Тағдырлы тарихи тұжырым
Қазақстан Республикасының ғылым мен техника саласы бойынша әл-Фараби атындағы Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылған Тұрсын Жұртбайдың «Ұраным – Алаш!..» атты үштағаны көпшіліктің талқылауына ұсынылды. Бұл – биыл ғылыми-шығармашылық жолына елу жыл толып отырған қаламдасымыздың өмірлік мақсаттағы басты еңбегі. Біз, жазушы-әдебиеттанушы әріптестеріміздің бұл салада марапатқа сирек ұсынылатынын ескеріп, Тұрсынның мәреден көрінуіне тілектестік білдіре отырып, оның «Ұраным – Алаш!..» атты үштағаны туралы білдірген көрнекті ғалымдар мен қаламгерлердің пікірлерін оқырмандар назарына ұсынуды жөн көрдік.
Сейіт ҚАСҚАБАСОВ, ҚР Ұлттық Ғылым академиясының академигі, филология ғылымының докторы, профессор:
– Тұрсын Жұртбайдың «Ұраным – Алаш!..» трилогия-моно-
графиясында қоғамның да, адамның да, кітаптың да тағдыры бар. Бұл монография өткен ғасырдың жетпісінші жылдарынан сұрыпталып, сексенінші жылдардың басында жазыла бастаған. Сондықтан да «Ұраным – Алаш!..» трилогиясының тақырыптық тағдыр-талайы да, жазылу мен жарық көру тарихы да тереңдеп талдауды қажет етеді.
Тұрсынның Алаш тақырыбымен студент кезінен бастап айналыса бастағанын, оған Рымғали Нұрғалиев, Хайыржан Бекхожин сияқты ұстаздарының ерекше ықылас көрсеткенін білемін. Ал бұл мәселемен түбегейлі айналысуына Олжас Сүлейменов себепкер болды. Сексен жетінші жылы Мұхтар Әуезовтің туғанына 90 жыл толуына орай жасаған баяндамасында Олжекең үлкен мінберден: «Орыс зиялылары өздерінің шектеу қойылған ақын-жазушыларын ақтап, кітаптарын шығарып жатыр. Сөйтіп, ұлы халық – ұлылығын көрсетіп отыр. Ұлы халықтар ұлыларын ұмытпайды екен. Ал неге біз, аз ұлттар, онсыз да аз зиялы тұлғаларымызды ұмытамыз? Біздің Мағжан сияқты ұлы ақындарымыздың да ақталатын күні туды. Қазақстан Жазушылар одағы арнайы комиссия құрды», – дегені әлі есімде.
Тұрсын Олжас ағасының батасын ғана алып қойған жоқ. Сол бір қиын кезеңде, Желтоқсан оқиғасының өткеніне бір ай толмай жатып Олжекең Тұрсынға КГБ-ның архивіне рұқсат алып берді. Ол сол құпия архивте, сол тұстағы «қайта құру» деген өзгерісті саясатты пайдаланып, екі жылдай отырды. Көп материалдарды қарады, көшіріп алатындарын – көшіріп алды, көшіре алмағандарын – жадында сақтады. Әйтеуір, мұндай мүмкіндіктің қайта тумайтынын біліп, тізе берді, тізе берді. Оның бұл харекетінен біздің хабарымыз болды. Ақыл-кеңес сұраған жайлары да бар. Кейін Мұхтар Әуезовтің музейіне ғылыми қызметке ауысқан соң, тоқсан жетінші жылы бұрынғы ізденісін одан әрі жалғастырды.
