* * *

– Бауыржанға баға беру үшін ол кісінің көргендерінен көргендерің, істегендерінен істегендерің, тәжірибесінен тәжірибең көп болуы, ең бастысы ол кісімен қарым-қатынас жасағандардан биік тұруың керек десек те, әркімнің өз әлінше баға беруге құқысы бар ғой. Баукең табиғатын мендей тереңірек қазбалап, тереңірек зерттеген адам аздау деп ойлаймын. Бәрін айт та бірін айт дегендей, өз басым Баукеңді кейде жақсы көріп кетем, кейде жек көріп қалам. Өкінетінім де бар.
– Неге?
– Өкінетінім – араласып сөйлеспедім. Се­бебі, менің де мінезім, оның да мінезі тік, ме­нің де жан дүнием, оның да жан дүниесі түп-түзу. Айтқан сөзім қапелімде жақпай, шым­байына батуы, «менен артық не білесің? Сен кім, мен кім? Менің ресми батыр атағым, ге­нерал шенім жоқ болса да, солардың бәрінен биік тұрамын, атышулы адаммын» деп ойлауы да мүмкін ғой. Шынтуайтына келгенде, ол да қошқар, мен де қошқармын. Сүзісе кетсек, ың­ғайсыз жағдайға ұшырап қалуымыз ғажап емес. Бір жағынан ол қошқар-ақ болсын, мен қой бола салайын деуге ар-намысым жібермеді. Осы жағдай Баукеңмен араласуыма кедергі кел­тірді. Дегенмен ұрсасың ба, ұрасың ба, ай­қайлайсың ба, еркің білсін деп кең отырып, өзі­мен сөйлесуім керек-ақ еді. Өкінгенмен амал қанша, менен де бір білместік өтті.
Бауыржанның ең үлкен қасиеті – дүние­қоңыз­дықтан мүлде аулақ болды. Ешуақытта еш­қандай дүниеге қызыққан емес. Бұл оның ең алтын қасиеті. Екінші алтын қасиеті – ол әр нәрсенің кез келген түйінін түйіріне дейін дәл­ме-дәл шеше білетін. Үшінші асыл қасиеті – мақтануды, мақтағанды қажет етпейтін. Оған ол керек емес, кім мақтап жатыр, кім дат­тап жатыр, көңіл бөлмейтін. Төртінші асыл қа­сиеті – шешен, ойшыл, тапқыр, шыншыл, ба­тыл сөздері кім-кімді де тамсандырып, бас идір­мей қоймайтын.
Қазақтың әр жерде әртүрлі айтылып жүр­ген «Өткір пышақ қап түбінде жатпайды» деген ма­қалы бар. Ол әруақытта пайдалы, іске жа­рам­ды. Мұны еске алуым, Бауыржан – өткір пы­шақ. Ондай адам біздің арамызда жоқ. Бар бол­са, біз естір едік.
– Кешіріңіз, сөзіңізді бөлейін. Жақында «Қа­зақ үні» газетінің 15 қаңтар, 2018 жылғы са­нында Қостанай қаласынан жазған Ботакөз де­ген қызымыздың: «Қазақ тілінің беделін түсі­ріп, бүлдіретіндер өте қауіпті, зиянды бол­ғандықтан, барлық орыннан қуылу керек» деген Бауыржан Момышұлының сөзін есіне алып: «Не деген батылдық пен көрегендік, қай­сарлық пен өжеттік, сөзі өткір, ойы анық н­ағыз ұлтжанды азамат. Бүгін қазақ қоғамында, қа­зақ билігінде Б.Момышұлына тең келетін бір­де бір азамат жоқ», – деп, сіздің ойыңызды тия­нақтай түсіпті.
– Ботакөз білімді, түсінігі терең қызым екен. Рақмет. Бауыржан туралы жазылғандар са­ған түсінікті. Олар дұрыс баға бере алған ба, бе­ре алмаған ба, тексеріп, арнайы еңбек жазуың керек.
