Тұрсынжан ШАПАЙ

---

«Туған күнін тойлауды алғаш бастаған адамды буындырып өлтірер едім», – депті Марк Твен… Бұл рәсімді ол кісі неге сонша жек көргенін білмеймін, бірақ менің неге ұнатпайтыным өзіме анық. Біреуге – мына тұрған, мен үшін – қиырдағы Алакөлден Ғалекең, Ғалым Доскен (суретте)жылына бір айналып соғатын сол атаулы күнімнің бар қызығын былғап, улауға келген сияқты Алматыға… Әркімге-ақ мерейлі, күтулі күнді осы досым мен үшін азапқа айналдырды!..

Ғалекең Алматыға келгенше, ме­нің де туған күнім жұрт қатарлы – дәл сол күні, аяқ астынан, дос-жа­ран, туған-туысқа ерекше қа­дір­лі бола қалып, аяқ астынан, көл-көсір ықылас, зор сый-құр­мет­ке бөленіп, бір күндік абырой-даңқ, дабыра-шу, қызық-дума­ны­мен ың-шыңсыз өтіп жататын. Ол келген соң, бәрі бүлінді. Онымен ал­ғаш танысқан бозбала кезден бас­тап, қай жылғы, қай туған кү­нім­де болсын, мен өзімді жас се­зінуден қалдым… Содан бері, әр ту­ған күнім жақындаған сайын, үмі­т­сіз қарттықтың табал­ды­ры­ғында тұрғандай қалтыраймын…. Оған себеп – Ғалекеңнің мені құт­­тықтаудағы өзгеше салты. Оны сәл кейінірек айтам.
Рас, дос-жақынның қуанышы­на лебіз білдіріп, біреуге бірдеңе сый­лағаннан артықша ләззат ала­тын бір адам болса, ол – менің осы до­сым. Өзінің туған күнінде теле­фон­ды өшіріп, есік-терезесін бекі­тіп, ұйықтаған жайындай дымы бі­лінбей, xабар-ошарсыз «су тү­біне» бұғып жатып алатын, не де­малыс алып, әлдебір жаққа қа­шып кететін Ғалекең басқа­мыз­дың жақсылығымызда ешкімді ес­керусіз қалдырмай, бәрімізді жа­ғалай құттықтап шығады. Құд­ды, дүниедегі ең маңызды, ең сүйік­ті жалғыз шаруасы – осы сияқ­ты!.. Алыстағымызға телефон со­ғылады, xат жазылады. Жа­қын­да­ғыларды шайға шақырады. Мен сияқтылардың баса-көктеп үйіне келеді… Құтты болсын айтқанға та­мылжыған сөз, азды-көпті сый-сия­пат табылар-ау, бірақ көңілі жа­қын қауымға деген осынша ықы­лас-пейіл, ыстық көңіл қай же­рінен шыға береді!.. Қарекеті қауырт, уақыты тығыз, өмірі шаруа­дан қолы босамайтын адам со­ның бәріне қалай уақыт та­бады?!
«Көп жасағаннан көрген бір та­машамыз» демекші, қырық жыл­дан бері мен сырына жетпеген бір ғажап – осы!..
Жалпы, шынымды айтсам, ту­ған күн дегенге мен де аса мән бер­меймін. Мазам кетеді… Бірақ дәл сол күні кеу-кеулеп құттық­тас­қан ағайын-достың көңілі ерік­сіз сені де бір эйфорияға түсір­гендей болады. «Сен ту-у-ған күн – мерекеміз» деп әндететін жастан баяғыда өтіп кетсең де, енді қан­ша­сы қалғаны белгісіз кезекті ту­ған күніңді, аз уақытқа болса да, шы­нымен мәнді оқиға екен деп қа­ласың… Ал енді Ғалекеңнің өз ту­ған күніне көзқарасы, жаңа айт­тым – тіпті, әдеттен тыс. Деген­мен, қырық жыл бойы қашып жүр­се де, ғайыптан тайып, бізге ұс­талып қалған сәттері де жоқ емес. Әрине, шай ішіледі… Туған кү­нінің дауасыз қашқыны мұн­дай­да өз құрметіне жиылған топтың абыр-дабырына елтіген, риза­шы­лық білдірген адамның түрін көр­сетіп, өңкей жындының ортасына түс­кен Масғұт кейіптеніп, сыр біл­дірмей, жайбарақат отыра бе­реді. Рас, мына отырысты, ынтаң бол­маса да, қарамасыңа қоймай орынсыз тықпалаған бағасыз қойылым, мағынасыз комедия кө­ретінін езуінен кетпеген бір усой­қы мысқыл айтып-ақ тұра­ды… Әлде маған солай сезіле ме…
Туған күнді мен неге ұнат­пай­мын – енді соған оралайық. Жо­ғары­да айттым, осы досымның «ар­қасында» мен өзімді жас сезі­ніп жарытпаппын. Өйткені, мен жасқа толған сайын, «Түке-ау, сен де осыншаға келіп қалдың ба?!» – деп, жүрегін ұстап, аһлап-уһлеп Ғалекең отырады… Жасқа толған сайын, Ғалекеңнің түріне қарап, қылмыс жасағаннан бетер қысы­ла­сың… Бірер көйлек бұрын тоз­дыр­ған менің алда жүретінім түсі­нік­ті ғой – айталық, бұрын туған соң, қырыққа да мен бұрын жетіп­пін…