Сөйтіп, автор 1988–91 және 1997 жылдары Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қауіпсіздік (қазіргі Ұлттық қауіпсіздік) комитетінің архивіндегі жүзден аса «мемлекеттік аса құпия құжаттармен», тергеудің сұрақ-жауаптарымен, «айыпкерлердің» көрсетінділерімен, айыптау қорытындыларымен танысып шығуға мүмкіндік алды. Жиырма жылдан аса уақыт бойы ғылыми ізденістер жүргізіп, әйгілі «үштіктің» сотындағы айыптаулардың жалғандығын әшкерелейтін тың деректерді ғылыми айналымға түсірді. Түрме әфсанасына, сондай-ақ, тұтқынға алынғандарды тінту кезінде тәркіленген хаттар мен құжаттар да пайдаланды. Осыншама мол мұрағаттарды өзге де сирек деректермен жарыстыра талдап, кеңестік жазалау жүйесінің құпиялары мен қылмысты әрекеттерін ашты. Алаш ардагерлерінің тағдырына қатысты бұрын-соңды белгісіз боп келген, не қате тұжырымдар жасалған тарихи оқиғалар тергеу деректерімен жан-жақты салыстырыла талданып, тың пайымдаулар ұсынды.
Сол архив құжаттарын едел-жедел жариялап жіберсе де болар еді. Бірақ тергеушінің әр сұрағының астарында үлкен мағына жатқаны, оны деректер арқылы салыстырып барып, шындыққа көз жеткен соң ғана қаламды қолға алу керектігі жөнінде жиі айтып жүретін. Тұрсынның өзге зерттеушілерден бір ерекшелігі, архив деректерін жалаң ғана пайдаланып қойған жоқ, сол түрмедегі сұрақ-жауаптарда айтылған әр пікірді тарихи, өмірлік деректермен салыстырып, талдап, алаш қайраткерлерінің тағдырына терең бойлап барып қолына қалам алды. Оған жазушы-ғалымның жиырма жылдай уақыты кетті. Үш кітап бастан-аяқ бір деммен, бір тыныспен жазылған. Таза деректі қуып кетпей оқырманды өзіне тарта отырып, кешегіні қозғай отырып, ертеңгі күннің алаңын да ойға сала кетеді. Осы кітаптың әр тарауының өзі бір-бір кітаптың жүгін көтеріп тұр десем – еш артық кеткендік болып саналмайды. Деректерді жинауды былай қойғанда, тек жазудың өзіне он жылын жұмсаған «Ұраным – Алаштың!..» қоғам мүшелерінің арасында үлкен қозғалыс тудыруы да сондай мұқияттылықтың нәтижесі деп есептеймін.
Сондай қияметті қиын еңбектің нәтижесінде үлкен де қомақты «Ұраным – Алаш!..» деген үш томдық кітап дүниеге келді. Тарихи да, әдеби де маңызы бар, руханиятымызды күйзелткен ең қиын кезеңдер мен таңдаулы тұлғалардың тағдыры қамтылған осы үш кітапты университеттің мен басқарып отырған әдебиет кафедрасы Мемлекеттік сыйлыққа ұсындық. Себебі, бұл кітапта, сол кездегі саяси-идеологиялық қысымға ұшыраған қоғамның да, авторларымен бірге қоса «сотталған» кітаптың да тағдыры барынша байыпты әрі терең баяндалған. Мұны сол талқылау барысында білдірген ғалымдардың пікірлері растайды.
Болат КӨМЕКОВ, ҚР Ұлттық Ғылым академиясының академигі, тарих ғылымының докторы, профессор:
– Тұрсынның ғылыми-шығармашылық қыруар еңбегіне қарасам, осы Тұрсын шығармашылық қасиеттерімен бірге туғандай болып көрінеді. Филолог – қашанда тарихшы бола алады. Ал тарихшы ешбір жағдайда филолог, яғни жазушы бола алмайды. Сондықтан да Тұрсынның ғылыми шығармашылығының тақырыбы тарихи-әдеби зерттеулерге байланысты болуы табиғи қалыпты жағдай. Өзі ұлт-
жанды. Жалпы, ғалым болу үшін – өзінің елін, өзінің жерін, әдет-ғұрпын, рухани байлығын сүю керек. Онсыз шынайы ғалым бола алмайды, Тұрсын сол жолға түскен.Жұмыр Жердің көлемі – тек біздің ұлы даламызбен ғана шектеліп қалмайды, одан да тыс, одан да кең кеңістіктер бар. Міне, Тұрсын осы кең ауқымды кеңістікті өзінің ой пікіріне, идеяларына негіз етті.