– Баукеңнің дүниеқоңыз емес екенін сіз қа­­лай білдіңіз?
– Бауыржан лауазым қумады, оған қы­зық­қан да емес. Өзіне деген үкімет басшыларының құр­метін пайдаланып, ана қызметке, мына қыз­­метке барайын, пайда табайын деген ой он­да атымен болған жоқ. Тағы жан сүйсінер ерек­шелігі, әлдебір пысықайлардай абы­ройым­­­ды пайдаланып, ананы, мынаны қыз­мет­тен өсі­ріп, олжаға кенелейін де демеді. Тіп­ті өзінің жал­ғыз баласын бір қызметке қой­ма­ды.
Кез келген ректорға барып, кез келген ба­ла­­ны оқуға түсір десе, олар айтқанын екі етпес еді. Ондай пасық іске Баукең аттап басқан жоқ.
Дүниеқоңыз адам ең бірінші жекеменшік зәу­лім үйде тұрғысы келеді. Бауыржан өле өл­генше жұрт қатарлы жай, қарапайым пәтерде тұрды. Қолына түскен қаражатын ешуақытта «кейін керек болар» деп бұрыш-бұрышқа тық­пыш­тап, сақтаған жоқ. Орынды жерде бәрін ая­май жұмсайтын. Орынсыз жерде тиынын шы­ғармайтын.
Мұндай адамдар ешуақытта дүниеқоңыз бо­­ла алмайды, болам десе де қолынан келмейді. Өйткені, олар дүние қадірін, оны қалай жұм­сауды біледі.
Бауыржан тіпті қарапайым адамдардың да сыйластығын пайдаланған емес. Жасыратыны жоқ, жұмысын істетіп ақысын төлемейтін, тіпті, басқа-басқа зейнеткерді мақтап, зей­не­тақысын қағып алатын дүниеқоңыздар да бар. Кейбір қызметкерді «О, сен не деген тамаша жо­март жансың. Бұл дүниеде сенен асқан қолы ашық адам жоқ. Әлемді астан-кестен етіп ау­дар­саң да, сендей қызметкерді табу қиын», – деп көпшік қойып, айлығының жартысын жы­рып алады. Бауыржанда бұл жоқ. Біреу-мі­реу оны-мұны әкелмек ниет танытса: «Маған еш­теңең керек емес. Бала-шағаң, келім-кетім қонағың бар, өзің пайдалан», – деп жолатпай­ды. Әкеле қалса, үйінен айқайлап, қуып шыға­ды. Дүниеқоңыздар керісінше әкел, «әкеле бер» дей­ді. Сондықтан Бауыржанда пайғам­барға тән тазалық бар.
Пайғамбарды халық періштеден кейінгі та­за деп біледі. Өйткені періштеге дым керек емес, пайғамбарға да ештеңенің қажеті жоқ. Ол Құдайдан кейінгі құдірет, көзге көрініп тұр­ған Құдайдың суреті. Оның білмейтін нәр­сесі, жазбайтын ауруы жоқ. Ол дүниедегі тір­ші­лік иелерінің бәріне де; итке де, шошқаға да, есекке де, жыланға да, адамға да қамқоршы. Бар­лық тіршілік иесінің тілін біледі. Өйткені пай­ғамбар – Құдайдың өкілі. Бізде ондай жоқ. Осы­ны айтсам, көп молданың көздері ойнақ­шып, тұла бойлары дір-дір етіп, талып қала жаз­дайды.
«Адам өмір сүргенде дүние жинау үшін өмір сүр­мейді, дүниені өмір сүру үшін жинайды» де­ген қағиданы Бауыржан берік ұстанған жан. Сен бұған не дейсің?
– Бағаңыз таразы өлшеміндей дәлме-дәл Бау­кеңнің дүниеқоңыз емес екеніне Москва бас­пасынан жүз мың данамен жарық көрген «За нами Москва» кітабының қаламақысын қы­зы Еленаға түгел сыйлағаны дәлел.
