Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің философия бөлімінің түлегі, зейнеткер Нұридін Ыбраи мен Сапар Оспанов арасындағы бұл диалог – көпті көрген қариялардың көбінің ойында жүрген мәселе. Бір ойды бір ой қозғаған ойтолғау-әңгіме оқырманды бей-жай қалдырмасы анық.

Сапар Оспанов: Ассалаума­ға­лей­­күм, Нұреке!
Нұридін Ыбраи: Уағалей­кум­асса­лам, Сәке!
Сапар Оспанов: Нұреке, Сізге қа­рап мен де сақал-мұрт қойдым. Со­ған байланысты әртүрлі пікір­лер естіп жүрмін.
Нұридін Ыбраи: Сақал-мұртың жарасып тұр, Сәке. Құтты болсын! Ал, естігеніңді айта отыр…
Сапар Оспанов: Сақал-мұрты­ма қарап, біреулер құтты болсын айтты. Ал жұмыс орнымдағы ме­нен жасы үлкен адам, «ағалық ақыл» деп, оңашалап: «Сәке, осы­ның керегі не? Қазір жұрт мұны қа­дірлей қоймайды… Даиштіктер дей ме, әсіредіншілдер дей ме са­қал­дылар қаптап жүр», – деді. Өзім­ді жақсы сыйлайтын басшым да, жыл-жарым бұрын сақал-мұр­тымды алғаш көрген сәтте шо­шың­қырап, қалжың-шыны ара­лас: «Сәке, бір бәлелерге араласып кеткен жоқсыз ба?», – деді.
Нұридін Ыбраи: Ал, сен не де­дің?..
Сапар Оспанов: Мен қазақта сақал-мұрт қоюдың «сақал қою» және «сақал жіберу» деген екі түрі бо­латынын айтып, оның ойында «са­қал жібергендер» тұрғанын мең­зедім.
Нұридін Ыбраи: Дұрыс ажы­рат­қан екенсің. Шынында, кезінде Абай атамыз: «Қалың елім, қа­за­ғым, қайран жұртым. Ұстарасыз ау­зыңа түсті мұртың», – деп еді ғой. Оның «ұстарасыз аузыңа түсті мұр­тың» дегені сол діндарлықтың ше­гінен шықтың, оң мен солыңды біл, нағыз діндардың сақалы дана­лы­ғына сай болғаны жөн дегенді аң­ғартса керек.
Сапар Оспанов: Оныңыз дұ­рыс, Нұреке! Алаш қайраткерлері­нің барлығы дерлік сақал-мұртын бе­тімен жібермеген, баптап қой­ған, үрпіп, сәндеп ұстаған.
Нұридін Ыбраи: Иә, ХIХ-ХХ ға­сырлардағы орыс интелли­ген­ция­сы да сәнімен, жөнімен қойған ғой.
Сапар Оспанов: Қазір қазақ қа­на емес, өзге де ұлт өкілдері де са­қал-мұрт қоюды дағдыға айнал­дыр­ған. Көшеде жүргенде оны бай­қау қиын емес.
Нұридін Ыбраи: (сәл ойланып) Бала күнімде 1940 жылдары ауыл ақ­сақалдарының барлығы сақал-мұртын сәнмен ұстайтын.
Сапар Оспанов: Иә, иә, мен ес біл­ген 50-ші жылдары да солай еді…
Нұридін Ыбраи: Солардың жү­ріс-тұрысы байыпты, сөзі сал­мақ­ты шығатын. Тіршіліктің қадірін тү­сінетіні сонадайдан сезіліп тұра­тын. Қазір солар берген сабақ көп уағыздан артық сияқты.
Сапар Оспанов: Иә, Нұреке, оныңыз рас. Ауыл ақсақалдарының кешқұрым қатар отырып бір-бі­рін құрметтеп, ізет сақтап әңгіме­лес­кендерінен даналық пен кең­дік­тің лебі есетін. Мүсінші болсам ауыл қарияларының сол отыры­сын ескерткіш етіп қашар едім.