«Мәңгілік Ел» деңгейіне жету үшін – өткен тарихымыздан өзімізді-өзіміз асқақтататын, негіздейтін идея табуымыз керек. Сонда ғана жаһандану дәуірінде өзімізді-өзіміз сақтауға мүмкіндік беретін тұғыр табамыз. Ондай тұғыр бар. Ол тұғыр – «Алтын орда». Қазақ хандығы – «Алтын Орданың» заңды мұрагері және жалғасы. Дешті қыпшақ даласындағы Жошы ұлысының бүгінгі иесі. Міне, Тұрсын Жұртбайдың ғылыми-әдеби шығармалары сол идеяны алтын арқау етуімен де құнды.
Намазәлі ОМАШЕВ, филология ғылымының докторы, профессор, Журналистика мәселелерін зерттеу институтының директоры:
– Журналистика саласының ғылыми өкілі болғандықтан да, сөзімді өз кәсібімнің салалық көзқарасы тұрғысына сәйкестендіре сөйлейін. Біз жыл сайын интернет жүйесіндегі ең танымал жазушылар мен шығармалардың, түрлі басылымдардың таралымдарына әлеуметтік зерттеу жүргіземіз. Сонда кейінгі он жылдың ішіндегі алдыңғы қатардан үнемі Тұрсынның аты-жөнін кездестірдік. Соның ішінде Алматыдағы Ұлттық кітапхана мен Астанадағы ұлттық академиялық кітапхананың мәліметі бойынша «Ұраным – Алаш!..» үштағанының оқырмандары он мыңнан асады екен. Кітап оқылмайды дейтін мына заманда бұл үлкен жетістік. Ал осы «Ұраным – Алаштың!..» ең беделді әдеби журналымыз «Жұлдыздың» төрт жылғы санында үзбей басылды. Сол тігінділерді түптеп, кітап ретінде пайдаланып жүргендерді көзіміз көрді. Мұнда өмірі түрме мен аңдудың арасында өткен арыстарымыздың азапты ғұмыры туралы сирек мәліметтерді, олардың өмір жолы мен көзқарастарынан хабардар ететін деректерді жұртшылықтың назарына ұсынған. Сондай-ақ, кеңестік қысым тұсындағы жазалау саясатының ішкі құрылымынан да мағлұмат берілген. Міне, сондай тәуекелдің нәтижелерінде дүниеге келген «Ұраным – Алаш!..» трилогиясы Мемлекеттік сыйлықты алуға да толық лайықты еңбек деп есептеймін.
Жанболат Аупбаев, жазушы:
– Ұлы тұлғалардың жан азабын түсіну үшін де деректі прозаға қызығамыз. Ал «Ұраным – Алаш!..» түрме әфсанасында қазақтың ұлттық идеясын ұйытқан тұлғаларымыздың, яғни Алаш қайраткерлерінің 1922-38 жылдар арасындағы тауқыметті тағдыры, қоғамдық формациялар ауысқан сәттегі жеке адам мен қоғамдық көзқарас арасындағы қатыгездікке апарып соқтырған трагедиялық қақтығыстар, отарлау жүйесі мен жеке тұлғалардың арасындағы күрес, ұлттық нысана мен тәуелсіздік, рухани тәуелсіздік, он жылдың айналасын үш миллион адамның өмірін әкеткен ашаршылық, «коммунистік колонизаторлық», жаппай жазалау саясаты сондай бір шеберлікпен қабыса талданған. Тек қана деректерді қуып кетпей, әр оқиғаға, оның себептері мен зардаптарына тоқтала отырып, ынтықтыра оқытып, ойландыра ілгері жетелейді. Интернетті біз де қарап жүреміз. Сонда Тұрсын Жұртбайдың шығармалары, оның ішінде «Ұраным – Алаш!..» туралы пікірлер өте жиі кездеседі және барлығы да өзінің ризашылығын білдірген.