– Ол әкелік, аталық, бабалық қамқорлығы. Тү­гел бергені баласын жақсы көрген адамгер­ші­лігінің, жомарттығының шыңы.
Ата-ана мүмкіншілігі жеткенше баласына қам­қоршы десек те, қаламақысын түгелдей бер­мей, «айналайын, мынау саған жетер» деп он­нан бір бөлігін, яғни жүз мың болса, он мыңын қиюы мүмкін. Бауыржанның баласына де­ген қамқорлығында ондай есеп жоқ.
– Кейде Баукең екеуіміз Жазушылар ода­ғы­на баратынбыз. Ол кісі қаламақы алған соң, «Қаламгер» кафесіне кіретін. Алыстау столда отырған ақын-жазушыларға: «Айқайлап сөй­лескеніміз келіспес. Қорықпаңдар, міне, ақша, бә­рімізге жетеді», – деп столдарын қостырып, тап­сырысты аямай беретін.
– Мен Бауыржанмен қысқа, бар-жоғы екі рет бес-он минутке жетпейтін мерзімде тіл­дес­тім. Әдетім, сөйлескен адамымның тұла бойы­на сынай қарайтынмын. Сонда оның қатын­құмар еместігін байқадым. Қатынқұмар адам­­дар өте керемет сұлу бикештерге көз са­лып, тек солармен сөйлеседі. Мәдениетті киі­ніп, сыпайы сөздер айтып, таза жүреді. Бау­кең ойымен ашық бөлісіп, көңіліне жақ­паса айқайлап ұрсып, ұятты сөздерді де айтып жі­береді. Бұл адамдарды жақсы ниетке итерме­лейтін қасиет.
Баукең ашуланғанда, ұрсып, айқайлағанда жауыздық, жамандық ойлағандықтан емес, кемшілігін түзетсе, пендешіліктен арылса де­ген қамқорлықтан ұрсып, айқайлайтын. Оның ұрсып, айқайлауы – жаны ашығандығы.
Баукеңнің ең бір өкінішті жағдайы, ең бір емес, өте өкінішті жағдайы – өзінің жан дү­ние­сін, өзінің кім екендігін сезбейтін, түсін­бей­тін әлде бір жеңіл мінезді бұраң белдерге үй­ленуі. Олардың өзі ойлағандай болмауы.
Кез келген адам тұла бойындағы бар асыл қа­сиетін ұрпағына беруге асығады, соның жо­л­ын қарастырады. Баукеңнің екінші үлкен, ке­­шірімсіз кемшілігі – бейне бір қызғанғандай тұла бойындағы бар керек нәрсесін ұрпағына тү­гел бермеді.
– Сіздің бұл пікіріңіз қиянат тәрізді. Бау­кең соғыста ерліктің сан алуан түрін жасады, та­ма­ша кітаптар жазды емес пе?
– Сан алуан ерліктер жасағаны, тамаша кі­тап­тар жазғаны – бәрі өнеге. Олар өткен күн­нің еншісі. Енді жеткен жерінде тоқтап қал­май, жалғыз Совет адамдарына ғана емес, дү­ние жүзі халықтарына әсер ететін тұла бойын­дағы ерекше, бүкіладамзаттық маңызы бар қасиеттерін келешек ұрпаққа сыйлау жо­лында ізденіп, сол кездегі басшылармен тіл та­бысып, түсінісуі керек еді.
– Басшылар түсініскісі келмесе не істей­ді?
– Бұл жөнінде «Аңдар тілімен жазылған комедия» деген кітап бар. Сонда жыланның пат­шасы тасбақаның патшасын арқалап жүреді. Мұны көрген аңдар патшасы арыстан жы­лан патшасына: «Әй, сенің мынауың не? Өзің жейтін жемтігің – тасбақаны арқалап, кө­лігі боп жүргенің қалай? Ар-намысың қай­да?» – дегенде, жылан патшасы:
– Иә, айтқаның дұрыс. Мен қазір қартай­дым. Қуалап жүріп арық тасбақаны өзін ұстап жей алмаймын. Амалым жоқтықтан мы­на ақымақты арқалап жүрмін. Бұл ақымақ­та­нып, күніне ең семіз тасбақаның бірнешеуін ма­ған әкеліп береді. Мен тойып, семірем. Әб­ден семіріп алғаннан кейін бұл ақымақтың өзін жеймін. Сондықтан аң патшасы арыстан, өзің­нің белгілі мақсатыңа жету үшін дұшпа­ның­ды арқалаудан арланба, – дейді. Осы жан-жақты негізделген қағиданы Бауыржан неге пай­даланбады деп кейде ойға қалам. Мұны ол пай­далануы керек еді.
