ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінде Омбы шекаралық комиссиясының (төрағасы В.Шубин) бұйрығымен құрылған бір ғана «Тама» болысы жүз жыл шамасы өткен соң бес болысқа жетіп, кеңестік үкімет құрылғаннан кейін 1928 жылы, Қазақстан Министрлер кеңесінің шешімімен, Сырдария облысының (орталығы – Шымкент қаласы) құрамына берілді. Көшпелі негізде құрылған бұл ауданға бұрын Ақмола облысына қараған орта жүздің «Тарақты» руларынан тұратын «Қойтас», «Сораң» болыстары қосылып Сарысу ауданы деп аталды, жазғы орталығы Арқаның Сарысу өзенінің жағасындағы «Ақ кеңсе» деген (қазіргі Қарағанды облысындағы «Түгіскен» ауылына таяу) жер, қысқы орталығы Шу бойындағы Өксікбай байдың ағаш үйі (қазіргі Жамбыл облысының «Шығанақ» ауылына таяу) белгіленді.

Аудан халқының саны 15 мыңдай бол­ған. 1928 жылғы қазақ байларының мал-мүлкін тәркілеу басқа кәсібі жоқ, жер шаруашылығынан хабарсыз, саудамен айналысып көрмеген бұл елді қатты күй­зелт­ті. «Қар бір жауса, терек екі жауадының» кері келіп, 1932 жылғы (мешін жылғы) аш­тық қосылып үлкен апат әкелді. Халық оң­түс­тікке Байқадам, Созақ жерлеріне шұбырды. Көпшілік аштықтан, суықтан өлген, ауруға шалдыққан. 1934 жылғы санақ бойынша ауданның 15 мыңдай адамынан 3,5-4 мыңдайы ғана тірі қалған. Сарысу ауданының негізін құраған болыс­тар –«Қарақыз», «Шу», «Мұңлы», «Шоңай», «Қой­тас», «Сораң» деп аталған – жеті болыс ел – «Қарақыз» болысына Әліп, Алшын рулары, «Шу» болысына Жағалбайлылар, «Шоңай» болысына Әлсейіт, Төлеген, Бөле­ген, «Мұңлы» болысына Шақа мен Қырық­бойдақ Құлмырза мен Төлеп, «Қосағалы» болысына «Есентай мен Кедей, Сеңгірбек», «Қойтас» және «Сораң» болыстарына Та­рақ­тылар біріккен. Болыстықтарды әр жылдары Сеңгірбектерден Итемген, Қы­лыш, Нұрша, Әліпті Бекұлы мен Жәнібек, Жөгіні, Сарыбас, Исатай, Исабек пен Әлі, Жантөре, Есентай, Қосағалы Рақпанұлы мен Төлеген, Жұмабатыр ұрпақтары, Тарақтыны Кеншім, Мәдібек сияқты ел ағалары басқарған. Екі ғасырға таяу уақыт өтсе де бұл ел ағалары­ның есімдері ұмы­тылмай көпшіліктің жадында жатталып келе жатыр, олардың есімдерімен аталған «Қосағалы қонысы», «Жұма батырдың обасы», «Қылыш су қой­масы», «Есжанның қас­қа бұлағы», Қылыш, Қосағалы, «Төрқұл-Қар­ғаш», Күзен, Ерубай, Байбосын са­ғана­лары алды екі ғасыр, соңы бір жа­рым­ ғасыр өтсе де көненің көзіндей әлі тұр. Бұл ел ағалары туралы деректі әңгімелерді айтатын, кейбірін көздерімен көрген Жөгі Рақыш, Ақмолда, Құлыбек, ақын Бұралқы Құдайбергенұлын, Әліп бұтағының құйма құлақ шежіре көңіл ақсақалдары Сейіл Исаұлы, Сейілбек Алаш­байұлы, Досжан Бәжібайұлы, Нұрмағамбет Жандар­бекұл­дарымен дидарласып сұхбаттасқанымыз жаңылмай күні бүгін­гідей есімізде қалған. ХХ деп аталған ғасырдың 90 жылдарына дейін Арқа жеріне Шу бойынан Жамбыл облысының «Шы­ға­нақ», «Қамқалы», «Жай­лау­көл», Оңтүстік Қазақстан облысының «Жуантөбе», «Шу», «Тасты» кеңшарларының жылқы баққан, қой жайған малшылары көшіп келіп, Арқа елімен араласып отырған шақта ертеректегі ел туралы, жер туралы, ер туралы ақиқатты қариялары аңыз етіп айтатын. Сол жылдары кеудесі көне әңгі­менің қоймасындай халықтық әңгіменің білгірі тарақты Балтабай Адамбаевтың өзімен, еңбектерімен де танысып есінде қалған ескі әңгімелерін тыңдағанбыз.