Амангелді ҚАШҚЫМБАЕВ, Мемлекет тарихы институты директорының орынбасары, тарих ғылымының кандидаты, доцент:
– Тұрсын Жұртбайдың айтуынша, мұң мен зарға толы бұл еңбекті жазудағы ең басты мақсаты – оқырман қауымға кешегі өткен зар заманда жазықсыздан-жазықсыз құрбан болғандар туралы, сол кезең туралы мүмкіндігінше мол деректер жеткізу. Бүгінгі оқырмандарға ой тастау. Шындыққа үйрету. Ойландыру. Жазықсыздан-жазықсыз құрбан болғандардың басым көпшілігі не үшін тұтқындалып, не үшін жазаланғандарын да түсінбей кетті. Ал енді біреулері бастарына түскен қайғыға ортақтас бола алатын жан таппай, амалсыздан «қара күштің ықпалына» жығылудан басқа амал таппағандар. Міне, осының бәрін Т.Жұртбайдың еңбегін оқи отыра, көз алдыңа елестете аласың.
Тұрсын Жұртбайдың еңбегінде тағы да бір топ азаматтардың тағдырлары туралы сөз қозғалады. Олар туралы кешегі кеңестік тарихнамада да, бүгінгі тарихнамада да сөз өте сирек қозғалады. Яғни
Кеңес үкіметінің құрған кақпанына ілігіп, амалдың жоқтығынан мәлімет бергендер. «Дала қашқыны» деген атпен тұтқындалып тергеушілер «Дальше» деген есіммен қанаушыларға белгілі болып кеткен Дінмұхамед Әділов секілділер де қаншама болды екен сол кездері.Бір сөзбен қорытындылайтын болсақ Т.Жұртбайдың бұл еңбегі – деректерге толы шығарма. Оны бірден оқып шығу да оңай емес. Талай рет, талай мысалдарға қайта-қайта оралу нәтижесінде ғана, бір мысалды екінші бір мысалдарменен салыстыра отырып қана ақиқаттың бетін ашуға мүмкіндік беретін еңбек қолымызға енді жетіп отыр.
Біздің аса бір назар аударған жеріміз де жоқ емес. Ол – Тұрсын Жұртбайдың еңбегінің үлкен эмоция үстінде жазылғандығы болар. Әр жолдан, кітаптың әр тарауынан үлкен аяныш пен өкініш, ашу мен ызаның кеудені керіп тұрғанын да байқау қиынға түспейді. Түкеңнің бойынан осы бір көріністі соңғы уақытта жиі байқағандай болғанымыз да шындық. Міне, автордың деректерге мейлінше толы осы бір еңбегі қолымызға тигеннен соң барып қана оның себептерін түсініп отырғандаймыз. Талай жылдар «шаң басқан сөрелерде жатып», қолына алғаш рет тиіп отырған құжаттар арқылы автордың өткен оқиғаларды көз алдыңа елестетудің арқасында, кеше ғана қоғамның алдыңғы қатарында жүрген қазақ зиялылары өмірлерінің қас-қағым сәтте жазықсыздан-жазықсыз қиылып кете бару себептерін бірнеше бет қағаз беттерінде қалған тергеушінің айыпкерге қойған сұрақтары мен оған айыпталушының берген жауаптарынан, қаналушының сөздерінен осы адам «ең жоғарғы» деген жазаға лайықты екен дегенге шыдай алмай жанталасқан зерттеушіге эмоцияға берілмеуі мүмкін де емес. Жоқ. Мүмкін емес.