Өз дәуірімізден мысал келтірейін. Мұхтар Әуе­зов төнген қауіптен аман қалып, ойлаған ойын жүзеге асыру үшін «Абай жолы» эпопея­сын сан құбылтып жазды. Сол арқылы өзін ғана сақтап қоймай, қазақтың классикалық озық туындысын дүниеге әкелді.
Бауыржан өз кезіндегі басшылармен тіл та­бысу­ды ар көрді ме, әлде басқадай біз біл­мейтін себебі бар ма, ондай қадамға бармады. Баукең келешек өмір, келешек ұрпақ үшін де еңбектенуі керек еді. Оның тұла бойындағы асыл қасиет қазір де жетіспейді. Меніңше, Бауыр­жанның басшылармен тіл табысып тү­сінісуі абыройына ешқандай көлеңке түсір­мей­тін, керісінше өзі сияқты үлкен ойлы адам­дардың келшекте не істеу керек екенін жа­старға түсіндіруі адамгершілік міндеті бола­тын. Жас кезімде атам әрқашан: «Дым білме, дым білме, білсең, ұрпағыңа айтып, не істеу кере­гін үйретіп кет. Ол сенің екі дүниенің ал­дын­дағы адамгершілік борышың», – деп жиі ай­татын.

* * *

Амангелді:
– Бұдан бір жыл бұрын «Оқжетпес» шипа­жайын­да демалғанымда, шипажайдың кітап­ха­насынан сіздің әбден тозығы жеткен, быт-шыты шыққан «Атақ пен шатақ» кітабыңызды көрдім, – деп сөз тізгінін қолына алды:
– Өзіңіз кітапхана оқырманына арнап, қолтаң­баңыз­ды жазып кетіпсіз. «Сұрасам, бермей қоюы мүмкін» деп ойлап, «Атақ пен шатақты» жо­ғалтып алдым дегенсіп, орнына бір жақсы кі­тап тапсырдым. Кітапханашы қарсылық біл­дірмеді. Өзі оқымаған соң, оған кітаптың бә­рі бірдей екенін түсіндім.
«Атақ пен шатақты» үйіме алып келіп, қай­та-қайта оқыдым. Кітапқұмар достарыма сіз­дің Бауыржан Момышұлы туралы кітабыңызды көрсетіп:
– Мынандай шығарманы мен сирек кез­дес­тір­дім. Романдарды да, повестерді де оқып жүр­міз десек те, бұл туындыда Баукеңнің тұл­ға­сы түгелімен, шынайы көрінген. Кітап өте құн­ды, маған қатты ұнады, – деп мақтағаным бар. Кітабыңыз қайта басылмас па екен?
– Ол енді қайта басылмайды.
– Ой, обал екен. Біздің Баукең құдыретті адам. Біз Баукеңді ұлықтап құрметтей алмасақ, оң­­баймыз. Мәке, осы ойды алда жазар шы­ғар­маңыз арқылы оқырмандардың жүрегіне жет­кіз­сеңіз, жақсы болар еді. Сізден кейін мұны еш­кім жазбайды. Кім сонау Подольскінің, Мәс­кеудің, не Калининградтың мұрағатына ба­рып ізденеді? Мына нарықтық заман адам­дардың көзқарасын өзгертіп жіберді. Қазір кі­тапқа деген құштарлық аз. Сондықтан бар нәр­сені сорпа бетіне шығарып кеткеніңіз жөн. Та­ғы айтарым, кітабыңыз құнды кітап, өте ма­ғыналы. Мұндай дүние сирек. Бас көтермей оқып шығып, алған әсер-сезіміммен бөлісіп отыр­мын. Айыпқа бұйырмаңыз. Баукеңді жақ­сы көрем, ол кісіні жақсы көргеннен кейін
сі­з­­ді де жақсы көрем. Жазып отырған сізсіз ғой.
