Құрманғазы ҚАРАМАНҰЛЫ,

Қадірлі қаламдастар!
Күлбілтелемей ашығын айтсақ, екі съезд аралығы көркем аударма шығару ісінің тоқырау кезеңіне айналды деуімізге әбден болады. Бұған себеп: осы салада өнімді шаруа тындырып жүрген «Аударма» баспасы жабылып қалды. Аударма әдебиет мәселелерін қозғап, жекелеген шағын форматты шығармалар жариялап тұратын «Әлем әдебиеті» журналы да шығуын тоқтатты. Ал министрліктегі тендерге қатысатын басқа баспалар аударма әдебиеттен мүлдем теріс айналды. Сөйтіп, бар болғаны оншақты кітап қана жарық көріпті.

Қанағат етуге тұрарлық бір жайт – аудармашылар еңбегі де лайықты бағаланып, белгілі қаламгерлер Сауытбек Әбдірахманов пен Заманбек Әбдешевке және қытай тілінің маманы Дүкен Мәсімханға Халықаралық «Алаш» сыйлығы берілді.
Бұл төңіректегі әңгімені осымен доғарып, енді көркем аудармаға байланысты әлі күнге шешімін таппай келе жатқан мәселелер турасында бірер сөз айтсам деймін.
Ағылшынның атақты ақыны Уильям Вор­дсворт: «Жақсы аударманың өзі – жаң­ғырық», – депті. Өте дұрыс айтқан. Қай тілде жазылған көркем шығарманы болсын түпнұс­қадан тікелей аудару қажеттігі дау тудырмайды. Бұл – аударма өнерінің қастерлі қағидасы. Соның өзінде ондай шығарма, бұл шаруаны түбегейлі зерттеген оқымыстылар пікірінше, көркемдік қасиетінің төрттен бір бөлегінен айырылатын көрінеді. Ал, екінші тілге аударылып, жүнін жұлған тауықтай күйге түскен осындай дүниені үшінші тілге аударсақ ше? Онда қандай қасиет қалмақ?..
Шет тілін білетін аудармашылар, олар­дың жұмыс сапасын тексеретін редакторлар, яғни баспа қызметкерлері жоқтығы салдарынан өзге тілдегі шоқтығы биік шығармаларды орыс тілінен ғана аударуға мәжбүр боп жүр­міз. Осылайша, бір жаңғыртылған дүниені өз тілімізге аударып, қайта жаңғыртамыз.
Осы арада ертеректе Ресейде мынадай бір қызықты эксперимент жүргізілгенін айта кетейін. Студент кезде бір басылымнан мынадай деректі кездестіргем. Гогольдің «Как поссорился Иван Иванович с Иваном Никифоровичем» дейтін көрші тұратын екі орыстың өзара шатағы жайындағы қызықты әңгімесі бар ғой. Соны Мәскеудің әлдебір қуаяқтары әуелі орыс тілінен ағылшын тілі­не, одан соң ағылшын тілінен француз тіліне, француздан араб, арабтан испан, испаннан итальян, одан Африкадағы жұрттың басқа бір тіліне, ұзын сөздің қысқасы, жиырма тіл­ге тәржімелетіп, ақыр соңында орыс тіліне қайта аудартқан ғой. Сонда не болды дейсіз бе? Сөйтсе, жаңағы көрші тұратын екі орыс Африканың екі жабайы тайпасының көсеміне айналып, қылышын жалаңдатып, найзасын шошаңдатқан қалың қол жинап, барабандар соғылып, қан майдан басталғалы жатыр
ек­ен… Бұл хикаяны кезінде «Лениншіл жас» газетіне бастырғам.
Шет тілінен тікелей аударатындар бізде саусақпен санарлық. Атап айтсақ, ағылшын тілінен – Дәурен Берікқажы, француз тілінен – Танагөз Толқынқызы, қытай тілінен – Дү­кен Мәсімхан мен Иманғазы Нұрахмет, жапон ті­лі­нен – Шарафат Жылқыбаева, моңғол тілінен – Қуандық Шамақай тәуір тәржіма жасап жүр.
Міне, көркем аударманың бүгінгі көкей­тес­ті мәселесінің бірі – осы түпнұсқадан тіке­­лей аудару жайы. Бұдан қырық жылдай бұрын «Қазақ әдебиеті» газетінде жариялан­ған «Алаң туғызарлық ахуал» және «Шетел тілдері шеттетіле бермек пе?» деп аталатын мақалаларымда да осы мәселені алға тартқан едім. Сол сияқты ХІІІ Құрылтайда жасаған баяндамамда да бұл шаруаны кейіндете беруге болмайтынын айтқам. Бірақ бұған құлақ асқан ешкім бола қойған жоқ.
Бұл мәселені түбегейлі шешу үшін Білім және ғылым министрлігі Абылайхан атын­дағы халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті жанынан көркем аудармамен айналысатын (айталық, ағылшын, француз, неміс, түрік, қытай, жапон, т.б. тіл­дерінен) кәсіби мамандар дайындайтын арнайы факультет ашқаны абзал болар еді.
Тағы бір тілек. «Мәдени мұра» бағдарла­масы бойынша «Аударма» баспасынан әлем әдебиетінің ең таңдаулы деген жүзден астам туындысы жарыққа шыққан болатын, яғни оқырманымызға әр елдің әр ғасырда ғұмыр кешкен көрнекті қаламгерлерінің бірді-екілі туындысынан «ауыз тигізген» едік. Егер әлем әдебиетін Атлант мұхиты десек, біз соның тек Арал теңізіндей ғана бөлігін оқырманға жырым-жырым қып жеткізгенбіз.
Осыған орай Мәдениет және спорт ми­нист­р­лігіне көркем аударма шығарумен шұ­ғылданатын «Аударма» баспасы мен «Әлем әде­биеті» журналын қайтадан ашып, олардың жұ­мысын жандандыруға жан-жақты көмек көр­сетуі қажеттігі жөнінде ұсыныс айтқымыз келе­ді.
Бір тілде жазылған шығарманы екінші тіл­ге аудару – осы жұрттың игілігіне айналатын жаңа туындыны өмірге әкелумен па­ра-пар нәрсе. Мұны жете сезінетін, жауап­кер­шілігі мол қаламгер ұнамды дүние беру жо­лында төл шығармасын жазудағыдан кем тер төкпейді. Кей ретте әлдеқайда көп уақы­тынан, шығармашылық күш-қуатынан айырылады. Тоқ етерін айтқанда, жақсы аударма тек жақсы ақын мен жақсы жазушының қа­ла­мынан ғана туындайды. Алайда аударма әдебиетіміздің қадамын қадағалап отыратын қамқоршы жоқ. Бұл салада жарық көріп жатқан роман-хикаяттарға дер кезінде ла­йық­ты баға берілмейді. Ең болмаса рецензия да шықпайды. Хасен Өзденбаев, Әбіл­мәжін Жұмабаев, Нияз Сыздықов, Зұлқарнай Сахиев, Кеңес Юсупов сынды айтулы тәржі­мешілеріміз бір ауыз жылы сөз естімей-ақ өмірден өтті. Сондай-ақ, бүгінгі тарландарымыз – Сарбас Ақтаев, Бекболат Әдеттердің шығармашылық жетістігін ашып көрсететін мақала да әлі күнге жазылған емес.
Көркем аударманың бүгінгі хал-ахуалына қатысты қысқаша айтарым осындай.
Құлақ қойып тыңдағандарыңызға рахмет!