Нұридін Ыбраи: Олар нағыз ақ­сақалдар еді ғой, шіркін. Қазір де ел іші ақсақалдарды сыйлайды, қуа­нышынан қалдырмай, қаралы жер­ден хабар береді. Төрге отыр­ғы­зады, бата сұрайды. Молда жоқ­та құран оқу міндетімізге де ай­нал­ды.
Сапар Оспанов: Қазір ел болып сөз етіп жатқан Елбасының «Ру­хани жаңғыру» бағдарлама­сын­дағы «ұлттық код» дегеннің бір көрінісі – осы ақсақалдардың қа­сиетінде емес пе еді?! Біздің за­манымызда са­қал қойған адамның көргені мен көңіл­ге түйгені өзге­лерден көп бо­латын.
Нұридін Ыбраи: Әрине, Сәке!
Жалпы, ұлттың дәстүрі мен сал­тын қорғауда адамның үлкен-кі­ші­сі болмайды. Ұлттық құн­ды­лыққа байланысты ұсақ-түйекке немқұрайлы қараудың өзі оның қадірін қашырумен пара-пар. Біз қадірін қашырсақ, келешек ұрпақ оның бағасын қайдан білсін?..
Сапар Оспанов: Оның рас, Нүке!..
Нұридін Ыбраи: Оларды былай қойғанда, ақсақалдар торқалы тойдың сәні, топырақты өлімде жөн керсетуші емес пе?!..
Сапар Оспанов: Той-томалақ де­мекші, соңғы кездері мейрам­ха­н­алардағы тойға баруға онша құлқым жоқ. Қазіргі тойлар баяғы 1-май, 7-нобярь кезіндегі орталық алаң­дағы парадта радиорупор­лар­дың барлық күшімен ұрандатқан: «Ура!», «Ура!» – деген айқай-шу­ды еске түсіреді. Ол кезде ұрандат­қан айқайдың да өз орны болатын. Ал қазір мейрамханаға кіргеннен шық­қанша бірнеше сағат сондай айқай-шудың астында отыру тым қиын. Құлағың тас болып бітіп, ба­сың азан-қазан, сілең қатып шар­шап қайтасың.
Нұридін Ыбраи: Оның рас. Қа­сыңдағы адаммен жөн сұрасып, сөйлесе алмайсың ғой. Аузыңды құлағына тақап айқайласқан әңгімелескенге жата ма?..
Сапар Оспанов: Оның үстіне тойдағы асабалардың сауаты аз, мәдениеті де төмен. Сөздің парқын, әннің нарқын білетін асаба аз.
Нұридін Ыбраи: Солар қатты айқайласақ көбірек ақша табамыз дейді-ау, шамасы…
Сапар Оспанов: Сөзіңіздің жа­ны бар. Ақша табу демекші, мен Сіз­ге бір тойдың асабасының ақ­ша­ға құныққанын айтайын. Жа­қын інім баласын үйлендіріп, со­ған барғанымда келіннің бетін аш­қан жігіт бір шақырған адамды екі рет шақырып ит қылды. Сон­дағы ойы табаққа көбірек ақша салдыру екен. Бірінші дастархан­нан тұрған соң орайын тауып бет аш­қан жігітке ол қылығының дұ­рыс болмағанын айтсам, бетіме бажырайып қарап: «Қанша салып едің, қайтып берейін», – демесі бар ма?
Нұридін Ыбраи: (біраз үнсіз­дік­­тен соң) Шамасы, Қазақстан бойын­ша осы асабаларды арнайы кур­стан өткізіп, сертификат беру ке­рек-ау, деймін… Той жасаушы аса­баны сертификатына қарап таң­д­ауына болады.
Сапар Оспанов: Ойыңыз өте орын­ды, жұрт болып қолға алған «Ру­хани жаңғыру» «Салт-дәстүр де­ген не?» дегеннен бұрын салт-дәс­түрді ұстанудан басталса ой­лай­мын. Салт-дәстүрдің мәнін ұғын­ды­ра­тын орталықтар ашылып, оны ке­зең-кезеңмен жүзеге асырса құ­ба-құп болар еді.