Ғылымда «катехезис», «катарсис» деген түсініктер бар. Біріншісі – қандай да болмасын бір ілімнің негіздерін дайын сұрақтарды – дайын жауаптар арқылы түсіндіру. Біз одан өтіп кеттік. Оған шүкірлік. Екіншісі – қайғылы да, қасіретті бір оқиғаны көз алдына елестетуі арқылы адамның тазаруы. Таза ойға келуі. Олай болатын болса, Тұрсын Жұртбайдың бұл еңбегін сондай күндерге бастап беруге лайықты алғашқы қадамдардың бірі деп санағанымыз дұрыс болар. Профессор, белгілі қайраткер Тұрсын Жұртбайдың «Ұраным – Алаш!..» атты трилогиясы катарсиске лайықты керемет құнды еңбек.
Ғарифолла ЕСІМОВ, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, философия ғылымының докторы, профессор:
– Ойлау жүйесі мен мінезі осындай классикалық үлгідегі ортада қалыптасқан Тұрсынның жазушылық-ғылыми еңбектерінің де озық идея мен ұлттық аңсарға, дәлелді тұжырымға құрылуы табиғи. Ол аудитория таңдамайды. Қандай орта болсын, бетіне қарап қымсынбайды. Айтар ойын ашық айтады, батыл болжамдар жасайды, өжет сөздер сөйлейді, батыра сынайды. Бүкіл қазақ қоғамы көтеріңкі сөйлеп, «позитив» боп жүргенде, оның сондай бір уайым мен алаңға толы «елімайлап», «жерімайлап» ашына айтқан пікірлеріне орай «Тұрсын қайғы» деп атап едім. Сөйтсем, ол сол кезде «Ұраным – Алашты!..» жазып жүрген кезі екен. Ондай ауыр да қасіретті тақырыпты түрмедегі сұрақ-жауаптармен, жантүршігерлік деректермен дәйектей отырып жазған кезде адамды қалай уайым баспасын. Сондай сорғалаған шындықтың кермек дәмі Тұрсынның тілінен «удобный, угодный» сөз шығара ма. Мұны түсінген де, түсінбеген де бар. Әдеби-ғылыми тәсілді тең ұстап, сондай шындықты жетесіне жеткізген Тұрсынның жазушылығы да, ғалымдығы да кез келген талғамға жауап бере алады.
Олжас СҮЛЕЙМЕНОВ, Қазақстанның халық жазушысы:
– Ең алдымен мен Тұрсын Жұртбаевқа рахметімді айтамын. Себебі, ол салмағы да ауыр, тақырыбы да ауыр осы кітапты 30 жыл аянбай жазды ғой. Екіншіден, бұрын жазушылар кітап жазып нан табатын: біреулер қара нан тапты, біреулер ақ нан тауып, май мен уылдырық жағып жеді. Қазіргі жазушыларда ондай рахатты дәурен жоқ. Қазір жазушылар кітабын жазып ап, содан соң жазған кітабын басып шығару үшін ақша іздейді, таныс іздейді, дос-жолдас іздейді. Тұрсын өзінің жазушы деген арлы атағын сақтап қалыпты. Мен осы кітапты екі күн оқыдым. Өте тартымды оқылды. Салмақты кітап екен, мен де оқырмандар конференциясы кезінде салмақты кітапқа салмақты пікір білдірдім. Сыйлық алуын барынша қолдаймын.
Сартқожа ҚАРЖАУБАЙ, түркітанушы, филология ғылымының докторы, профессор:
– Белгілі жазушы, ғалым Тұрсын Жұртбай бұл істі Тәуелсіздік алғаннан кейін қолға алған жоқ, керісінше, Кеңестер Одағының Коммунистік Партиясының қанжарынан қанталап тұрған сонау 1987 жылдан бұл іске араласқан. 1987 жылы Қазақстан Жазушылар одағы тарапынан құрылған Құқықтық Комиссияның төрағасы міндетіне тағайындалған күннен бастап өзін осы бір жауапты да қатерлі іске шеккен. Ол тек қана Құқықтық Комиссияның төрағасы емес, алашордалықтардың шығармашылық еңбектерін, мұраларын сараптап, ақтау ісіне әдеби эксперт болып жұмыс жасады. Міне, содан бергі 29 жылғы еңбегінін нәтижесі 116 баспа табақ «Ұраным – Алаш!..» атты іргелі еңбек, міне, алдарыңызда жатыр. Еңбек тек қана дерек, дерек және деректен кұралған. Алла Тұрсынға төзім бергендей-ақ берген екен. 29 жыл аюдай алысып,
29 жыл осы азаппен ауырып, 29 жыл аһ ұрып «үһілеп» өмір сүру қандай азап! Осыған төзген, төзіп тұрып осыны жасаған Тұрсын Құдакелдіұлы, саған рахмет! Басымды иемін.
