Өткен ғасырдың басында ұлт үшін өлшеусіз қызмет жасаған Алаш қайраткерлерінің ішінде Нәзір Төреқұловтың есімі ерекше құрметпен аталады. Ол кісіні ұлтымыздың арасынан шыққан тарихи тұлғалардың бірі, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері ретінде тануға тек еліміз дербес саясатын жүргізе бастаған соңғы кезде ғана мүмкіндік туды.

1926 жылдың наурызында Бакуде өткен І Бүкілодақтық түркітану­шы­лар съезінде түркі тілдес халықтар бі­рі екіншісімен тілдескенде өзара тез түсінісіп, бауырлас халықтар екен­дігін сезіне білулері үшін ортақ жаз­ба қарпі қажеттігі алғаш рет кө­теріл­ген болатын.
Бұл съездің жұмысына 131 түр­кі­танушы ғалым, мұғалім, жоғары оқу орындарының оқытушылары, мем­лекет және қоғам қайраткерлері, т.с.с. қатысқан болатын. Олардың ара­сында 5 қазақ – Ахмет Бай­тұр­сы­нов, Нәзір Төреқұлов, Біләл Сүлеев, Ел­дес Ома­ров және Бай-Сейдули Азиз болды.
Осы съезде түркі тілдес халық­тар­дың жазбасын араб әліппесі не­гізінде жасақтауды жақтап сөйлеген кей­бір ұлт өкілдерінің пікірлерін сы­нап, түркі тілдес халықтардың бар­лығының бір қаріпті – латын қар­пін қабылдауын негіздеп сой­легендердің бірі Нәзір Төреқұлов еді. Ол: «…Ең алдымен түрк­тану­шы­лар съезінің бүкіл түркі дүниесі үшін ерекше прогресті революциялық факт болғанын қадай айтқым келеді, мұны мына мағынада түсіну керек: бұл съезде ескі араб жазуын қолдай­тын бірде-бір үн шықпады, демек ес­кі араб сауатының күні өткені, ара­мызда біржола кеткені деп түсіну ке­рек.
…Бәсекеге түскені тек екі әліп­би, бұл – реформаланған жаңа араб әліпбиі және латын әліпбиі… Ұлттық рухқа, барлық талапқа сай, «тарихи тамырлы» әліпби – Құран жазуы емес, латыншаға негізделген, жаңа жазуды ең заманауи, мәдени және тех­никалық негізде жасауға мүмкін­дік беретін жаңа әліпбиі», – деген болатын.
Яғни ол, латын әліпбиін қолда­ды. Қазақ, өзбек, тәжік тілдерінде оқу­лық жазды. Өмірінің соңында тү­рік тілдерін салыстыра Морфоло­гия­лық зерттеу жүргізді. «Түрік х­а­лық­тары кіндік баспасы» бас редак­то­ры кезінде 12 тілде кітаптар ұйым­дас­тырып, басып шығарып отыр­ды.
Н.Төреқұлов тіл, өнер–білім жө­ніндегі өз толғауын келесі тұрғыда ай­тып өтті:
1. Тіл деген кабинетте жасал­майды. Қазақ секілді езілген ұлттың тілі үкімет кеңсесіне кіріп, күн сайын жұмсауда болса ғана белі, буы­ны қатаяды. Қазақ тілінің кең­сеге емін-еркін кіріп-шығуы одан ара­дағы «тілмаштарды» қуып шы­ғарар еді.
2. Елдің елдігі, теңдігі өнер-бі­лімге байлаулы. Сон­дықтан ел бас­тайтын сауатты оқығандарды көп­теп шы­ғару, дайындау ке­рек.
3. Орталық үкіметтің жар­лықтарын әрбір ұлттық топтардың тұрмыс ерек­ше­ліктеріне лайықтауға әсер етеміз. Бұл ұлттық бөлімдерді (қазақ, өзбек, түркімен) ашу кезінде біз осындай мақсатты алға тартқан едік.
4. Алдымен айтып алайық, пат­ша үкіметі Ресейде орыстан басқа ұлт бар деп білмейтін, білгісі де кел­мейтін еді. Патшаның мақсаты мы­нау: бұратаналардың біржолата тұ­қы­мын құрту, болмаса орыс қылып жі­беру.
5. Бізге алдымен жаңа мектеп ке­рек деген пікірді тарату жолында алысуға, әдебиеттің жоқтығы секілді бөгеттермен арпалысуға тура келіп отыр.
