Рүстем ӘБДІРАШ,
кинорежиссер

– Сізді жұрт кинорежиссер ре­тінде ғана емес, Жарасқан ақынның перзенті ретінде де жақсы таниды. Ел арасында «ақын-жазушылардың шығармаларын халық оқығанмен ұрпақтары оқымайды…» деген сөз аракідік айтылып қалады. Бұған қа­лай қарайсыз?
– Көзі тірі болса әкем биыл 70 жас­­қа толар еді… Алла Тағала 53 жыл ғұмыр берген екен. Дәрі­ге­лер­­лер оған елуге толмай тұрған­да аты жаман диагноз қойған. Мұн­дай хабарды естіген соң, біз қо­лы­мыздан келгенше сырқатының емін іздедік. Құдай қолдап, ем қон­ды. Елу жасқа толған мерейтойын атап өттік, тіпті диагнозын ұмытып та кеткен едік. Бірақ, әкем анама: «Мен көпке бармаймын…» деп айтқан екен. Шешем аса мән бермей: «Неге олай дейсің, өңің жаман емес, сер­гексің», десе әкем: «Адам өмір­ден өтерінде ерекше нұрланады екен», – деген көрінеді. Бой жазған екен. Соңғы кітабының атын жай­дан-жай «Құлпытас» деп қоймаған се­кілді. Өмірінің соңғы жылдары ка­бинетіне шақырып, жаңа өле­ң­де­рін оқып беретін, алғашқы оқыр­маны ретінде ақылдасатын. «Құл­пытас» кітабын баспаға тапсырар кезде «Сор­топырақ» поэ­масының бірінші оқырманы болдым, ол әкемнің ақырғы шы­­ғар­­масы еді.
«Түсін, балам, мені де түсін, балам
сыртым –шуақ болғанмен,
ішім – боран…
Тіл қата алмай мақаулық етсем екен,
тыңдата алмай шындықты –
күшім қараң.

Түсін, балам, мені де түсін, балам,
сыртым – шуақ болғанмен,
ішім – боран…
Көктем өтті, жаз өтті, күзім келді,
Қарсы алам ба, білмеймін,
қы­сым­ды аман», –
деп келетін поэмасын оқыған дауысы әлі де құла­ғым­да.
– Әкеңіздің барлық шығарма­сы­мен жақсы таныссыз ба?
– Барлық шығармаларымен та­ныс­пын деп айта алмаймын. Ба­­ла күнімде жарыққа шыққан ба­­ла­лар­ға арналған «Ақ қайнар», «Ол не?» атты кітаптары, ондағы суреттер әлі күнге дейін көз алдымда. Кітапта Альберт Гурьевтің сурет­тері берілген. Мәселен, «Ол не?» деген өлеңінде әкем балаларға Қа­зақстанда кездесетін балық түр­ле­рін тізбелеп таныстырады. Өлеңнің фор­масы әке мен бала арасындағы диа­лог түрінде бе­ріл­ген. Суретші де бұл форманы сақ­тап, бір суретті өзінің кішкентай баласына салдырып, жанына өзі сурет салған. Осы екі кітаптың не­гізінде «Шежірелі шаңырақ» де­ген кітабы шықты, Агния Бар­тоның өлеңдері мен Кор­ней Чу­ковскийдің «Айболи­ті­нің» аудармасы да осы кітапқа енген. «Ай­болит абзал дәрігер, Отыр ол, әне орманда…» деп басталатын өлең­­нің сөз саптауы мен ырғағы түп­­нұсқадан еш ауытқымаған.
– Ал сіздің балаларыңыз бұл өлең­дерді біле ме?
