Ұзақ-сонар «Ашық хатқа» – қысқаша жауап
Қадірлі Медеу! Жаңылмасам, сен екеуміз – бір жылы туған төл, яғни, құрдас болуымыз керек. Сондықтан кездейсоқ танысқан біреулерше бір-бірімізге «сіз» деп сызылмай-ақ, «сен» деп сөйлескеніміз дұрыс болар.
Маған баспасөз бетінде («Қазақ әдебиеті» газеті, 10-шілде, 2015 ж.) «ашық хат» жазып, көңілдегі күдікпен бөліскен екенсің, оның ешбір айып-шамы жоқ. Өйткені, бұл күнде өз дүние-мүлкіңді түгендеп, айналаға жіті көз салып отырмасаң, сен үшін ешкім де ат сабылтып, шығармаларыңа жидашы, қормал бола қоймайды. Оның үстіне, қазір әдебиетте талтүсте қораңа түсіп, «жиендік» жасайтындар көбейіп кетті. Ол жағы басымызда бар, ондай суық қолдылар кейінгі кезде біздің қораға да жиі түсіп жүр. Ондайлар сенен оқиға ұрлайды, образ ұрлайды, ой ұрлайды. Мұның өзі, шынтуайтқа келгенде, қорадан қой ұрлағанмен бірдей. Мен ұрылар тым басынып бара жатқан соң, олардың бірнешеуін баспасөзде әшкерелеп жаздым да. Амал не, қазір әдеби ұрлықты кәсіп етіп, «жазушы» атанып жүргендер аз емес. Мен оларды өздігінен аңға түсе алмайтын, көктегі қырандар мен жердегі жыртқыштардан қалған жемтікпен күн көретін қарақұстарға теңегенім бар.
Бұл енді таза көркем әдебиеттегі көрініс. Ал деректі, құжатты шығармаларда жағдай одан гөрі басқаша. Сіз әлдебір тұлға туралы тарихи пәктілерді жинақтап, деректі шығарма жазған екенсіз, ондағы пәктілер енді сіздің жеке мүлкіңіз болып саналмайды. Тарихи пәктілер мен деректер халықтың ортақ қазынасы, яғни, әлдебір тарихи деректі алғаш ашқан адам да «мынау – менікі» деп меншіктей алмайды. Өйткені, тарихи пәктілер мен деректерді сіз ойлап тапқан жоқсыз. Олар сізге дейін де бар болатын. Егер оларды сіз жарияға шығармасаңыз да, оны, сөз жоқ, басқа біреу шығарар еді. Сондықтан сіз тапқан тарихи деректі «шикізат» ретінде әркім-ақ өз шығармасында пайдалануға ерікті. Оған іштарлық жасап, ренжудің қажеті жоқ, қайта қуану керек. Сен тапқан деректер сол күйі елеусіз қалмай, қолдаушысын, жалғасын тауып, ел игілігіне жарап жатса, ол жаман ба?!
Енді арамыздағы әңгімеге оралайық. Медеу, сен Қаныш Сәтбаевтың өмір жолын ұзақ жыл зерттеп, ол туралы «Қазақтың Қанышы» атты көлемі 600 беттік, қалың кітап жаздың. Сәтбаев тануда дәл қазір сенің алдыңа түсетін кісі жоқ. «Қазақтың Қанышы» – ғұламаға сөзбен соғылған ескерткіш тәрізді. Сенің әйгілі тарихшы Бекмаханов жайында жазған деректі кітабың да бұл сөзімізге толық дәлел бола алады.
Ал мен жазған «Академиктің көз жасы» – небәрі алпыс беттік шағын хикаят. Әрине, менің повесім көлем жағынан болсын, мазмұн жағынан болсын, сен жазған «Қазақтың Қанышына» теңесе алмайды және оны қайталамайды да. Шығарманың көлемі ғана емес, сен екеуіміздің ұстанған концепциямыз әр басқа. Сен өз кітабыңда Қаныштың күреске толы өмір жолын, ғылымның биік шыңына көтерілген бақытты кезеңдерін суреттедің. Ал, маған – биіктен биікке тынымсыз өрмелеген «бақытты» академик емес, өмірі қайғы-қасіреттен, уайымнан арылмаған бақытсыз Сәтбаев керек болды. Себебі, ұлтың азат болмайынша, сен де бақытты бола алмайсың.
Деректерге қарап отырсақ, ұлы ғұламаның жасыған, қорланған, өкінген, керек десеңіз, еңкілдеп жылаған сәттері аз болмапты. Ғылымның ұшар басына шыққан «№1 қазақтың» көрген күні осындай болғанда, басқа қарапайым қазақтар не күйде жүрді десейші?!
