«Айтарын ашып айтқан абайламай,
Дариға-ай, Махамбеттер, Абайлар-ай!».
М.Мақатаев.

Шығармашылығына үңілген кезде «ол үшін жазу еш қиындық тудырмаған ең оңай шаруа болған екен-ау» деп ойлана бастайсың әуелде. Өмірбаянына қанық оқырманға ол отыра қалып, бастан кешкен оқиғаларын тізбектеп шыға салғандай әсер қалдыруы мүмкін. Тағы да үңіле қарағанда осы бір қалам иесінің әрбір туындысындағы кейіпкерлер таныс ұшыраса бастайды.

Көзі тірісінде-ақ балалар әде­бие­ті­нің классигі атанған жазушы шы­ғар­малары қанша уақыт өтсе де оқыр­мандарын әсте жоғалтқан емес. Кітапқа деген «көзқарастың өзгерген» дәуірінде де оның туындылары бұ­рынғы тұғырынан еш аласармапты.

***
Бердібек Соқпақбаев – балалар әде­биетінің классигі. Балаларға арнаған өлеңдерін айтпағанның өзін­де қаламгердің әйгілі «…Қожасы» мен «Балалық шаққа саяхат», басқа да туындыларындағы негізгі кейіп­кер­лердің көбі – балалар. Оның бас кейіпкері өзі суреттеуге құмар ауылы­ның шаңдақ топырағына аунап келіп, анасының құшағына сіңіп кететін «алаң­сыз балақай» емес. Қайшылық­тар өрбіген сайын бас кейіпкер «бала» өмірдің қалтарыс-бұлтарыстарын бас­­тан кешкен ойлы жанға айналып, көз алдыңда есейіп бара жататын­дай.

***
Оның шығармашылық желісі өткен ғасырдың екінші жартысында әдебиет табалдырығын аттаған классиктер шоғырының біраз бөлі­гі­нің қаламына арқау болған тақырып­тардан оншалық алшақ емес. «Балалар әдебиетінің жазушысы» деп атағаны болмаса туындыларының желісі сол дәуірдегі адамдардың түгелі дерлік қасіретін тартқан аштық пен соғыс тақырыбын аттап кетпеген. Бірақ қаламгердің айтатын ойы басқашалау. Сол кездегі өлшеммен алғанда идея­лық тұрғыдан «көңіл көншітпейтін» туындылар.
«Ол тек балаларға арнап жазады» деген жаңсақ ойымнан біржола арылт­қан шығармасы – «Өлгендер қайтып келмейді». Ауылдағы аурушаң шеше­сіне қолғабыс болып жүретін бас кейіп­кер бозбала Еркіннің өзі арман­даған жазушы Еркінге айналар жолы тым алыс әрі тым жақын. Бозбала деп айдар таққанмен, алғашқы махаббаты – Ғалиясын киноға ертіп барғанда «сыныптастарым көрсе қалай болар екен?!» деп бейкүнә мақтанға салы­нып, өзі соған іштей масаттана түсетін балалық қиялы әлі тәрк ете қоймаған өспірім Еркін. Ол өзіне қарағанда момындау туған ағасы Сәрсебекке онша ұқсамаған. Тәңір «өле-өлгенше шындық үшін күрес» деп тек бұған ғана тік мінезді төгіп бере салғандай. Бірақ сол мінезінен алда өзін не күтіп тұрғандығын ол әлі білмейді. Ол үшін ең маңыздысы – әділеттілік. Үлкен өмірге енді ғана қадам басса да ақ пен қараны ажырата алар зейіні оны басқалардан ерекшелеп, ылғи да «тәл­кек­ке» сала береді. Дүниені ешқандай қалыпқа салмай, өз жүрегі мен сана­сының елегінен өткізе отырып тану – оның өмірлік қағидасы. Егер зәре­дей қиянатын байқар болса еңкейген қариядан еңбектеген балаға дейін қолынан келсе әділ жазасын беріп, сазайын тарттыруға бар. Болмаса Ғалиямен оңаша қалып, ішкі сырын жайып салуына әдейі келіп кедергі бола беретін бес-алты жасар бала Қалиды «залым Қали» деп соншалық жек көрер ме еді? Ауылдағы ауру ше­шесі мен жеңгесі Қанышаға өткізген қорлығын біліп, әкесіндей Нұрәліні сабайтыны ше? Ол бала мен қарт, бай мен жарлы деп ешкімді бөліп-жар­май­ды. Оның түсінігінде АДАМ деген ұғым ғана маңызды. Жас бол, кәрі бол, кім болсаң ол бол, бірақ адам­дық­тан аттап кетпе! Адамдық қалыбың ес біле бастағаннан айқын­далатынын меңзейтіндей.
Ауыл ішінде сыйы жоғары ағасы Сәрсебек соғысқа аттанбас бұрын оны «інім» деп алдында елпеңдеп жүретін ауыл совет председателі Нұрәлінің залымдығының кесірінен Қарағанды­да­ғы ФЗО-ға жөнелтіліп, артынан ол жерден құтыламын деп айыпсыз бола тұра бір жыл ғұмырын түрмеге беріп келе жатқан Еркін үшін әділеттіліктен өткен басқа қандай қа­сиет­ті түсінік болуы мүмкін? Оның болашақта жур­налист, жазушы боламын деген таудай талабының алыс та азапты жолы сол кезден бас­тал­ған. Бір емес, бірнеше рет ең құнды дүниелерін ұрлатып алып, өзі ашқұр­сақ болып жүрген кез­ін­де «ғұмырының жартысы жоғал­ған нанмен бірге кетіп» бара жатса да тағдырдан алған сабағын қайталап көруге тырыспайды. Жиіркеніп, дайын дүниеге ие шығуды өзіне ар санайды. Бір жыл өтіп, жат мекеннен тезірек туған жері Тұйыққа жетіп алу үшін Алматыдан Қарасазға дейін үш жүз елу шақырым жерді сіңі­рін сүйретіп, жаяу басып келе жатқан ол өзіне жекжат Балжанның үйіне әзер кіргенде азып-тоған жұпы­ны халінен оны танымай қалған Ғалия сыртқа қарай жүгіріп, шешесіне ба­рып: «Апа, үйге бір қайыршы бала кіріп кетті», – дейді. Еркін үшін қор­лық­тың ең ауыр түрі түрме де, аштық та емес, міне осы. Қаламгер өзіңе сон­шалық жақын тартқан адамның бір-ақ сәтте жатбауыр болып шыға келуі мүмкін екендігіне оқушыны осылай иланды­ра­ды. Бас кейіпкердің тезірек мұратына жетуін тілеп, ынтызар бо­лып отырған оқушыға бақыт табу оң­ай еместігін өмірлік оқиғалармен су­реттей отырып, осылай сабақ бере­ді.