– Әрине оқыды. Әкем жайында де­ректі фильм түсіру барысында тұң­ғышым Әбілхайырдың ата­­­сы­ның 50 жылдығында «Портфель» деген өлеңін оқып тұрған бейнежазбаны тауып алдық. Әбілхайыр ол кезде 4-5 жаста болуы керек, кі­ші қызым да «Алфавит сырын» оқыған екен. Құдайға шүкір, өзім­нің де, бауырларымның да балалары аталарының өлең­де­рін оқып өсті. Бұл дәстүр ақын-жазушылар от­басының барлы­ғында болмаса да, көпшілігінде сақталған. Ал­ма­тыдағы №12 мектепте Қабдеш Жұ­ма­ділов, Қадыр Мырза-Әлі ағ­а­лары­мыздың балаларымен қатар оқыдық. Төлен Әб­діков ағамыздың ұлы Дархан Әб­дік «Қазақстан» ұлттық арнасы­нан «Парасат майданы» бағ­дар­ла­масын жақсы жүргізіп жүр. Бағ­дар­ламаны көрген сайын сарайым ашылып қалады, тұшынып көре­тін хабарлардың бірі. Өзіңмен жа­сы шамалас жігіттердің мәде­ниет, әдебиет, журналистика салаларында өнімді еңбек етіп келе жатқанына іштей қуанасың. Олардың әрқайсысы өз саласында қазақтың намысын да, арын да қорғап жүр. Өзіңізге белгілі, біздің бала күнімізде Алматыдағы жал­ғыз қазақ мектебі – №12 мектеп еді. Алматы қаласының қазақы­лануы дәл осы мектептен басталды десем қателеспеймін. Жартылай интернат болғасын онда ауыл балалары да білім алды. Біздің қа­зақ тіліне жетік болуымыз – ауыл балаларымен бірге оқыға­нымыздың арқасы. Олар бізден қалалық мәдениетті үйренсе, біз олардың арқасында қазақ тілінің қайнарынан сусын­дадық.
– Сол кездегі Алматы жайлы, жалғыз қазақ мектебінде оқыған қазақ балалары туралы фильм түсіру ойыңызда жоқ па?
– Алматы үлкен қала. Қала жа­­­сөспірімдерінің өмірі жайлы Ақан Сатаев «Районы» деген фильм түсірді. Ол меніңше, үлкен айсбергтің бір қырын ғана көр­сетті. Біздің де үлкен қаланың ау­дандары жайлы білетініміз аз емес, бірақ мен ол тақырыпқа әзірге дайын емеспін. Бала­лық шағыммен біте қайнасып жатқан­дықтан мен үшін ол өте аяулы, нәзік тақырып. Асығып-аптығып шала дүние жасағым келмейді. «Районы» фильміндегі философия Кеңес одағы кезінде орыс мектептерінде қалыптасқан криминалды совет дәстүрімен байланысты. Жастайынан түрмеге отырған балалардың таным- түсінігінің мектеп жасөспірімдері арқылы аудандарға тарағанының көрнісі. Мұны орыс мектептерінен келген дерт деп айтуға болады. Ал Алматының қазақ мектебінде оқыған балалардың бұл туралы көзқарасы бөлек, айналамыздағы кілең орыс мектептерінің арасында жалғыз қазақ мектеп болсақ та, философиялық тұрғыдан алғанда біздің көзқарасымыз райондар деген түсінікке қарама-қайшы болатын. Мұның ар жағында сол кезеңдегі ұлттың намысы мен ары­на қатысты дүниелер бар. Сол се­бепті бала күнімдегі Алматы тура­лы кино түсірсем, ол райондар туралы қалыптасқан қаса түсі­ніктен мүлде өзгеше фильм бо­лады.
– Кино туралы заң жобасы тал­қыланып жатқаны белгілі. Бұл заң жо­басымен таныстыңыз ба? Көңі­ліңізге қонған тұсы қайсы, қай бабын толықтыру керек деп ойлайсыз?
– Кино туралы заң жобасы дәл осы ұсынылып отырған нұсқада қабылданса да үлкен олжа болар еді. Ал одан кейінгі ұсақ-түйек мә­селелер осы заңның негізінде заңнамалық актілермен ретте­ле­тіні белгілі. Киноның қай тілде тү­сірілетіні де осы заңның не­гізінде шешіледі. Қазір Қазақ­стан­да көптеген сериалдар орыс тілінде түсіріліп, сосын қазақ тіліне аударылады. Бұл – масқара! Біз неге өз елімізде отырып, мемлекет қаржысына өзге тілде кино түсіріп, бөтен жұрттың контентін тол­тыруымыз керек? Керек адам не­ге аударып алмайды? Заң жү­зін­де Қазақстанға келетін кинофильмдер мен мультфильмдерді еліміз­дің идеологиясына қайшы кел­­­мей­тіндей етіп таңдап- таразы­лаумыз керек.