Сонау ХХ ғасырдың 30 жылдарына де­йін Арқаны жаз жайлап Шу бойын қыс қыстаған елдің бүгінгі ұрпақтары ежелгі ата қоныстарын, ата-бабаларының жатқан жерлерін білуге құмартады. Өткен 2014 жылы Арқа жерінде тұратын жеке шаруа­шы­лығы бар жас жігіт Алашбаев Ғабитпен Бетпақтың төрінде жатқан Шәукенбай байдың (Құрақ руының адамы) зиратына барып, басына құлпытас қойып, құран бағыштағанымыз бар. Сол жолы Бетпақта жатқан Әжібай, Тәжібай, Жақсыбайларға да құлпытас қойылғанын көріп, оларды ескеріп жүрген ұрпақтарына риза болдық. Іздеу салар інісі, жоғалғанын түгендейтін ағасы бар атаның аты өлмейді дегенге куә­лік іспетті іс болған шаруа бұл.
Арқа жеріндегі Атасу өзенінің жағасын­да Есентай Қосағалы батырдың және оның ағайын інісі Тойғұлы қыстауы мен кесене­лері бар. Бейіттерінің күмбезі ескіріп аласарғанымен, құламай қалған қабыр­ға­лары тұр. Қосағалы батыр елін жаудан қорғап, Кенесары Қасымұлымен дос көңіл­мен араласқан Танаш батырмен аталас туыс екендігі тарихтан белгілі. Ақтау жерін солармен бірге қорғаған Қосағалының, Тойғұлының қонысы Қосағалы атымен атал­ған қыраттың оңтүстік етегіне орналас­қан. 1928 жылға дейін Қосағалы болы­сы­ның әкімшілік орталығы болған. Рақпаннан Қосағалының өзімен бірге туған Қайып, Қос­мұрат деген екі ағасы болған. Олардың да бейіті Арқада. Қосағалының азан шақырып қойған аты – «Қилыбай» дейді. Өжет қылықты, өр мінезіне қарап екі ағасы бар «тентекті» ел қос ағасы бар Қосағалы батыр деп еркелеткен. Рамет батырдың ұр­пағы Рақыш Байтілеуұлы кәрия: «Рақ­панұлы Қосағалы батыр мен Тойғұлы баты­ры бар жөгі еліне бұзық ниеті бар жау келе алмаған» деп әңгімелейді.
Бұл жер Атасу өзені бастау алатын Қызылша, Қараша, Қарасай, Есжанның қасқа бұлағы, Айнабұлақ, Мұңлы, Бүгіл, Ақбастау – Арқа жерінің жұмағы ұзыны да, көлденеңі де 200 шақырым алапқа созылып жатқан оазис. Теріскейін Қар­сыадыр, Бестау, түстігін Арқарлы, Іргетау қоршап жатқан, тамаша табиғатын тамсанып айтып тауыса алмайтын ғажайып бір шұрайлы өлке – тама елінің құтты мекені. Мұңлы мен Қу тауларының қойнауы – сылдырап аққан маржан бұлақтар, ырғалып өскен ақ қайың, терек пен шырша, тау бет­кейлерін жауып жатқан арша тоғайларының жұпар ауасы жанның рахатын, бойды сергітіп, қиялыңды шартарапқа шарық­татады.
Қосағалы қонысы «Ақтау» ауылынан алты шақырымдай өзінің атымен аталатын қыраттың оңтүстік алдына орналасқан, бейіті қыраттың теріскей бетінде Атасу өзенінің жарқабағында тұр. Қыстау мен қорымның арасы екі шақырымдай. Одан әрірек оңтүстікке қарай Тойғұлы батырдың қыстауы бар. Ақтау бекінісі Қосағалы қор­ға­нынан жиырма шақырым шығысқа қарай орналасқан. Кенесары осында бекініп орыс келімсектерінен (отарлаушылардан) туған жерді қорғады. Осы кезде тама елінің батырлары Танаш батыр бастаған Қосағалы, Тойғұлы, арғын Ағыбай Кене әскерінің сол қанатында болып орыс әскеріне ойсырата соққы беріп отырған. Бұл туралы толық де­ректі ақын Доскей Әлімбаевтың «Хан Кене» дастанынан оқуға болады. Ақтауда Кенесары кезінен қалған төре тұқымдары­ның ұрпағы Жұмабек төре, Жәнібек (Оспанов) төре, Жармұхамет (Ақпанов) төре, Әбдіхамит Төтекеев төре, «Біз төре тұқымы­мыз, өздеріңнің Құнанбай хажыларың (Абайдың әкесін айтады), «тірілеріміздің билігі – төреде, өлілеріміздің билігі – Қожада» деген, біз сендердің төр­ле­ріңде отыруға лайық­пыз» деп мақтана­тын­дары бар. Қосағалы батыр қонысы, қо­рымы бір сөз­бен айтқанда, «Ақтау» ауы­лының аймағында жатыр. Атасу өзенінің оң жақ бойы ХІХ ғасыр басынан кіші жүз «Тама» руларына мекен болған. Кедей руы­ның Ібіжан, Мақажан, Исабек, Бұзаудың Асанының, Қиял байдың, Жанай әулиенің, күні кешегі Сәтбергеннің Жарылғабының, Есентай руынан шыққан Қосағалы мен Тойғұлының, Есжан батырлар, ел ағалары Бейсен мен Күзектің, Бұрқы, Отарбай, Қылыш, Алтайбай әулиелердің қонысы, қорымдары бар, олар таста таңбаланған. ХІХ ғасырдың мәдениет тарихынан ерекше орын алатын дархан-дарынды қобызшы композитор Ықылас Дүкенұлы, оның шәкірті, әрі туысы әйгілі күйші Сүгір Әліұлы – осы өлкенің тумалары. Осы кешегі ХХ ғасыр басында өмір сүрген әйгілі ақын – ән­ші, ғұлама – молла, хажы, кеңестік дәуірдің ағартушы мұғалімі Сарысу ауданы құрылғанда тұңғыш халық ағарту бөлімін бас­қарған Мүсәйіп Бай­ті­леу­ұлы, атақты әнші Сапалай Исатайұлының Мұңлы – Қулы, Қызылша-Қараша, Ақтау-Атасу қой­науы – қызықты-қызулы күндерін өткізген алтын бесіктері.