***
Оның кейіпкері «тағдыр» деген сөзді жиі айтқанымен, өмірге өкпеле­мейтін жан. Қалайда дүниеден өз үлесін алғысы келеді. Оны ешкімнен сұрап алмайды, намысы жібермейді. Өзіне тиесіліні әділет жолымен алуды көз­дейді. Еркіннің кейбір толғаныс­тарынан «өзгеше ойлайтынын» байқау қиын емес. Бейнебір өз дәуірінен озып кет­кендей. Сөз жүзіндегі емес, іс жү­зіндегі теңдікті, демократияны көк­сейді.
Қаламгердің басқа да шығармала­рын­­дағыдай, бұл туындысындағы бас кейіпкер мінезі де Бердібектің өз мінезіне қатты ұқсайды.
Көркем туынды болғандықтан қиялдан туған оқиғалар да аз емес. Мектепте мұғалім болып жүрген Еркін жоғарғы жаққа (Мәскеуге) арыз­­данатыны бар. Қиянат көргендік­тен шағымданады. Одан да ештеңе шықпаған соң Алматыға қайта орала­ды. Шығармада бас кейіпкер тура сөйлегені үшін ылғи да бір нәрсеге ұрын­бай жүре алмайтынын айта бере­ді. Шынында да солай. Әуелде «ол неге бұлай істейді?!» деп жақтырмай да қаласың. Кейіпкердің ағынға қарсы келе беретін «қиқар» мінезі кім-кімді де мезі етуі мүмкін. Бірақ артынан ой­лана келе оныкі дұрыс екенін іштей мойындайсың.
Дүниеде ешбір нәрсе оп-оңай сен ойлағандай бола салмайтынына тағы да бір рет көзің жетеді. Мейлі, сенікі дұрыс болсын, бәрібір сен ойлағандай бола салмайды екен. Оның кейіпкер­лері батыр да, танымал тұлға да емес, қара халық. Сағымдай бұлыңғыр армандарына жету жолында дәрмені құрыған қара халықтан шыққан қара­па­йым адам. Сол кішкентай адамның мұратына жетуінің небір қиын да күрделі, арпалыс жолындағы тағдыр-тауқыметіне куә боласың. Куә болып қана қоймай сонымен бірге қинала­сың. Әйтеуір ойлаған мақсатыңды жүзеге асыруға келгенде алдыңнан кес-кестеп кедергі шыға береді. На­мыс­қа тырысып, берілмеймін дейсің, бірақ… Бірақ әлдеқайдан тап болған алапат күш келеді де өз қолыңмен қалаған қабырғаңды қиратып кетеді. Сонда да берілгің келмейді. Кейіп­кер­мен бірге тыныс алып, дегбірі таусыл­ған оқырманды жазушы қараңғы тү­нек­тен тәлтіректетіп әкеледі де жа­рық­қа қарай сүйрелей береді. «Бе­рілу­ге хақың жоқ!» дейтіндей. Енді шы­ғарманың соңына жеткенше тоқ­тай алмайсың.