Қазір заң жобасын талқылау ко­миссиясының үшінші отырысы болып жатыр «Қазақ елі» сериа­лының екінші маусымына дайындалып жатқандықтан оған қатыса алмай қалдым. Десе де, заң қабыл­дана­ды деген үмітім зор. Қабыл­данса сол заңның негізінде қазақ киносы жаңа белеске көтерілетіні сөзсіз. Қазақ киносы – өзінің дер­бес мектебі қалыптасқан дәстүрі бар, өзінің бағыт-бағдарымен дамып келе жатқан өнердің үлкен саласы. Қабылданар заң сол мек­тептің нығаюына, әрі қарай өз жо­лын жалғауына мүмкіндік бе­реді. Қазақ киносының шырағы сөн­бей, осы күнге жеткенін мем­лекетіміздің үлкен жетістігі деп санаймын. Мәселен, қырғыз кино мектебі кезінде өте мықты болды. Қазір олар үкіметтен дәл біз се­кілді қолдау алмаса да, жанталасып, шетелдік қорлардан қаржы қарастырып әр жанрда фильмдер түсіріп жүр. Кино тілін қалып­тас­тыруда, креативті ойлау жағынан біз­ден қалып жатқан жоқ. Кейінгі уа­қытта экранға шыққан туын­ды­лардың арасында әжептеуір жақсы кинолар бар. Елді елең еткізіп, Ах­тан Әбдіқұлов есімді режиссері жарқ ете қалды.
Өзбекстанда да азғантай бюд­жет­ке болса да, үнді фильмдері се­кілді өз халқының сұранысын қа­нағаттандыратын фильмдер тү­сіріліп жүр. Олардың кино тү­сіру дәстүрі бөлек. Палауды қалай жылдам жасаса киноны да сондай қысқа уақытта экранға шығарады. Сурет өнері мен қолөнерді ұлттық дәстүрге қандай берік болса, ки­но өнерінде де бұл дәстүр үзілген жоқ. Бірақ, киноның айналасында жүрген қазіргі жастары Әли Хам­раевтың кім екенін білмейді. Бұл жақсы әдет емес, өйткені өз клас­сиктерін білмеген жастар елі­нің кино өнерін әлемдік деңгейге шығара алмасы анық. Режиссер ретінде Әли Хамраевтың «Че­ловек уходить за птицами» ат­ты фильмін әлемдік киноклассика қатарына қосамын. Орыс хал­қының А.Тар­ковскийі секілді өз­­бек халқының Ә.Хамраевы әле­м­дік киногерлер арасында жоғары ба­ға­ланады.
Қазақ киносы да, Құдайға шү­кір, әртүрлі бағытта дамып жатыр. Кейбірі көңілден шығады, енді бірі көңілге қонымсыз.
– «Жаңа толқыннан» кейін қай режиссер өзіндік жаңалығымен көз­ге түсті деп ойлайсыз?
– Жақында Бекарыс Смағұл­ұлы есімді жас режиссер «Оазис» де­ген фильмінің премьерасына ша­қырды, сценарийін әкесі, қа­зақ­тың көрнекті жазушысы Сма­ғұл Елубай ағамыз жазған. Режиссер өзі таңдаған өте күрделі та­­­қырыпты ой­дағыдай алып шықты. Фильм болашақта бірталай фестивальде жүлдеге ие болады деген үміттемін. Жалпы, кино тілін түсінетін, арт-хаус бағытын білетін адамдардың көңілінен шығады деп ойлаймын.
Елімізде ақша табу үшін түсі­рі­ліп жатқан фильмдер көп. Олар кө­біне жеңіл оқиғаларға, әзілге құ­рылады. Кино өнерінің Чарли Чап­лин фильмдерінен бастал­ға­нын ескерсек, комедия – киноның өзін­дік бағыты бар бір арнасы. Ол жыл өткен сайын дамып келеді. Ха­лық әзілге тез үйіріледі, ақша­сын да күлкіден аямаған емес.
– Бізде фестивальден жүлде ал­ған фильмдер қарапайым ха­лық­қа ұнамай қалады. Ал, халыққа ұнаған туындылар фестивальдерден орын алмай қалады…
– Философиялық тұрғыдан қа­ра­сақ бұлай болуы заңды. Әрі бұл құбылыс киноға ғана емес, әде­биетке де, жалпы өнердің бар­лық түріне тән. Мәселен, бала кү­­німде орыстың Эдуард Асадов де­­ген ақынын ықыласпен оқыдым. Кейін әдеби талғамым қалыптаса келе оның соншалықты мықты бол­мағанын түсіндім. Бірақ Асадов сол кезеңде өмір сүрген ха­лық­тың көңілінен шықты. Осип Мандельштамды да орыс халқы жап­пай оқиды деп айта алмаймын, бірақ ол үлкен классик. Қа­зақта Жарасқан Әбдірашты да қа­лың халық білмеуі мүмкін, алай­да әдебиеттің қаймағын қал­қып ішкен оқырман оның поэ­зия­сындағы әдеби құнар мен ақындық қуат­ты бағалайды.