Нұридін Ыбраи: Мұның өте орын­ды. Қазір қазалы үйде садақа ас беру керек пе, керек емес пе, де­ген сұрақ жиі айтылып жүр. Он­дағы ысырапқа қарсы үгіт-насихат та қарқын алды.
Сапар Оспанов: Иә, арнайы жоба жасап, жүйелі түрде қолға ал­са «Рухани жаңғыруды» толық жү­зеге асыруға болады. Болмаса, ба­ғана айтқандай, айқай-шу ас­тын­дағы тойларға шет елдің адам­дары келер болса, ол жерді той емес, бірін-бірі тыңдамайтын қа­лың нөпір жиылған стадион екен деп қалар!..
Нұридін Ыбраи: Оның үстіне, кей­бір тойларда асабалардың жұрт­ты күлдіремін деп оспадарсыз ойын ойнататынын қайтерсің, оған қараудың өзі ұят. Ал қайбір жаңа түскен келіннің екі иығын тө­сіне дейін ашып жүруі де әбес­тік. Одан біз француз болып кет­пей­міз…
Сапар Оспанов: Ал кейбіреу­лер­дің құлағың қызарғанша ұял­та­тын анекдоттар айтатынын қай­­терсің?.. Мұндайда тойдың бас­тапқы бөліміндегі бет ашу, бата беру сияқты маңызды дәстүрлер аяқ­талған соң үлкендерді у-шуы жоқ оңаша бір бөлмеге, тең-қата­ры­мен шүйіркелесіп отыратындай етсе деп ойлайсың. Сыбағаларын да сол жерге әкелсе… Үлкен зал­да­ғы басты адамдардың сөзін үл­кендерге естіртсе де жеткілікті емес пе?..
Нұридін Ыбраи: Мұныңды қол­даймын. Бұған қоса, жұрттың бәрін көгенге тізгендей етіп қатар қойып сөйлете берген дұрыс па? Әрбір топтан ең қастерлі бір-екі адамды сөйлесе жеткілікті емес пе?.. Сөз алған кісілер тойдың ру­хын көтеретіндей баталы сөзін, қысқа да нұсқа аталы сөзін айтса жұрттың бәрі риза болмай ма? Ал қазіргідей жұрттың бәрі кезекке тұ­рып, бір-біріне ұқсас арзан сөз­дерді қайталағаннан не пайда? Тек тойға келгендердің де, той иелері­нің де уақытын ішкендей болады.
Сапар Оспанов: Өте тамаша ой. Қазір, байқасаң концерттерде де, жұртты күлдіреміз деп ақса­қал­дарды орынсыз мысқыл-мазаққа ай­налдыра беру етек алып барады. Әрине, «әзілің жарасса атаңмен ой­на», деген сөз де бар, қазақта. Алай­да, әзіл мен сықақтың, күлкі мен мазақтың арасы өте нәзік еке­нін юмористеріміз естен шы­ғар­мағаны дұрыс-ау… Мұны үлкен­дігімді алға тартып емес, ұлттық ру­ханияттың қадірін көтеру үшін, бір­лесіп ойласайық деген оймен ай­тып отырмын. Болмаса бәдік қал­жыңнан ақымақ қана тағлым ала­ды. Ақылды көрермен көзін тө­мен салып, дарынсыз әртістер­дің қылжақбастығынан ұялады. Ұятсызды ұялту өте қиын нәрсе ғой…
Бағана үйлену тойы туралы әң­гімеден соң есіме бір нәрселер тү­сіп отыр. Қазір «қарақшы қа­лың­дықтар» пайда болды ғой.