***
Соғыс… Бастауыш сыныптан-ақ ұстаз шарапатының арқасында Отан деген ұғыммен пара-пар санаға сіңген «қасиетті сөз». Әсіресе жыл сайын тойланар 9 мамыр мерекесі патриот­тық сезімнің шырқау биігіне көтерілер сәті. Соғыс десе әлі күнге көз алды­мыз­­ға жаужүректер елестейтіні де со­дан шығар.
Бердібек Соқпақбаев шығарма­шы­лы­ғынан түйсінер тағы бір пайым – қаламгер санасының соғысты қа­был­дай алмайтындығы. Еркіннің жиі қайталайтын сөзі: «Соғыс – біреуге соғыс болса, біреуге ырыс». Кейіпкер романда осы сөзді бірнеше рет айтады. Бұрын соғыс сөзінің трагедиялық астарын біле тұра, іштей оны ерліктің баламасы санайтын оқушы ойы әуелде сан-саққа кетуі мүмкін. Шығармада әскерге өз еркімен сұран­ған Еркін: «Сонау соғыс жоқ бала кезде мен әскердің сурет боп, қатып тұратын киіміне, астындағы сәйгүлік атына, асынған мылтық-қылышына қызы­ға­тын едім. Қызыл әскер болуды арман ететінмін.
Сол кезде солдат болдың екен деп бірден жаңа киім бермейді. Майданға жөнелтілгендердің иығынан сыпы­рыл­ған көнетоз ескі киімдер береді. Оны киіп, сурет боп, қатып қала қой­май­сың…», – дейді. Қаламгердің со­ғыс деген суық сөзге ішкі қарсылығы ро­ман атауынан-ақ байқалады: «Өл­гендер қайтып келмейді». Бір отбасын асырап отырған Сәрсебек майданға аттанғаннан кейін артынан тым бол­маса қара қағаз да келмей, кеткен ізі­мен қайта оралмауы романның өн бойын­дағы бар салмақты ұстап тұр­ғандай. Қаламгер адамның қандай қиын күнде де арына дақ түсірмей, адам боп қалуын, мейлі қарапайым болсын, оның да бақытқа жетуге, өмір сүруге құқылы екендігін көрсеткісі келген. Бас кейіпкердің Еркін аталуы да кездейсоқ емес. Ол шын мәніндегі еркіндікті көксейді.
Ой-санасы қалыптасқан жан үшін екі адамның араздасқаны қаншалық оғаш көрінсе, екі елдің жауласуы тіпті оғаш көрінері ақиқат. Жер бетінде мыңдағын жылдардан бері соғыс болмай тұрмаған ел жоқ көрінеді. Тіпті бейбітшіліктің ұзақ мерзімі жүз жылға ғана созыларын ғалымдар да дәлелдепті-мыс. Сонда адамдар не үшін соғысады… мұның себебі көп болғанымен жауабы жоқ. 1966 жылы жазылып, «Жұлдыз» журналына ұсынғанда сол кездегі бас редакторы оқып шыққаннан соң «идеялық тұрғыдан қанағаттандырмайды» деген сылтаудан кейін ширек ғасыр өтіп, 1991 жылы дәл осы басылымның №4 санында толық нұсқасы жарияланған хикаяты – «Ергежейлілер еліне сая­хатта» да соғыс тақырыбы көтерілген. Иә, бұл сіздерге мәлім дәл сол Гул­ли­вер барған Ергежейлілер елі. Айыр­машылығы тек бірнеше ғасыр өтіп, оған Гулливер емес Бердібек Соқ­пақ­баевтың өзі барады. Барады да ондағы адам айтса нанғысыз өзгеріс­тер­ді көріп, таң қалады. Бұл хикаяттың жазушы қиялынан туғанын бірден байқаған шығарсыздар. Оған кейіпкер Берді ойда-жоқта өз үйінің балко­нында танысқан ергежейлі досы Елдесердің шақыртуымен барады. Қонақты күтіп алуға Ергежейлілер елінің президенті Жасабол шыққанда басшының өзі қарсы алғанына қуанып кеткен кейіп­кер: «– Ергежейлі халқын бақытқа жеткізуші данышпан көсем Жасабол жасасын!», – деп, сөзін мақтаумен аяқтайды.