– Алғашқы фильмдеріңіздің бі­­­рін әкеңіздің «Қаладан келген қыз» поэмасының желісімен түсір­діңіз. Сіздіңше, көрермен оны қалай ба­ғалады?
– Көрерменнің қалай баға­ла­ғанын нақты айту қиын. Бірақ дү­ниежүзілік, халықаралық фес­ти­вальдерді сол фильммен біраз ара­ладым, жүлдесіз емес. Олжалы фи­льм болды. Дәрежан Өмірбаев аға­мыз «Рүстем, сен осы филь­мің­мен классиктердің қатарына қо­сыл­дың. Мен оны студенттеріме ыл­ғи да көрсетемін», – деп ауыз тол­тырып айтып жүреді.
– Әкеңіз туралы деректі фильм түсіруді қолға алыпсыз. Білуімше, сіз бұған дейін деректі фильм жанрында жұмыс істеген жоқсыз, қиын емес пе?
– Қазақстанда ең бірінші ха­лық санағы өткен тұста Бақыт Қайыр­беков ағамызбен «В том чис­ле» атты деректі фильм түсірген едік. Ол менің деректі фильмдегі ең алғашқы талпынысым болды. Ба­қыт Ғафулы деректі фильмнің кә­нігі жүйрігі. Бұл жолы әкем ту­ра­лы менен артық білетін режиссер жоқ шығар деген оймен, екінші жағынан перзенттік парыз ретінде өзім түсірейін деп шештім. Деректі фи­льм қиын жанр, көркем фильм­нен айырмасы көп. Көркем фильм­де жұмыс бастан-аяқ сценарий негізінде жүзеге асады. Ал деректі фи­льмде оған қатысушы адамдар кел­тірген деректерге қарай сценарий де көп өзгереді. Бір көркем фильмде 400-500 адам жұмыс істе­се, бір деректі фильмде үш-төрт адам­мен шектелесің.
Фильмді әкемнің поэмасының атымен «Дала, сенің ұлыңмын» деп атадық. 1975 жылы осы поэма жарық көргенде әкем біраз таяқ жеді. «Ара» журналында да сынға ілікті. Анам қазір әкем жайлы ес­те­ліктерді жинақтап жарыққа шы­ғ­аруға дайындап жатыр. Сонда Мұзафар Әлімбаев ағамыздың әкемнің шығармашылығы жайлы жазғанына қарап, сол кезеңдегі ақын­дардың бірін-бірі қалай баға­лағанын аңғаруға болады. Мұзағаң Жарасқан ақынның шығарма­шы­лығын талдай келе «Құдай әрбір адам­ның мінезін туған жерінің табиғатына ұқсас етіп жаратады. Жа­расқан Сырдың Аралға құятын сағасында туған екен. Сырдың тұщы суы мен сол кездегі Аралдың тұзды суының бір-бірімен арпалысып жатқан жерінде туған аза­маттың поэзиясында да сол ар­палыс пен бұлқыныс көрініс бе­реді», – деген терең ой айтады. Кейінгі жылдары әдеби сын жанрында жазатын ғалымдардың аз­дығы көңілге кірбің ұялатады. Егер ондай ғалымдарымыз көп болса Жарасқан Әбдіраш шы­ғар­маларының зерттейтін сырлары әлі де көп. «Дала, сенің ұлыңмын» поэмасынан «Егемендікке жетсек…» деген азаматтық аңсар, өр мі­нез аңғарылады. Қазақтың дом­бырасының күмбірі мен иен да­ладағы тұлпардың үні осы поэманы оқығанда еріксіз құлағыңызға келеді. Бұл тек Азаттық аңсаған ел­­ге ғана емес, бүгінгі егемен ел­дің ұрпағына да рух беретін поэма.
«Туған дала,
талайлардың от қанын
лапылдатты тентек күйің,
текті әнің.
Сөз сөйлесем –
Сенсің биік тұғырым!..