Нұридін Ыбраи: (тіптен та­ңыр­қап) Ойпыр-ай, мынау құлаққа түр­підей тиетін атау екен…
Сапар Оспанов: Қазіргі кезде жас қыздар арасында сыпайы кө­рі­ніп, биязы қимылдап әйтеуір, жі­­гітке күйеуге шығатын болып, мә­селені құда түсуге дейін жеткі­зіп, құдалық атқарылып, қалың мал берілген соң «маған ұна­май­сың» деп айнып шыға келетін қыз­дар көбейіпті. Алған ақша-мү­лік қыздың үйінде қалады екен. Ең со­рақысы, қалыңдықтың әке-ше­шесі де сол бүлікке қатысады екен. Тіпті, қалыңды қайтару туралы сөз­ді естімегендей, ұмыттырады екен. Осындай қыздарды «қарақ­шы қалыңдықтар» демегенде қай­те­міз?..
Нұридін Ыбраи: Астапыралла! Сә­­ке-ай, мынау ел естімеген нәрсе екен. Беті – аулақ. Енді біз, ша­масы, шет елдердегідей, үйленбей жатып ке­лісім-шарт жасауға көшетін бо­лармыз.
Сапар Оспанов: Иә, қалалық жер­­лерде ақырын-ақырын баста­лып келеді. Ал ел ішінде, меніңше, ауыл ақсақалдарынан тұратын ар­найы куәгерлер керек болар. За­­ман басқа, заң бөлек деген сөз рас қой. Берілген қалың мал мен кит­­терге кеткен шығынды солар кө­­ріп, екі жас үйленбесе немесе бі­раз уақыттан кейін ажырасатын бол­са, сол ақсақалдардың куәлан­дыруымен берілген қалың мен шы­ғындарды қайтару туралы жаңа тәр­тіп орнату керек-ау?.. Мүмкін, жаңа заң қабылдау да артық бол­мас.
Нұридін Ыбраи: Иә, Сәке, ата­ларымыз: «Әр елдің салты басқа, иттері қара қасқа», – деуші еді. Біздің заманымызда сол қара қасқалар кө­­бейе бастаған ғой… Осының бә­рі қыздарымыздың ибалы келін, ар­дақты ана болуды қадір тұтпа­ғанынан-ау?..
Сапар Оспанов: Рас айтасыз, Нүке… Ибалы келін болуға үндей­тін, үлгі ететін киноларымыз да аз. Экранның барлығы байлыққа, би­лікке жетуді көздеген интригаға то­лы өзге елдің сериалы.
Нұридін Ыбраи: Сәке, осы біз­ді жас-кәрі демей баурап та, жау­лап та алған теледидардың ұлт ру­ханиятына деген пиғылы дұрыс емес секілді. Өрескел жарнама­сы­нан бастап, жартылай жалаңаш қыз­дарды көрсете беретінін неге жору­ға болады? Әлде ол ар-ұят де­ген­нен бездіруге бағытталған ас­тыр­тын саясат па?
Сапар Оспанов: Бұл ойыңыз, мемлекеттік орындардың олардың ішінде жастарды тәрбиелеуге қа­ты­сы бар шенеуніктердің наза­ры­на ұсынатын мәселе екен.
Нұридін Ыбраи: (аз ойланып) Бұл өмірдің қызығы да, шыжығы да бар. Жас күнімізде қызбен та­ны­сып, қыдыру, үйлену дегендер бір қызық еді. Енді бала-шаға өс­ке­сін, ұлды – ұяға, қызды – қияға қон­дыру да өз алдына үлкен мін­дет екен. Жаңа құда-құдағай­лар­мен бірге жаңа кеңістік ашыла­ды емес пе?! Ұлтыңның сән-сал­танатын, ырым-жоралғысын сол кісілермен бірге орнымен орын­даудың өзі бір берекелі бақыт екен. Жаңағы айтқан қыздарымен бірге қарақшыға айналған жандар осы бақыттың ләззатын сезінбейтіндер ғой. Оларды тоқтатудың бір жолы болуы керек…
Сапар Оспанов: Тура айтасыз, Нүке!.. Мұндай ұяттан безген­дер­ге тиісті орындардың қолдауымен ел болып қарсы тұрсақ, болашақ ұр­пақты көп жамандықтан сақтан­дырар едік. «Рухани жаңғыру» бағ­дар­ламасы арқылы Елбасы жұртты жақсылыққа шақырып отырғанда, біздің қарап отырға­нымыз жара­мас.
