгенде ғана нағыз шығармашылық еркіндікті сезіндім, себебі алдында айтқанымдай, ақылың мен талантың болса және оған адал еңбекті үсте­сең, бұл елде өз мақсатыңа жетуде еш кедергі жоқ екенін жұлын-жүйең­мен сезесің. Дәл осы ішкі ер­кін­дікті елге барғанда сақтай алсам жақсы… Ал жирендіретін нәрсе – қазіргі британ жастарында тоғаю басым сияқты. Яғни, алдыңғы буын­нан адалдық, еңбекқорлық, адам­сүйгіштікті байқасам, кейінгілердің бойында бір күнмен өмір сүру, тым қызық қуу көбірек көрінді. Британ ба­сылымдары кейінгі жылдары бұл ел­де маскүнемдіктің өршіп бара жат­қанын жазады. Күнде көріп жүр­ген жағдай. Арақ-шарапқа еш тыйым болмағандықтан, бұл ұлттың өзе­гіне түскен құрт – маскүнемдік сияқ­ты. Егер осы дертті жеңудің жо­лын таппаса, алдағы жиырма-отыз-қырық жылда біз мүлде басқа Бри­танияны көретін боламыз.
7. Ең үлкен айырмашылық – адам­­дар­дың ертеңге деген көзқара­сында.
8. Өздеріне және бір-біріне деген се­німінде. Британияда жергілікті тұр­ғын болсын, сырттан келген миг­рант болсын, билікке, жүйеге, адам­дарға сенеді. Ал елге барғанда, жал­пы, көшеде жүрген адамдардың бет-жүзінен-ақ көп нәрсе аңғаруға болады: түйілген қабақ, қату жүз, оқ­тай қадалған көз… Біздің қоғамда өз-өзіне іштей сенбеу, кінәлау, тіпті жау санау дерт бола бастаған сияқ­ты… Есесіне, қазақ қоғамы ұжымдық санадан әлі арылған жоқ, бұл үшін Аллаға шүкір деу керек. Бұл дегені­міз, Батыстағы сияқты индивидуа­лис­тер қоғамында әркім өзімен өзі, рас, еркінсің, не істеуге де еріктісің, бі­рақ ертең барып өміріңді қия сал­саң да, өз еркің. Ал қазақ ортасы, ұжым­дық санадағы қоғам әрбір адам­ның өмірі үшін, мейлі ол туыс­қан, көрші, дос не жай таныс бол­сын, бір-бірі үшін жауапкершілікті сезінеді. Абай айтып кеткен «Кімде-кім жаман болса, оның өзінің заман­дастарының бәрі виноват» деген сана әлі тірі. Сондықтан жаңалық­тар­да айтылып жататын оқыс оқи­ғалар, танымайтын адамдардың ба­сындағы қайғылы жағдай біздің жүре­гімізді ауыртады, елдік намыс, рулық намыс, әулеттің намысы әлі өлген жоқ. Қазақ үшін қоғамнан тыс қалу, өзіңді ешкімге керексіз сезіну­ден артық қайғы жоқ. Мұның ар­тын­да ел болып, халық болып, ұлт бо­лып аман қалудың сыры жатыр. Ұжымдық психология, ұлт тамыры – қазақтың өміршеңдігінің кепілі сияқты. Ал ұқсастық іздесеңіз, күн­делікті өмірде барлық елдегі барлық адам бірдей. Адам жердің қай түк­пірі­не бармасын, тек өзін табады. Яғ­ни, өзіне ұқсастарға жолығады.
Өзім танысып, сөйлескен жас­тардан өзге елде қалу туралы әңгіме­ні көп естімедім. Әрине, қалып жат­қандар бар. Оқу біткен соң осын­да жұмыс істеп, тәжірибе жинақ­тау­ды жоспарлап жүргендер бар. Басты себепті сұрасаңыз, олар табиғи және кәсіби қабілеттерінің өз отанында толық ашылуына жағдай жоқтығын айтады. Оның үстіне, елдегі сыбай­лас жемқорлық, тамыр-таныстық, шын таланттарға жол бермейтін то­ғышарлық сияқты толып жатқан объективті себептер бар. Әсіресе, мектеп бітіре сала, шетел асқан жас­тардың бетін елге бұру өте қиын. Сондықтан сыртқа оқуға отбасылы, жұмыс тәжірибесі бар мамандарды ғана жіберген жөн шығар. Екінші жағынан, демократияның негізгі қағидаларының бірі – әр адамның қа­лаған жерге баруына және қалаған елде тұруына құқы бар дейді. Сон­дықтан жүйені де, жастарды да кі­нәлаудың пайдасы жоқ. Одан да қо­ғамды түзеу керек. Шетелге кете­тін жастардың сапасына назар са­лыңыз, кетіп жатқандар кімдер? Білім­ді, көзі ашық, бірнеше тіл бі­ле­тін әрі бір саланың білікті ма­маны, көбісі аса талантты және өте еңбек­қор жастар. Сүт беті қаймақтарымыз. Оларды қалай елде ұстап қалуға болды? Мұны тарқатып айту үшін, бір мақала емес, тұтас мемлекеттік бағ­дарлама жазу керек. Қысқасы, талантты, талапты және еңбекқор жастардың өз қабілетін барынша жар­қырата көрсетіп, өзінің және елі­нің игілігіне жұмсауына жағдай жа­сау керек.