Қосағалы мен Тойғұлының ел қорғаған батырлықтарынан басқа ұрпақтарының үл­гі айтар ісі – заманында Шу мен Атасу аралығына көшерлік күш көлік түйесі, жарамды мініс аты жоқ ағайындарына Арқаны қыстатып, отырықшылық кәсіпке баулу үшін қора-жай салдырған. Қоса­ғалы, Тойғұлы қыстаулары, Қарасайдағы Есжан қонысы, Мұңлыдағы Құлдың ағаш үйі, Жантөре, Үсен қыстаулары сол кезден қалған ескерткіш тәрізді. Қудың тау алдын­дағы ескі аңыз – атыздар, Пырна бойын­дағы жыртылған жерлер, қазылған арық­тар ертеде егін салынған-ау деген ой ту­дырады. 1950-60 жылдары академик Ә.Х.Марғұлан археоло­гия­лық зерттеулер жүргізгенде Қу, Мұңлы, Ақтау қойнауында кен қорытылған, егін салынғанын айтыпты деп естігенбіз. Алайда, жазбаларында кен қазылған, қоры­тыл­ған дегені хатқа түсіпті. Егін салған деген сөзі жазылмаған. Ал біз Көктас, Пырна, Атасу өзені бойынан су тоқ­татқан тоған сұл­ба­ла­рын, қазылған арықтар мен атыз­дардың іздерін көріп егін салынған жерлер екенін байқай аламыз. Бұл істі де бастаушы елін отырықшылыққа үндеген Қосаға, Тойғұлы ұрпақтары болуы бек мүмкін.
Көгінде қыран қалықтаған, шатқалында арқар арқыраған, беткейін бөкен жапқан, дәулеті шалқыған бұл өлке қырық жылға жақын 1928 жылдан кейін иесіз қалғандай болды. Темір жол тартылмаған, техника тапшы, аудан, облыс орталықтарынан шал­ғайдағы Қосағалы, Қорған, Қылыш, Ырғай­лыда әр таудың бөктеріндегі күміс көлдер мен маржан бұлақтар басында ғана Жаңаарқа ауданына қарайтын «Өркендеу», «Түгіскен», «Атасу» колхоздарының қой қайырып, жылқы өсірген малшылары жазда киіз үйлерімен, қыста жапырайылған жаппа тамдарда өлмес күндерін өткізді. 1964 жылы ту даланың төсі иіп, көгінен күн нұры құйылып, таулары тіріліп, даласы түрленіп, шағын ауылдарды біріктіріп «Ақ­тау» кеңшары құрылды. Кеңшар ор­та­лығы Атасу өзенінің бойындағы Қосағалы қор­ғанының алдындағы жазық беткейдегі Жанай әулиенің Ақшоқысының етегіне салынды.
Арқа жерінде Қосағалы батыр туралы айтушылар көп еді, олардың көбі қазір ана дүниеге аттанып кетті, естігендеріміздің бір парасы ғана бұл. Батыр жетімсіз тірлік кешкен ағайындарына көшерлік түйе, мініс ат, соғым сияқты қажеттерін бай ағайында­рынан күштеп болса да алып бе­реді екен. Жалған айтушылармен, жалшы ақысын жегендермен жаны қас екен.
Қазір жасым жетпістің бесеуіне келді. Өмірім Қосағалы жерінде өтіп келе жатыр. Өткендердің үлгілі ісін, елге еткен еңбегі туралы айтудан, жазудан жалыққан емес­пін, қатарларым азайды, жастарға мұғалім болғанмын ғой, сабақ берген бала­ларыма насихаттап айттым. Ескі әңгі­мелерді тыңдаушылар азайды, алыста қалған аңыз сияқты сөздердің ақиқатты­ғына сенбейтін­дер бар. Елдің сенімінен айырылмау үшін айтар кәрілік тілегім – Қосағалы сияқты батырдың ұрпақтары болса, Тойғұлының ұрпағы болса қорым­да­рына қамқорлық жасап, басына белгі қой­са – сауапты іс болар еді. «Өлі разы болмай – тірі байымайды» деген ата сөзін ескергеніміз мақұл ғой.

Жақсыбай Сүлейменұлы,
қарт ұстаз.
Ақтау ауылы, Қосағалы мекені.