Қазақ халқына тән тағы бір дәс­түріміз жайлы мына бір мәселе есіме түсіп отыр, Нұреке.
Интернетте, кейде газет бетін­де де жас жұбайлардың тұңғышын кем­пір-шалдың бауырына басаты­ны жөнінде пікірталастар өрбіп жүр. Ежелден келе жатқан бұл дәс­түрді де қатеге балап, жөн емес дей­тіндердің қатары көп секілді.
Нұридін Ыбраи: Иә-ә!.. Сәке, өзі­міз де кемпір-шалдың бауырын­да өстік қой. Ол кезде ата-әже ба­­­ланы өздеріне әбден меншіктеу үшін әкесін – «көке», шешесін – «жеңе­ше» деп айтқызатын.
Сапар Оспанов: Социолог бол­ға­сын осы дәстүрді әлеуметтік тұр­ғыдан былай түсінем: Бірін­ші­ден, ол кезде қазіргідей оқу-тоқу жоқ. Жастар 15-17, әрі кетсе 20 жас­қа дейін бас құрайтын. Тұңғыш бала дүниеге келгенде жастардың өзі әлі де баладай болатын. Ал, ата-әже бала бағудың барлық қыр-сырын меңгерген, сол тәжірибесін жас ата-анаға күнделікті шеберлік сағаты секілді көрсетіп отырған. Жас ата-ана ата-әженің бала тәр­биесіне қатысты әрекетін көз қиы­ғымен бақылап, естеріне сақтаған. Осылайша, олар келесі перзентін тәр­биелеуге даяр болады.
Ал қазір жас жұбайлардың көп­шілігі бірден бөлек үйге шы­ғады. Тіпті, басқа қалаға көшіп кетуі де мүмкін. Осындайда тұң­ғыш баланы ата-әжесінің бауы­ры­на басуы сирей бастады. Келін мен ата-ене бір үйде тұрса, сөз жоқ ата-әженің бала тәрбиелеуге үлесі көп болары анық.
Нұридін Ыбраи: Иә, қазіргі за­манда ата-әженің немересін ием­­­­дену мәселесі күрделенген шақ. Десе де, жұбайлардың екеуі де жұмыста болса, балаларын дер кезінде балабақшаға орналастыра алмаса, тапқан табыстары да аз бол­са, кемпір-шалдың көмегі көп демеу болады емес пе?..
Сапар Оспанов: Дұрыс айтасыз. Мен қазіргі әлеуметтік психология мен халықтық педагогиканың өза­ра байланысын сөз етсем деймін. Егер тұңғыш баланы кемпір-шал ес білмей тұрып алса, жақсы тәр­бие берсе, онда бала өз әке-шеше­сі­нен алшақтағанына аса көңіл бө­ле қоймайды. Ал 2-3 жасқа кел­генде ата-анасынан бөлінгені пси­хологиясына кері әсер етеді. Ол анық. Осы мәселеге қар­сы шығып жүргендердің алға тар­татыны да – осы.