Бауыржан ағаны кеш, жөппелдемеде тап­тым. Ерте қамданбағаным үшін өзіме ренжідім. Ол кезде жас болдым әрі темір жолдың жұ­мы­сы еңсені көтертпей, адамдармен араласуға мұр­­ша бермеді. Басқа саладағы жұрт 8 сағат жұ­­мыс істесе, біз социализмді құрдық, енді ком­­мунизмді құрамыз деп тәулігіне 16-18 са­ғат­тан жұмыс істедік. Сөйтіп жүргенде уақытты өткізіп алыппын. Социализмнің құлайтынын кім білген?
Шіркін, Бауыржан ағамен дидар­ла­сып, тілдескенімде ғой деп бүгінде арман етем. Сырттай ғашық боп жүрген ағам ғой. Ол кі­­сі­ні сіз терең біледі екенсіз. Баукеңнің ой­ла­рын шашыратпай, жеке-жеке тақырып­шаларға бө­ліп, әсерлі жаздыңыз. Қолданыстағы сөз­де­ріңіздің бәрі қажыған, жаттанды сөздер емес, жаттанды сөз адамның жанын жеп қояды.
Менің ерекше таң қалғаным әрі сүйсінгенім – Бауыржан ағаның бастан кешкен оқиғалары – ешбір кітаптан оқымаған, ешкімнен есті­меген оқи­ғалар. Мені өзіне магнитше тартты. «Атақ пен шатақ», «Мен – халқымның Бауыр­жа­ны­мын» деген кітаптарыңызды оқып шы­ғып, жа­ным жай тапты. Өзгеше жазылған дүниелер екен. Өмірге көзімді ашты. Баукеңді әр тұр­ғы­дан түсіндіресіз. Мойындауымыз керек, Бау­кең қазақтың маңдайына сыймай кеткен адам. Бір рет Астанаға барғанымда Иманғалиға:
– Имахан, бір мәселе бар, – дедім.
– Қандай мәселе, – деді ол.
– Бауыржан Момышұлы ескерткішіне Со­вет одағының батыры деп жазып, кеудесіне жұл­­дыздың суретін салған екен. Баукең тірі ке­зінде ол жұлдызды таққан жоқ. Совет үкіметі болса, келмеске кетті. Шын мәнінде Баукең Отан соғысындағы ұлтымыздың ұлы қолбас­шы­сы. Сондықтан Совет одағының батыры деген сөздің орнына «Бауыржан Момышұлы ұлтымыздың ұлы қолбасшысы» деп жазса, әдемі жарасып, ұрпағымызға рух беріп тұрар еді, – дедім.
– Құнды ой айтыпсыз.
– Тап осылай дедім. Ой таразысына салсақ, аға лейтенант кезінде полкті, 33 жасында ди­ви­зияны басқару тарихта сирек кездесетін оқи­ға. Ол кісі өзінің бірбет­кейлігімен, қазір ба­сың­ды қылышпен шабам десе де, жасқанбай шындықты айтатын өр мінезімен, адал­ды­ғы­мен, ойшылдығымен еліміз жүрегі­нен орын ал­ған ғажап тұлға!