Оның әр сөзін Ергежейлі тіліне аударып тұрған Елдесер соңғы сөзін аудармай, бетіне бажырая қарап:
«– Біздің президентімізді сіздің жәбірлегіңіз келе ме?», – дейді. Оның бұл әрекетін түсінбей қалған ол:
«– Қалайша?», – деп таңырқағанда Елдесер:
«– Пендені көзіне мақтап қолпаш­тау, біздің елдің дәстүрінде өте ұят мә­селе. Жәбірлеп тілдегенмен бірдей сөкет кылық», – деп жауап беріп, оны састырады.
Ергежейлілер елі үш жүз жыл бұ­рын Гулливер барған кездегіден мүлде өзгерген болып шығады. Ғылым мен техника қарыштап дамығаны сондай, тіпті бұл елдің халқының бар жұмысын машиналар атқарады екен.
«Үш мың алты жүзінші айдың он бесі күні бүкіл Ергежейлі империясы бойынша ең зор мереке «Бейбітшілік күні» болып тағайындалады. Сол күні ар­мия түгел таратылып, кару-жарақ тү­гел жойылуға тиіс». Жазушы «өзі ба­рып қайтқан» Ергежейлілер елінде «жер бетіне өмір емес, өлім себуге ар­налған жәшік-жәшік ажалдар (бомба, снаряд, оқтар)» қалай жойылғанын си­паттаған. Соғысқа деген ішкі қар­сылы­ғын осылай жеткізуге тырыс­қан.
***
Соқпақбаев қаламынан дүниеге келген туындылардан байқалатын тағы бір ерекшелік – өзі өмір сүріп отырған дәуірден озып кеткендігі. Суреткердің түйсігі мен қиялынан туған кейіпкерлер тілімен жеткізген оқушыға ой салар әрбір сөзінен мұны байқауға болады. Оның кейіпкерлері ылғи да тура сөйлеймін деп опық жеп қалатындарын жиі айтады. Шығар­маларында ол үнемі бірінші жақтан баяндайды. Сондықтан да кейіпкер айтқан әр сөзінен жазушының өз мінезі көрініп қалып отырады.
Жол бойында Дінмұхаммед Қо­наевты туған күнімен құттықтау үшін оның үйіне жол тартқан ақын-жазу­шы­лармен кездейсоқ кездесіп қалып, бірге барған қаламгер оқиғасын «Таудан түскен адам» атты естелігінде академик Рымғали Нұрғали өте әсерлі жазған еді. Сонда: « – Бүгінгі менің мынау туған күнге жайған дастарқа­ным­­дағы ең үлкен адам – Бер­дібек. Тіпті анық шындықты айтсам, жазу­шы баласында қазақта Әуезовтен кей­ін осы үйді көрген ең үлкен жазу­шы – Бердібек…», – дейді Қонаев. Ал Бердібек Соқпақбаев: «Сіз дүрілдеп тұрған шағыңызда қол-ұшын берген жоқсыз, бүгін мені мақтап, жүрегімді жара жаздадыңыз. Түгел айтатынымыз өтірік. Кітап өтірік. Газет өтірік. Адам­дар арасындағы қарым-қатынас өті­рік. Өтірік, өтірік. Бәрінен жалығып кеттім», – дейтіні де осы отырыста. Кейіпкерлерінің «Менің осы тік міне­зім-ай!» деп сан соқса да айтарын ашып айтатын қалыпқа симас тура мінезі – оның шығармаларын оқи отырып, оқушы көз жеткізер еш­қандай қоспасыз өз мінезі еді. Классик Бер­дібек пен абсолютті Ақиқат – егіз ұғым! Ол – қарапайым тіршілікте етек жақта жүргенмен, әдебиет әлемінде ешқашан өзінің асқар биігінен, өзінің Тауынан түскен емес. Тау басындағы тарпаң!

Нұрлайым БАТЫР.