– Міне, сен де елуге келдің!.. – дейді, көкірегі сөгіле күрсініп. – Құдай-ау, енді неғылдық!..
– Қырыққа жаңа толып жа­тыр­мыз ғой…
– Дұрыс, – дейді, жаңа ғана жор­та таңырқап, өтірік күрсініп отыр­ған дос. – Бүгінше қырыққа ке­ле тұр… Ертеңнен бастап, бәрі­бір, елуге қарай емпеңдейсің ғой енді!..
Қойшы, сонымен, қырыққа келесің. Келгеніңе толық тәулік, жиыр­ма төрт сағат өткен жоқ – Ғалекең жанындағы кісіге: «Ес­ті­меп­пін… Оны мен тұрмақ, мына елу­ге келген Түкең де білмейді» – деп, әңгіме айтып отырады… Не­­месе, «Алпысқа келіп қалдың ғой, дастарқанға сен бата жаса!» дейді… Бұл – маған елуге келіп жат­қанымда көрсетілген «құр­мет…».
Бұған кейінірек Гүлнар қосыл­ды. Жүйке қытықтауды ол да: «Түкемсал, сіз биыл осыншаға ке­ле­ді екенсіз ғой!», – деп соны жаңа білгендей қатты таңырқап… қуаныш білдіруден бастайды. Ақын қарындасымды маған айдап салып, қызығына қарап, ар жа­ғын­да Ғалекең отырғаны айтпаса да түсінікті. Бұл – барлау ғана. Ары кеткенде, жеңіл артиллерия­мен жұмсақ төмпештеп алу… Одан кейінгі шаруа – ауыр танктің таба­нына салып, езгілеп-таптау – ме­нің абзал досымның жылдар бойы машықтанған сүйікті ісі… Бірте-бірте, жауыңа да тілемейтін бұл тағдырға, ақыры, көнесің. Көнесің де… басыңа енді келесі туған кү­нің­де түсетін осы мазаққа дайын­дала беру – әдетке, парызға айна­ла­ды. Және сол үйренген мазағың әл­деқалай кешігіп жатса, бір­түр­лі… сағынып, елегізи бастай­ты­ның­ды қайтерсің!..
Содан ойландым: осы Ғале­кең­нің күні бұрын шықылықтап, осын­шаға келдің деп мазақтап, ма­засы кететінінде не сыр бар?.. Жә­не соған өзі мәз болатыны не­сі?.. Мені «қартайтқаннан» оған не пайда?..
Ақыры, түсіндім. Бұрынырақ туған мен – мина көмілген қауіпті алаңға Ғалекеңнің алдын аршып, жол салуға жіберілген жанкешті сапёр іспетті екенмін… Ғалекең көреді: сапёр – тірі. Отызға келді – аман. Қырыққа толды – сау… Жоспарлаған қаншама шаруасы – жоспар күйінше қалды, қырыққа келгенше қиратам деген қанша қамал қақпасын өзі ашып, әне, мазақ қылып, күліп тұр – өлген жоқ!.. Және қырыққа келген до­сы­ның бұған қатты қайғырып, жұ­бату күткен түрі тағы көрінбейді. Де­мек… өмір сүруге болады… Бар­лық мағынада!..
Досым, меніңше, осылай ой­лай­ды. Ойламайды, бұл – оның түй­сік түбінде жатқан, өзі де анық та­нып, дөп түстемеген бейсана қор­қынышы. Мәселен, мен асқан қы­рықтан, міне-міне, ол да аспақ. Мен келген елуді, ізін суытпай, ер­тең ол да еңсермек. Алпыс – ин­шалла, менің өкшемді баса, бір­деңеден құр қалғандай аптығып же­тіп, «қызығын» асықпай көрер кө­решегі… Басқаның емес, бала күннен жанында, көз алдында жүрген күнделікті, үйреншікті дос­тың өз көңілінде өзгермеген байыр­ғы келбетін дәстүрлі түсі­нік­тегі осындай «мәртебелі» жасқа жет­кен бейнеде қабылдау оған қиын тиетін сияқты. Ал сол межеге бүгін-ертең жетпек өзі ту­ра­­лы ойлау – тіпті, қорқынышты болса ке­рек. Мен – баяғыша айтар болсақ, жай­шы­лық­та жаудан жүрегі қайтпаған батыр до­сымның дүниедегі сол жалғыз қор­қы­ны­шының заттанған тұрпаты, тірі елесі болуым ке­рек, сірә… Мұншаға келдің деп жала жауып, мені күйдіре беруі – сол түйсігін ты­ныш­тандырып, өзін жұбатқан түрі… Мен со­лай ойлаймын. Ойламаймын, анық білем – кезекті бір қанымды ішіп, қажап отырған сә­тінде осы сезігімді өзіне айтып едім, ұрлы­ғы­ның үстінен түскендей, қапелімде абдырап қалып, күліп жіберген. Бұдан артық қандай дәлел керек!..