Баукеңе соңғы кезде, соңғы кезде дегенде, қы­рық жастың о жақ, бұ жағында қатты көңіл бө­л­дім. Оған себеп, ол кезде темір жол бас­шы­лары екі жылда бір рет Мәскеуге барып, бір­жа­рым ай оқитын. Сол курста жүргенімде қо­­лыма Зейнеп Ахметованың «Шуақты күн­дер» кітабы тиіп, жарты күнде оқып бітірдім. Алек­сандр Бектің «Волоколом тас жолы», Бау­кеңнің «Наша семья», «За нами Москва», «Ку­ба әсерлері», Бақытжан Момышұлының «Вос­хождение к отцу» кітаптарын, Әзілхан Нұр­шайықов ағамыздың (ол кісімен де талай ара­ластым) «Ақиқат пен аңызын» оқып шық­тым. Алайда сіздің жазғаныңыз маған сал­мақ­тырақ болады да тұрады. Салмағы тым ауыр. Баукеңді тіпті жан-жақты жетілген, үлкен фи­лософиялық көзқарасы бар, ғұлама адам етіп көрсетіпсіз. Жалпы бұл кісі сондай биіктегі үлкен дана ғой. Кейде мені біздің басшылары­мыз Бауыржан ағаны кезінде неге елемеді екен, неге сол кезде соқырлар, саңыраулар кө­бейіп кетті екен деген ой мазалайды. Бау­кең­ді терең түсінген азаматсыз деп өзіңізбен сыр­ласып жатқан себебім содан. Уақытыңызды ал­ғаныма ренжімеңіз.
– Қайдағы ренжу, қайта қуанып тұрмын.
– Өз басым ешкімге ұқсамайтын мұндай да­на адамды көрген емеспін. Академик Салық Зиманов, Сағадат Нұрмағамбетов, Әбдіжәміл Нұр­пейісов ағалармен соғыс тақырыбында ұзақ сөйлескенім бар. Соғыс тақырыбын бір­ша­ма білемін. Маршалдар Рокоссовскийден бас­тап, Василевскийдің, Захаровтың, Ште­мен­коның, Жуковтың «Генштаб в годы вой­ны», «Главные направления», «Цель моей жизни», «Воспоминания и размышленния» де­ген кітаптарын түгел оқып шықтым. Әскери ака­демияның бастығы, генерал Заха­ров­тың Баукеңді шәкіртім деп жақсы көруі, оның әскери тақырыпта ғылыми еңбек жазуы­на жетекшілік етуі жан тербейді. Менің ерекше таң қалғаным, жоғары шендегі ақ ниетті әс­ке­ри басшылардың бәрі, Иван Васильевич Пан­фи­ловтан бастап, Баукеңді жақсы көрген, құр­меттеген, жай құрметтеп ғана қоймай қам­қор­шы болған. Бұл тегін емес қой. Сіздің Бауыр­ж­ан туралы жазған кітаптарыңызды дұрыс түсініп оқитын ақылы бар адамдар болса, Баукеңнің керемет ғұлама екеніне көз жеткізер еді. Бейнелеп айтсам, халқымыздың жоғын тауып алғандай күй кешер еді. Өз басым кі­таптарыңызды оқығаннан кейін елімізде жо­ғалған бір дана адамымыз бар екен ғой деп таң қалдым әрі қуандым.
Баукеңнің атақ-даңқын күндеп жүрген­дер­дің тірлігіне тіпті қынжылам. Не деген біл­мес­тік, не деген бейшаралық ?! Ойпырым-ай, сон­дай майдалық, кісілікке жатпайтын қылық қой деп бармағымды тістеп, өкінем. Сіздің жа­зып жатқандарыңыз халыққа керек, халыққа да, көре алмас көр тышқандарға да ой салады. Әсіресе, мұндай шығармалар бүгінге өте-мөте қа­жет болып тұр.
Бір есіңізге саларым, кітаптарыңыздың іші­не Баукеңнің әр кезеңдегі суреттерін қоса бер­сеңіз, ұрпағымызға әсері үлкен болар еді.