Сенсің менің абыройым,
Мақтаным!..

Даналық бар,
даралық бар затыңда
болатын тек батырларда,
ақында
Өлең жазсам –
сенсің өмірбаяным!..
Сенсің менің фамилиям,
атым да»,– деген жолдар қан­ша­ма аңсар-арманнан туғанын ой­лаңыз?.. Поэма 1930 жылдары жа­зылған болса әкем сөзсіз жазаға тар­тылар еді. Құдайға шүкір, бұл шы­ғарма туғанда заман тыныш бол­ды. Бірақ осы поэмасы үшін пар­тия қатарынан, жұмысынан шы­ғып қала жаздаған екен. Өзінің өр рухқа толы шығармаларымен әкем ХХ ғасырдың соңындағы қа­зақ әдебиетінің белді өкілі болып қала береді деп білемін.
– «Қазақ елі» сериалының бі­рін­­­ші маусымы аяқталған соң сіз үкі­­мет отырысында алғашқы он се­­рия­ны түсіру барысында қар­жы­лық қиын­шылық болғанын айтып, «осы жолы дұрыс бюджет беріңіз­дер­­ші» дедіңіз. Қазір екінші маусым тү­­сіріліп жатыр. Қаражат жағы қа­лай?
– 2017 жылдың басында екінші мау­сымға бюджет бөлінді. Был­тыр­ғы желтоқсанның соңына дейін сол қаржыны игеріп, фи­льм­нің 4-5 се­риясын түсірдік. Биыл көктем мен жаз мезгілінде тү­сіру жұмысын жалғастырсақ де­ген ойдамыз. Күз­ге таман монтаж жасап, осы жыл­дың аяғында экранға шығару жоспары бар. Бұл биыл бө­лі­не­тін қаржының көлемі мен уақ­тылы бөлінуіне бай­ланысты.
– Бір сөзіңізде «байқамай қал­ған жағдайға байланысты, айтылған обьективті сынға қарсы емеспін» деген едіңіз. «Қазақ елі» сериалының алғашқы он сериясына айтылған әділетті сын қандай?
– Қазір елімізде кино саласы едәуір дамып келеді. Азды-көпті жақсы фильмдер жарыққа шықты, режиссерлердің саны аз емес, кинооператорлар да жылдан жылға көбейіп келеді. Алайда, кино зерттеу мен киносын дәл осы қар­қын­мен дамып жатыр деп айту қиын. Киносыншылар саусақпен са­нар­лық. Гүлнар Әбікееваның елімізде түсіріліп жатқан бүкіл киноны зерт­­теп, сын-пікір айтуға мүмкін­дігі жоқ. Жалпы, кәсіби сын­шы­лар­ға жазушылар да зәру болу ке­рек. Өйткені, олардың арасында да шығармаға бағытталған адал сыннан гөрі, өсектөбеге ай­налған арам пиғылды сын алдыңғы қа­тар­ға шығып кеткен секілді… Жас­­тар арасынан сыншылар қата­рын толықтырған адамды әзірге бай­қай алмадым. Ал, кино саласы­ның ұңғұл-шұңғылын білмей, «біт­кен іске сыншы» қатарын тол­ты­ратын адамдардың сынына біз­дің де көңіліміз толған емес. Өйт­кені, олар фильмді әділетті түр­де талдамайды, «тырнақтың астынан кір іздегендей» көздеріне оға­ш көрінгеннің барлығын атүсті тіз­белеп шығады. Бізде бір фильм эк­ранға жол тартса, жұрт түгел ре­жис­сер­ге, киносыншыға айналып шы­ға келеді. Сөзді ұйқастыра ала­тын жанның барлығы ақын емес қой, сол секілді сын айтқан­ның бар­лығы сыншы емес. Әлеу­меттік же­ліде отырған жұрттың біразы «Қазақ елі» туралы ойларына келген сөзді айтты. Қазір интернет де­геніңіз талғамсыз адамды өзінің қо­қысына батырып жіберетін апанға айналып кетті әрі оны кө­зіқарақты, білімді адамдар жақсы біледі. Сол себепті мен қазақтың арғы-бергі тарихынан хабары аз, кино туралы мүлде білмейтін адам­дардың сынын көңіліме алмаймын, олардың пікірін оқып уақытымды босқа шығындағым келмейді. Егер шынымен әділетті пікір жазылса оны ескеруден қаш­паймын. Ардақ Әмірқұлов «Мені жа­мандаған сыншыларды ұнат­пай­­мын, мені мақтаған сыншыларды жақсы көремін» деп жиі ай­тады. Әзіл-шыны аралас сөз ғой, дегенмен сынағанды кім жақ­сы көреді дейсіз?..