***

…Сөйтіп, мені қартайта алмай жүріп, күн­дердің күні Ғалекеңнің де шашына қылау кір­ді. Менің, қатты сиресе де, әзірге мүлдем түсіп қалмай, бас теріме тісімен, тырнағымен жабысып бірсыпырасы әлі аман жүрген, Есен­ғалидыкінен қалыңдау, Әмірxанның ал­дында ұяттылау тал-тал шашыма қарап, қыз­ғанышпен:
– Осы, сенің ша­шың ағармайды,ә… – деп күңкілдейді.
– Генетика ғой, – дей­мін мардамсып.
– Санасыздық, – дей­ді Ғалекең. –Қайда­ғы генетика…
Мейлі ғой, айта бер­­сін… Өйткені, оның сө­­­зінің де жаны бар. Шы­нында да, Ғале­кең­ді «қар­тайтатын» мың-сан уайым, қам-қаре­кет­тің, тым құр­ғанда, ши­регі ойына келіп көр­­меген алаңсыз бас­тағы шаш ағарып қайт­сін…
…Сөйтіп жүріп, сөздің қысқасы, мені өз ту­ған күнімнен безер қылды досым. Бірақ осы дүниедегі бар-жоқ орныңды, азды-кем қа­діріңді Ғалекеңдей білер жан тағы жоқ. Оны­мен дос болу – Құдай тағаланың маған бер­ген есепсіз игілігі ғана емес, мойныма арт­­қан адам айтқысыз жауапкершілігі де: Ға­лекеңнің әділетіне, адамшылығына, мінсіз дос­тығына, болмасам да ұқсап бағып, өмір ке­шу маған оңай деймісіз… Досым, әлбетте, әулие емес. Мінсіз адам табиғатта жоқ. Бірақ мінсіз Дос – бар, анық!.. Бұл дүниенің азабы да, раxаты да – Ғалекеңмен дос болу!.. Сенің жайыңды өзіңнен артық түсінетін, сені – се­нің өзіңнен жақсы көретін адам бар, ақпейіл дос бар: сырлассаң, жүрегіңде кір қалдырмас, мұңдассаң – жаның ауыр жүктен арылған­дай… Қызметіңе жүгіргенде – құлың сияқты, айтқанын тыңдатқанда – патшаңнан бетер… Қай сырын айтып тауысарсың… Және жұ­мыр басқа тағдырдан бұдан артық не сый сұ­рай­сың!.. Азабы?.. Осы тұсқа дейінгі әңгі­мемнің бәрі сол азабы туралы болатын… Әсі­ресе, туған күнге қатысты…