– Біздің ата-бабаларымыз құдырет екен ғой?! – деп тамсанып, өздеріне өнеге тұтар еді. Қай­сыбір газет-журналдардан Баукеңнің шар­шаған, түр-өңі өзгерген суретін кездестіргенде көңі­ліміз құлазып қалады. Олар ойымыздағы Бау­кең рухына сәйкес келмейді. Керісінше, газет-журналдардан, кітаптардан Бауыржан аға­мыздың айбынды да айбатты суреттері орын алса: «Ой, шіркін-ай, біздің ата-бабала­ры­мыз қандай керемет болған?!» – деп жас­тары­мыз, келер ұрпағымыз мақтанып, айбын­дана түсер еді.
– Бұл бәрімізге ой сыйлар ескерту екен. Сізге мың да бір рахмет.
– Сұрағаныма кешірерсіз, жас жағынан сіз менен үлкендеу боларсыз?
– Мен 1939 жылғымын.
– Ой, жалпы қатар екенбіз. Айырмамыз үш жас ғана. Сіздің қаламыңыздан әлі талай жұрт­ты тамсандыратын кітаптар туады деп сенем. Мен бірталай жасқа келіп, қалам ұстауы қиын­дап, көп нәрсе ұмытылып қалды ма деген ойда едім. Әлде де резерв бар екен. «Мен – хал­қымның Бауыржанымын» деген кітабыңызда жетім өскеніңізді, Шымкент педагогикалық инс­­титутының бірінші курс студенті кезіңізде Бауыр­жан ағамен «Сыпатаев» мектебінде кез­десіп, арнау өлең оқығаныңызды, ол кісінің қонақ үйдегі бөлмесіне шақырып, сөйлескенін, со­дан сыйлас, сырлас болып кеткеніңізді әде­мі­леп жазғансыз. Жетімдік шынжырын үзіп, әйтеуір суырылып шықтыңыз. Сізді байқап қалған Баукеңнің қасиеттілігін айтсаңызшы?! Жалпы Баукең құдырет адам ғой. Солай ма?
– Оған сөз жоқ. Баукең ғой мені қасына жақындатқан.
– Қасына жақындатуға жарап тұрсыз. Бұл сіздің ерекше қасиетіңіз.
Ол кісі ешкімді қасына тектен-тек жақын­дат­паған.
– Әнеукүні қырық жастағы келіншек: «Егер Бауыржан бойжеткен кезімде кездес­кен­де жүзінші әйелі болсам да, күйеуге шығар едім» – деді.
(Амангелді «ойпырым-ай, ойпырым-ай!» деп таңдана күлді).
– Мен келіншекке:«Баукең саған қарамауы да мүмкін ғой» – деп едім:
– Қаратып алар едім. Ол кісіден бір ұл тап­қа­нымда менен бақытты ана болмас еді, – деді күрсініп.
– Ойбай-ай, ол келіншектің арманы ғажап екен?! – деп Амангелді бір қауым уақыт үнсіз қа­лып:
– Баукеңнің айтқан кейбір сөздері тіпті таң қал­­дырады. Ешбір кітаптан оқымаған, еш­кім­нен естімеген сөздер. Баукең енді қайта­лан­бай­ды, қайталанады деп ойламаймын. Ескерт­кі­шіне «Бауыржан Момышұлы Отан со­ғы­сы­ның ұлы қолбасшысы» деп жазуды тиісті орындардан сұранып, жүзеге асыра алмай келем. Оны өзгерту де оңай көрінбейді. Білетіндер тағы бір ко­миссиядан өтуің керек дегенді айтты. Әй­теуір машақаты көп екен.
Жұлдызды алып берген Нұрекеңе, Нұрсұлтан Әбішұлына мың бір рақмет. Енді егеменді елміз ғой, Баукең ескерткішіне «Бауыржан Мо­­­мышұлы ұлтымыздың ұлы қолбасшысы» деп жазуға көмектессе, нұр үстіне нұр болар еді.