– Сын айтушылардың бір­қатарының фильмдегі костюмдерге көңілі толмады. Кейіпкер­лердің киімін қандай негізге сүйеніп тіктірдіңіздер?
– Бұл да тарихты аса білмейтін адам­дардың пікірі. Орта ғасырда қа­ла мен сарай мәдениетінде сай киім, дәстүрлі сарай музыкасы бол­ған. Моғолстанның картасын қа­ра­сақ Алмалық – қазіргі Қор­ғас­тың ар жағында орналасқан. Моғолстан мемлекетінің құра­мын­­да қазақ пен жоңғардың кей­бір тайпалары да, тараншы да, қыр­ғыз да болды. Қазақ пен өзбек­тің киімі бір-бірінен бертін келе Кеңес өкіметі кезінде бөліне бас­та­ды. Бұл – қазақты өзбектен, өз­бекті қырғыздан айыру үшін Кеңес өкіметі ойлап шығарған жос­парлы саясат болатын. Ол за­ман­да қазақтың шапандары Бұ­қарадан келген жібек, адрас маталардан тігілетін. Өзбектер адрасты сыртына кисе қазақтар киімнің астарына салатын. Біздің қолы­мыз­да қазақтар Ақ Ордадан бө­лі­ніп шыққан кезеңдегі киімдерді дәл көрсетіп беретін фотоқұжат жоқ. Костюмдерге материал жинау барысында Моғолстан заманында салынған миниатураларды не­гізге алдық. Шапандар мен бас киім­дерді, аяқ киімдерді сол ми­ниатуралардағы киімдерге ұқса­тып жасадық. Біз оны ойдан шы­ғар­ған жоқпыз, біреуге басымдық беріп я болмаса біреуді кемсіту үшін жасалған нәрсе емес. Ол кез­де қазіргі қазақ жеріне маталар Соғ­дыдан, Хорезмнен Жібек жолы ар­қылы келген. Костюмдерге көңі­лі толмағандар қазақтың ұлт­тық киімін қошқар мүйізбен ғана байланыстыратын адамдар деп санаймын. Шындығына келгенде қазақ халқы қошқар мүйізді киізге басқан, ешқашан киімге салмаған. Әлкей Марғұланның зерттеу­ле­рін­дегі суреттерге қарасаңыз бұ­рын­­ғы қазақтың киімдерінің бір­де-біреуінен қошқар мүйіз көр­мейсіз. Қошқар мүйізді қазақтың киіміне Кеңес заманындағы орыс су­ретшілері жапсырды. Сол кезден бері біздің киім туралы тал­ға­мы­мыз өзгерді.
– Фильмнің композиторы ұлы­ңыз – Әбілхайыр Жарасқан. Ұлы­ңызды таңдауыңызға не себеп?
– Әбілхайыр менің ұлым ғана емес, атасының тәрбиесін көрген, халық ауыз әдебиеті мен халық му­зыкасынан сусындап өскен кә­сіби күйші. Консерваторияда ком­позитор Ақтоты Райым­құ­лова­ның сыныбында дәріс алды. Жиырмадан астам күйдің авторы. Ылғи ме­нің жанымда жүрді, кино тү­сіру­дің қыр-сырын меңгерген жі­гіт. Атасы дүниеден өткенде әже­сіне арнап «Әжемді жұбату» де­ген күй шығарды. Ол «Құрақ көр­пе» деген фильмде берілген.
«Қазақ елінен» бұрын «Елбасы жо­­лы» жобасында үш фильмге ком­­позитор болды. Алланың берген таланты болмаса мен оны ұлым болғаны үшін ғана бұл жоба­ға қатыстырмас едім.
– Екінші маусымда қандай оқи­ға­лар қамтылады, актерлер құрамы ауысты ма?