***

…Әлдеқалай басы ауырып, балтыры сыз­дай қалғанына алаңдасаң, қашанғы ер көңілінен айнымай: «Сені тоқсанға, қаласаң жүзге жеткізіп, ана жаққа өз қолыммен абы­рой­мен аттандырып салмай, маған бәле-жа­ла жолай қоймас. Мен күңірентіп құран оқи­мын, Гүлнар тебіреніп өлең оқиды – жақ­сылап шығарып саламыз, саспа!», – дейді міз бақ­пай. Тоқсан, жүз дегені, меніңше, сәл ар­тықтау енді… Бірақ бұл кісілер не оқыса да, ризамын ғой – Тәңірі тілегіне жеткіз­сін!..
Шынымды айтсам, xалқым үшін емес (менсіз де елім деп еңіреп жүрген ерлер көп қой), бала-шағам үшін емес (өсті, ер жетті, бой жетті, олар үшін тіршілік майданындағы ен­дігі ролім – саxна түкпіріндегі тамаша де­корация есепті ғана болса керек), тіпті, мен­сіз де қазір көзі тірі классиктерін сидыра ал­май, кеңірдегінен шыға мелдектеп, екі иіні­нен әрең дем алған қайран қазақ әдебиеті үшін де емес – осы досымның көңілі, мезі қыл­ған мазағы үшін-ақ жүз жасауға бармын!.. Әл­бетте, Жаратқан-Алланың арнайы рұқ­сатымен.
Бәрін айт та, бірін айт – Ғалекем осы қар­қын­мен, құда қаласа, міне, асқаралы ал­пыс­тың асуына да жақындап келеді. Аман-есен жетсін! Еліне сіңген еңбегі, жарнама-дабырасыз, айғай-ұрансыз-ақ ұлт мүддесіне сарп қылған қыруар қажыры, кешегі алаш руxынан жеткен бір шөкім нұр, жалғыз үзік сәуледей тектінің ардақ тұлғасы туралы сон­да бір айтылар. Ал әзірге… Ертең оның туған күні… Өз табағын өзіне тартып, «Масқара-а… Сен де алпысқа келіп қалдың ба, құдай-ау!..», – деп, өзі құсап өтірік күңіреніп, отырған же­ріне құттықтап кіріп бармақпын. Ғалекең, әри­не, жақтырмас, кіржиер… «Алпыс қайда, бі­реу қайда… Әлі…» деп, шалқаяр. Менің өш ал­мақ боп келген сұрыма қарап, күлер… Мей­лі. Маған бәрібір ғой – келмесе, енді ке­леді. Міне, тіпті, келіп те қалды – бір жыл… екі жыл… Мұны қойшы, бәрінен бұрын, ол ұнат­сын, ұнатпасын, мен үшін аса маңызды бұл жаңалықты қадірін білер ел-жұртына кү­нібұрын жария қылудың сәті бүгін орайымен туғанына ризамын – талай жылғы жы­лап кеткен есем түгел қайтқандай мар­қайып отырмын!..