– Жақында Алматыдағы әскери құрылыс институтының курсанттарымен кездескен едім, – деп мен Амангелдіні соңғы жаңалы­ғым­мен таныстырдым. – Институттың қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі, фи­лология ғылымының кандидаты Биғат Та­маева деген кісі телефон соғып:
– Көкшетауда әскери академия ашылғанда Әзіл­хан Нұршайықов ағамен дидарласып, «сіз­бен біздің әскери құрылыс институтында кез­десу өткізсек» деген өтініш білдіріп едім, ол кісі:
– Қалқам, мен қазір шаршап жүрмін. Бау­кеңді менен бірнеше есе терең білетін Ал­ма­тыда бір азамат бар, – деп сіздің аты-жөніңізді айт­ты. Содан сізді іздеп таптым.
Сіздің «Мен – халқымның Бауыржанымын» де­ген кітабыңыздағы Баукеңнің философиялық ой-толғамдары, түйіндері керемет көрсетілген. Он­дағы соғыс философиясы, тәрбие фило­со­фия­сы, адамгершілік философиясы, тәртіп фи­лософиясы, ауылдың философиясы, өмірді, адам­дарды танудағы Баукең тәжірибесі кеңі­нен ашылған. Бәрінен ол кісінің күрескерлік фи­лософиясы таң қаларлық, әлемге үлгі бо­лар­лық. Бұл сала-сала ғылым. Өкінішім, мұны зерт­теуге әлі ешкім мән бермей жүр, – дегенді айтты.
– Биғаттың пікірі ғалымдарымызды ой­лантса керек, – деп Амангелді таңғы астан ке­шігіп қалмау қаупін аңғартты. – Сөзімнің тоқе­тері, сіз қаламыңызды ұштай беріңіз. Ұр­пағымыз халқымыздың өткен ғасырда қандай құ­дыретті ерлерді жарық дүниеге әкелгенін тү­сініп, мақтаныш етсін. Сонда ұрпағымыздың тамырына қан жүгіреді. Мұндай жойқын соғыс бұрын-соңды адамзат тарихында болып көрген емес. Өзіңіз білесіз, қызылбастармен, қытай­ларм­ен, орыстармен, жоңғарлармен найза, са­­дақ, қылыш, шоқпармен соғыстық. Ол со­ғыс­­тар 1941-1945 жылдардағы соғыспен са­лыс­­­тыр­­ғанда түк емес. Еуропаның бүкіл мем­леке­тін жаулап алған, бақайшағына дейін қару­ланған неміс фашизміне қарсы шығып, полк­ті, дивизияны басқару деген құдырет емес пе?! Бұл біздің ұлтымыздың тарихында өмір­бақи болмаған оқиға. Өзбек, қырғыз, тәжік, түрікменнен дивизия басқарған кімді көрдіңіз? Бізден Бауыржан Момышұлы шықты. Өзбекке жиен Сабыр Рахимов та – қазақ.
Дивизияны басқару үшін табиғи дарын, ақыл, айла, есеп керек. Баукеңе қолбасшылық қа­сиет ана сүтінен дарыған. Оқыған ешнәрсесі жоқ. Бар-жоғы Термезде бір жыл әскери дайын­дықтан өтті. Ол кісіге Панфилов диви­зиясы көп көмектесті. Қалған күрделі мә­се­ле­лердің бәрін өз ақыл, парасатымен шешті. Со­ғыстан кейін ғана әскери академияны біті­ріп, білімін толықтырды, әскери академияда сабақ берді. Мұндай қазақ ілуде біреу. Бауыр­жан Момышұлы – ұлы қолбасшы. Өзіне Алла тағала бәрін аямай-ақ берген ғой. Ой ойлауы, қия­лы, адамды тануы, оның ішкі дүниесін бай­қауы еш пендеде жоқ. Бұл кісі – самородок. Осы­ны ұмытпайық, егемегендігіміз мәңгілік бол­сын. Ұрпағымызды Бауыржан Момыш­-
ұ­лы­ның рухында тәрбиелейік. Өйткені, ол кісінің өне­гесі – мәңгілік өнеге…

Мұндай сырласудан кейін мен Амангелдіні құлай жақсы көрдім. Ол нендей ұсыныс жасаса да, бейне сиқырланып қалған жандай мақұл дей беретін болдым.

Мамытбек Қалдыбай.