– Трилогияны қарасаңыз бі­рін­­ші томы «Алмас қылыш», екін­ші­сі «Алтын тұғыр». Біз фильмді «Ал­тын тақ» деп алдық. Біздің хан­дарымыз соғыссыз, ешқандай көтеріліссіз мемлекеттен бөлініп шық­ты. Мұны үлкен саяси қадам деп айтуға болады. Меніңше, бұл тарихи оқиға сая­си тұрғыдан әлі де өз бағасын ал­ған жоқ. Мәселен Үндістандықтар Индиядан еш­қандай кө­тер­іліссіз өз жерінен ағылшындар­ды қуып шықты. Жәнібек пен Ке­рей болса ханның кейбір саяси шешімдеріне ке­ліспегендіктен бейбіт түрде елден көшіп кетті.
Екінші маусым Жәнібек пен Ке­рейдің Дешті Қыпшақты қай­тару жорықтарын қамтиды. Сондай майданның бірінде Керей хан мерт болады. Оның дәл фильмде көр­сетілетіндей жағдайда мерт бол­мауы мүмкін, ертең тарихты бі­летіндер бұған да сын айтатыны бел­гілі… Бірақ мен деректі фильм түсіріп жатқан жоқпын, көркем фильм түсіріп жатырмын. Көркем фильмде көркем шешімдер болуы тиіс. Әйтпесе драматургиялық та­лап орындалмайды.
– Белгілі бір тұлға туралы фильм мен тарихи фильм түсірудің ұқсас­ты­ғы мен айырмашылығы неде?
– Елбасы Н.Назарбаевтың өмір жолы жайында бірнеше фильм тү­сірдім, одан кейін «Қазақ ханды­ғын» қолға алдым. Екі тақырыпты да қазақ халқының тарихынан бө­ліп қарай алмаймыз. Ал оның не­гізінде «Мәңгілік Ел» идеясы жа­тыр. Мұның қатарына тарихқа қа­тысты түсірілген барлық киноны – кешегі «Жаужүрек мың ба­ла», қазір түсіріліп жатқан «То­ми­рис­ті» де қосуға болады.
Өзім үшін бұл екеуінің де әсері зор. Тарихи тұлғаның өмірін зерттегенде оның әр ісін санаңмен қабылдап, жүре­гің­нен өткізе жүріп көп мәлімет ала­сың, бұрын білмеген жайттарға қа­нығасың. Отыздан енді асқан ша­ғымда «Елбасы жолы» жобасына басқа адам болып келіп, жоба соңын­да басқа адам болып қалып­тас­тым. Танымым, көзқарасым өз­герді. «Қазақ хандығында» да сон­дай. Кейде тіпті өзім түсін­бей­тін бір құбылыстар болады. Сырттай қараған адамға барлығы оп-оңай сияқты. Бірақ фильмді түсіру ба­рысында Қазақ хандығын қа­лып­тасыруға өзім де қатысып жүр­гендей әсерде боламын. Мұны тура және ауыспалы мағынасында да қабылдай беруге болады. Ар­баның дөңгелегінен бастап, хан­ның тағына дейін мән беріп сол за­манға барып қайтпасаңыз мұн­дай жобаны жүзеге асыру қиын. Металургияда «Сопромат» деген ұғым бар – «Закон сопротивление материала». Меніңше, бұл тек темір балқыту саласында ғана емес, рухани салада да бар. Әсірісе, та­рихи материал сізге барынша қар­сылық танытады, оны игеруде көп кедергіге тап боласыз. «Қазақ елін» түсіремін деп сценарийді қол­ға ала сала ХV ғасырға топ ете қал­майсыз. Зерттейсіз, қажыр-қай­рат жұмсайсыз, құпияларына үңі­лесіз.
– «Кино жақсы түсірілсе, оған қор­ғаушының қажеті жоқ» деген едіңіз. Алғашқы он серия осы үдеден шықты ма?
– Теледидардан беріліп жатқан он серияны қарағанда қорғаушы­ның керегі жоқ секілді. Түсінетін адам түсінеді, білмейтін, үңілгісі кел­мейтін адамға бұлыңғыр болуы мүмкін. Фильм «Эйр – Астана» компаниясының ұшақтарында көрсетілді. Сонда Венгрияның Қа­зақстандағы Төтенше және Өкі­летті Елшісі Андраш Барани мыр­за «Қазақ елі» фильмі Еуропа фи­льмдерінен еш кем емес» деп баға берді. Құдай сәтін салса Венгрия мен Қазақстан арасында бір­лескен жобаны қолға алу туралы келіссөз жүргізіп жатырмыз.
– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен
Назым ДҮТБАЕВА.