Дегенмен, өзім тұңғыш бала­ның ата-әжесінің қолында өскенін жақтаймын. Мұның ұлттық салт-дәс­түр тұрғысынан құнды жағы бар: Жоғарыда айтқандай, жас әке-шешеде бала бағу тәжірбиесі болмайды. Олар балаға айтатынын үлкен кісілер ұқсап байыппен емес айқайлап, тіпті кейде нұқып айта­ды. Қатып қалған тәртіппен тәр­бие­леуді жөн көреді. Күнде таңер­тең­нен кешке дейін жұмысқа шап­қылайтын әке-шеше баланың ішкі дүниесінің қалыптасуына әсер ете алмай қалады. Баланың са­насы әр-нәрсені қызықтап, асық­пай қалыптасады. Жақсы мен жаманды сөзбен ғана емес, үлкен­дердің мінез-құлқынан, жүріс-тұрысынан қарап есте сақтайды, үйренеді. Сондай жайбарақат тәр­биені тек ата-әже ғана бере ала­ды. Қарт адамдар баланың қас-қа­бағынан оның ішкі жағдайын жақ­сы аңғарады. Бала бірдеңеге келіс­песе, оның әке-шешесі сияқ­ты ұрсып, тіпті жекіп, нұқып көн­дірмейді. Ата-әжелер ондайда ай­на­лып-толғанып, сен жақсысын ғой, деп көндіреді. Ең бастысы, кем­пір-шал отбасындағы ұлттық дәс­түрді, ырым-жоралғыны сақ­тай­ды. Қазір көбі бес уақыт намаз оқып, жұма сайын ата-бабалар ру­хына құран бағыштайды. Қарт­тардың осындай іс-әрекеті, жүрген тұр­ғандары баланың алдында асық­пай, байыппен орындалып жа­тады. Мұндай көріністер бала үшін айтылған көп сөзден де құн­ды, әсерлі болады. Бала ата-әже­сі­нің сабырын, қанағатын, мейірі­мін бойына сіңіріп өседі. Со­лар­­дың байыпты көңіл-күйі, жүріс-тұрысы, асықпай, ойланып сөйлегені ба­ланың ақылы мен мінез-құлқын қа­лыптастырады. Мен өзім көп ба­ланың ішінен ата-әжесінің қо­лында өскен баланы бірден айыра­мын. Ал жас әке-шешелер мұндай тұрмыстық тәрбие мен тәжірибені көр­сете алмайды. Өйткені, ондай ақыл байлығына өздері әлі жете қой­мады.
Сонымен бірге, ата-әженің тәр­биесін көрген тұңғыш бала өзі­нен кейінгі іні-қарындастарына мінез-құлқымен, сабырлылығы­мен үлгі көрсетеді. Олар сияқты орын­сыз у-шуға бармайды. Олар ата-әже сияқты сабыр сақтауды бі­леді. Өзінен жасы кішіге ата-әже­­нің көзімен қарайды.
Нұридін Ыбраи: Оның рас, Сә­ке…
Сапар Оспанов: Сенсеңіз, қа­зіргі жас талант Димаш Құдай­бер­геннің жүзін сахнада бірінші көр­ген­де сөйлеген сөзінен-ақ, бұл ата-әжесінің бауырында өскен бала-ау, деп ойлап едім. Ойым тура шық­ты. Меніңше, ол жас әке-ше­шесінің қолында өскен болса, мил­лиондаған көрерменнің шек­сіз қошеметін көргенде қазақ ай­та­тындай, «кеудесіне нан пісіп тұ­рар еді». Меніңше, Димаш бала­мыз­ға Құдай дарынды дауыспен қа­тар, ынта-жігер берген.
Бір сөзбен айқанда, Нұреке… Ме­ніңше, ата-әжесінің қолында тәр­биеленген балалар жалпы қа­зақ халқының салт-дәстүрін бойына сіңіріп өседі. Әрі сол тәр­биені өзінен кейінгі іні-қарын­дастарына жеткізеді. Тәр­бие мәселесіндегі осындай жақ­сы дүниелердің жанында бала­ның ата-әжесінің қасында жүріп ата-анасын сағынғаны ештеңе емес. Ол жағдаят, олардың нағыз гауһар­дай асыл мінез-құлқын көм­керіп ұстап тұратын салмақты қауыз ғана болмақ.
Нұридін Ыбраи: О-о-о! Сәке, мы­на бір сөздеріңіз философиялық эс­се­ге әбден жақындап тұр.
Сапар Оспанов: Нұреке-ау, мұ­ның барлығы ұлттық салт-дәс­түрімізді қайткенде өміріміздің ті­регіне айналдыра аламыз деген­нен туған ортақ ой ғой…