Әрине, Қанышты жылатқан – сол кездегі империялық саясат, орыс шовинистерінің әділетсіз зорлығы. Көзі ашық қазақ зиялысының басына түскен қасірет… Медеу, сен менің повесімдегі Қаныштың советтік түзімге іштей қарсылығын қабылдамайтын сыңай танытыпсың. «Бұл күнде Совет өкіметін жамандайтындар көбейді» деп қағытасың. Өзің ойлап көрші, Қаныштың сексенге келген әкесі Имантай отызыншы жылдары түрмеде өлсе, үш бірдей ағасын: Әбікей, Әбдікерім, Ғазиз Сәтбаевтарды 1937 жылы «Халық жауы» деп еш жазықсыз атып тастаса, ғұламаны өз қолымен құрған академиядан аластап, итжеккенге айдалудан Мәскеуге қашып барып зорға жаны қалса, осының бәрін бастан кешкен Қаныштай дана бір ұрты май, бір ұрты қан советтік түзімге қалай қарауы керек?
Сәтбаевтардың бүкіл заузатын, ағайын-туыстарын түгел жазалап жатқанда, Қаныштың қалай аман қалғанына таңғаласың. Сөйтсек, оның да себебі бар екен. Қанышты ажалдан қорғап қалған – Жезқазғанның мысы мен алтыны, марганеці мен ураны, қазақ даласының бұдан басқа да ашылмай жатқан кеніштері екен ғой. Империялық өкімет ғұламаның айрықша жаралған таланты мен ақыл-ойын, білім-қабілетін, міне, осы мақсатқа пайдаланбақ болды.
Жоғарыда айтқанымдай, мені бұл тақырыпқа қызықтырған – Сәтбаевтың бұл күнде әркім білетін өмір жолы мен ғылымдағы жетістіктері емес, қорланған, өксіген, еңіреп жылаған сәттері болатын. Осы мақсатта Қаныш Имантайұлы туралы жазылған біраз естеліктерді сүзіп шықтым. Ғұламаның 100 жылдық мүшел тойы қарсаңында шыққан естеліктер топтамы, сенің кітабың, тағы басқалар… Міне, осылардан өзіме қажетті тарихи деректерді теріп алып, пайдаланғаным рас. Сен «ашық хаттың» бір жерінде «деректерімді пайдалана отырып, тым құрыса маған сілтеме жасамапты» дегендей өкпе айтыпсың. Бұл өкпең орынды. Шынында да, хикаяттың бір жерінде «кейбір деректер Медеу Сәрсекенің еңбектерінен алынды» деп ескертуім керек еді. Бұл – менен кеткен кемшілік. Кейде, көркем шығармада басқаға сілтеме жасау оқырманның қызығуын кемітіп, әсерін әлсіретеді. Бәлкім, мен содан сақтанған шығармын.
Сонан соң, жоғарыда айттым ғой, жалпыға ортақ тарихи пәктілерді пайдалану – біреудің қорасына түскендік болып саналмайды. Бұл көркем шығармадағы ой ұрлау, оқиға ұрлау, образ ұрлау емес, белгілі деректерді басқа қырынан сөйлету болып табылады. Тарихи деректер – ортақ игілік, ортақ қазына.
Ойым түсінікті болу үшін бір ғана мысал келтірейін. Мәселен, соңғы жылдары профессор Тұрсын Жұртбаев «Ұраным – Алаш» деген ортақ тақырыппен «Алаш» қайраткерлерінің түрмеде тартқан азабы жайында, жалпы қазақ зиялыларын жоюды көздеген репрессия туралы бұрын құлыптаулы жатқан архив материалдарын жарыққа шығарды. Онысын «Жұлдыз» журналының әлденеше санында жариялады. Бұл – аса бағалы еңбек. Алаш қайраткерлері жайындағы кейбір материалдар көркем шығарма жазуға сұранып тұр. Міне, осы тарихи пәктілер мен деректерді Тұрсын «менікі» деп бауырына басып отырмайды ғой. Күні ертең ел игілігіне айналған осы қазынадан әркімдер пайдалануы мүмкін. Одан Жұртбаев ұтылмайды, әрине. Өзі қазған бастаудан бүкіл елдің сусындағанын көріп, мерейі тасиды.
Медеу, мен сені түсінем. Қаныш Имантайұлы туралы әрбір сөз, әрбір дерек саған алтыннан да қымбат. Қаныш туралы деректерді басқаға қимайсың. Мұндайда аздап қызғаныш туатыны да заңды. Алайда, Сәтбаев деген тұтас бір жатқан әлем ғой. Оған қатысты дүниенің бәрі менікі деп, бауырға басу мүмкін бе? Біздің бәріміздің де мақсатымыз – шындыққа бір табан жақындау. Жалпы, Сәтбаев туралы кезінде сен айтпаған шындықты бүгін басқа біреу айтса, оған іштарлық жасауға болмайды. Ғұлама жайында сен тапқан деректер ешқайда кетпейді. Олар қайта айналып келіп, Қаныштың қазанына құйылады. «Академиктің көз жасы» да – сол теңізге қосылған тұщы бұлақтардың бірі.
Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ,
Қазақстанның халық жазушысы.