6. Көп шетел сөздері, терминдер қазақ тіліне қазақ тұмағын кимей кіріп барады. Басқаның сөзін бұзбай айтамын деп тіліңді бұрап жүргенде, өз тіліңнен айырылып қаларсың.
Нәзір Төреқұлов Қазақстандагы алғашқы баспагерлердің бірі. Ұлт республикасында баспа ісін ұйымдастырушы болған ол Мәскеуде 1922-28 жылдары «Күншығыс халықтары Орталық баспасында» бас редактор болып істеді. Халық даналығы дерлік түркі халықтары мақал-мәтелдері, жұмбақтарын кітап етіп бастырды. Қазақ Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, өзбек Абдолла Аблани, башқұрт Вилданов секілді түркі халықтары ардақтыларын шығармашылық іске тартты. Міне осындай білімді зиялыларды кітап шығару ісіне қатыстыру арқылы Н.Төреқұлов Шығыс баспасының жұмысын жандандырып жіберді, ұлт тілдерінде жазатын қаншама жазу­шы, ғалымдардың елге танылуына жәрдемдесті. Нәзірдің бұл әрекеті ұлт саясатын тар мағынада фор­мальды түрде жүргізіп отырған кеңес үкіметінің басшыларына ұнаған жоқ.
Н.Төреқұловтың оқу–ағарту са­ласындағы атқарған жұмыстары, айтқан сөздері, жазған мақалалары бү­гінгі күнге дейін күн тәртібінен түс­пей келеді. Кезінде ол елді сауат­тандыруға баса назар аударып, бірін­ші кезекте жергілікті ұлттық маман­дарды даярлауға ерекше мән берген еді. Осы ұлттық мамандар арқылы ұлт­тық мектептер ашуға, әр ұлттың өз тілінде білім алуына баса назар ау­дарды.
1925 жылы өткен І бүкілодақтық мұғалімдер съезінде жасаған
Н.Төреқұловтың «Ұлт мәселесі және мектеп» атты баяндамасының басты қағидалары келесі тұрғыда болды:
1. Ұлттық мәдени-ағарту меке­ме­лерінің қолдағы бар жүйесі ор­нық­тырылып, ол мемлекет бюд­же­ті­нің есебінен біртіндеп кеңей­­тілсін.
2. Аса мұқтаж болып отырған ау­­дандарда ұлттық мектептерге ар­налған ғимараттар салу туралы мә­се­ле кезекке қойылсын.
3. Тұрмыстық салт–дәстүр сал­да­рынан ортақ мектептерде әйелдер бірге оқи алмайтын ұлттық респуб­ли­калар мен облыстарда (Орта Азия республикалары, Әзірбайжан) әйел­дерге білім беруді дамытуға айрықша көңіл бөлінсін.
4. Кеңес өкіметінің жергілікті ор­ган­дары арқылы, ұлт мұғалім­дері­нің белсене атсалысуымен ұлттық мектепке көмектесетін әртүрлі қо­ғам­дар ұйымдастыру жолымен бұ­қа­ра халықтың оқу-білімге қазірдің өзінде байқала бастаған ынтасы барынша пайдаланылсын.
5. Ұлттық республикаларды, об­лыс­тарды және аз ұлттарды шаруа­шылық жағынан өрлетуде айрықша маңызы бар арнайы кәсіптік–тех­никалық және ауылшаруашылық мектептерін дамытуға ерекше көңіл аударылсын.
6. КСРО-ның барлық ұлт мұ­ғалім­дері орыстармен қатар дерев­ня­ның қоғамдық өміріне белсене араласуға шақырылсын (ликбездер, сауатсыздықты жою қоғамдары, кооперативтер, т.б.).
7. Ұлттық педагогикалық тех­ни­кумдар мен мұғалімдер институт­тары­ның жаңа мұғалім кадрларын дайындаудағы жалпы жұмысымен қа­тар, қолдағы бар мұғалім кадр­ларын жыл сайын және жүйелі түрде қоғамдық–саяси тәрбие ғана емес, педа­гогикалық тәрбие беру тұрғысы­нан қайта даярлау курстары ұйым­дас­тырылсын.
8. Таңдаулы ұлттық және аз ұлт­тар мектептері мен мұғалімдерін жүйе­лі өсіріп отырудың барлық ша­ралары қолданылсын; жергілікті бас­пасөзде ұлттарды ағарту ісіне қа­зіргі кеңестік жұртшылықтың өзекті мәселесі сипаты берілсін.
9. Орталық пен жергілікті жер­лер­де баспа жұмысын күшейтуге ба­рын­ша көңіл бөлініп, мемлекеттік бас­палармен қатар әрқилы ұлттық кооперативтік баспалар мен ұйым­дар­дың бастамасы мен қызметін пай­даланып, ынталандыру арқылы ұлт­­тық мектепті оқулықпен, кітап­тар­­мен, көмекші құралдармен, мұ­ға­лім­дер басшылыққа латын арнайы ба­сылымдармен неғұрлым толық қам­тамасыз етудің барлық шаралары қол­данылсын.
Нәзір Төреқұлов небәрі 36 жа­сында Хиджаздағы (Сауд Арабиясы) КСРО-ның өкілетті уәкілі болып та­ғайындалады. Ол кезде мұндай жауап­ты қызметке жас адамның та­ғайындалуы дипломотиялық тәжіри­беде өте сирек кездесетін жайт. Араға екі жыл салып, Нәзір Төре­құлов КСРО-дағы тұңғыш қазақ ел­шісі атанды. Жаңадан іргесі қала­нып, әлемді тек мұнайымен ғана емес, рухани байлығымен аузына қаратқан Сауд Арабиясына КСРО-ның елшісі болу әншейінгі кезекті қыз­мет емес еді. Бұл елге елші таң­даудың өзі үлкен саясаттың жемісі болатын. Тағайындау алдында мұсыл­мандығы, қабілеті, білім дәре­жесі, қазақ халқының өкілі екендігі бәрі-бәрі ескерілген. Оның үстіне Түркістан Автономиясында оқып, білім алғаны, қызмет істегені еске алынды. Осылай ол алып империя­ның өкілі ретінде шетелде 8 жыл бойы қайраткерлік көр­сетті. Жоғары білімі мен білік­тілігіне қоса, шығыс­тың діні мен тілін түсініп, терең құрметтеген Н.Төре­құлов шығыс адамына тән мәміле­герлік талантын толық ашып көрсете алды. Сауд Ара­биясы Королінің отбасына ықпал етудегі Ұлыбритания өкілі мен Кеңестер Одағының өкілі ара­сын­дағы бәсеке біздің қанда­сы­мыздың үлесіне шешулі оның табиғи мәмі­ле­герлік қасиеттерін, қажырлы ең­бегін көрсетеді.
Сонымен, Н.Төреқұловтың КСРО дипломатиясы мен саяси тари­хындағы алар орны ерекше екен­дігіне ешкім шүбә келтірмес. Бірақ, осыншама еңбек атқаруына қарамастан, Алаштың абзал арыс­тары С.Қожанов, Т.Рысқұлов,
С.Сей­фуллин сияқты Н.Төреқұлов та Кеңес үкіметінің солақай саясаты­ның құрбаны болды. Бір айыр­ма­шылығы, Н.Төреқұлов дербес мем­лекет құруды армандаған Алаш ордалықтардың құрамында болғаны үшін емес, мұсылман елдер өкілде­рі­мен тығыз байланыста болғаны және мұсылмандьқ дінді сақтап қалу­ды үгіттегені үшін кеңестік жен­деттердің қолдарынан мерт болды.
Халқына қалтқысыз қызмет етіп, соңына өшпейтін мол мұра қал­дырған Алаштың адал перзенті, мемлекет және қоғам қайраткері Н.Төреқұлов жұлдызы жыл өткен сайын нұрланып, жарқырай бермек. Оның өнегелі мұрасы тек қазақ дипломатиясына ғана емес, келешек сабырлы да салиқалы саясатымызға үлкен жол ашары анық. Ұлт рухын ұлықтаған халқымыздың осындай тұғыры биік асыл тұлға азаматын кейін­гі ұрпақ жадында мәңгі сақта­ғаны абзал. Ұлт тұлғасын ұлықтау – ел мерейі. Ер есімі ел есінде және бо­лашақ ұрпақтың жадында нақыш­пен тасқа жазылғандай мәңгі қала бермек.

Әбдіжапар САПАРБАЕВ,
«Нәзір Төреқұлов» халықаралық қайырымдылық қорының Президенті.