Е.ТІЛЕШОВ, филология ғылымының кандидаты, доцент:
– Тұрсын Жұртбайдың жалпы шығармашылығын байыптағанда, өз басым мынадай басты ерекшелікті байқаймын. Оның тұтас шығармашылығының тақырыбы мен идеясы – ұлтшылдық. Ол қазақты бар болмысымен сүйген, түсінген, оның тағдырына айрықша алаңдаған тұлғалар жөнінде жазды. Олар: Абай, Әуезов, Алаш қайраткерлері. Бүкіл саналы ғұмырын, шығармашылығын соларға арнаған өзі де сол қазақты шын сүйген, түсінген, оның бүгіні мен болашағына алаңдаған алашшыл тұлғалардың қатарына қосылды. Оның «Ұраным – Алаш!..» атты трилогиясы сондай шығармалардың бірі.
Камал БҰРХАНОВ, тарих ғылымының докторы, профессор:
– Бұл Алаш қозғалысына арналған кітап. Алаш қозғалысында – мемлекеттігіміздің, мемлекеттік шекарамыздың, мемлекеттік тіліміздің, ұлттық сана-сезіміміздің фундаменті жатыр. Біздегі ең үлкен проблема – жалпы халқымыздың, оның ішінде жастардың қазақтық, ұлттық сана-сезімін ояту, мемлекеттік сана-сезімін қалыптастыру. Егер де жастар мемлекетшіл азамат болып қалыптасса, онда олар ешқашан да коррупцияға да бармайды, сатқындыққа да бармайды, ұрлыққа да бармайды. Ол мемлекеттің патриоты болады. Қазір мемлекеттік сана-сезімді де, алаш идеясын да, тарихымызды да, тілімізді де бұлдыратып алдық. Ақыр аяғында мәңгүрттікке бет алып барамыз.
Мемлекеттік сана-сезімді ояту үшін, мемлекеттік сана-сезімді жастарымызға сіңіру үшін тарихи сана-сезімді қалыптастыру керек. Тарихи сана-сезім – Алаш идеясында. Алаш қайраткерлерінің мемлекетшілдік идеялары, олардың өмірбаяны, дүниетанымы, философиясы қамтылған керемет кітапты, міне, Тұрсекең біздің назарымызға ұсынып отыр. Мұнда олардың қайраткерлігі мен саяси іс-әрекеттері жан-жақты, әлемдік тарихи пайымдаулар деңгейінде талданған. Жеке тағдырлар арқылы жалпы ұлт тағдыры туралы ой өрген. Міне, қарап отырмын, жеке өрмелі тараулар бірін-бір толықтырып, неше түрлі фактілермен тиянақталып отырады. Әр тарауда алаш қауымының мемлекеттік сана-сезімін оятуға ұмтылған азаматтардың жан тебіренісі жазылған. Сол тағдырларды бізге жазып тұрып көрсетіп отыр. Олардың әрқайсысын жеке тұлға ретінде, азамат ретінде, адам ретінде, әке ретінде, бауыр ретінде, жар ретінде көрсетіп отыр.
Мен тарихшы болғаннан кейін бұл кітапқа тек филолог емес, тарихшы ретінде қарадым. Мұнда тарих та бар, философия да бар, саясаттану да бар, сонымен қатар, бұл деректану саласын да қамтитын үлкен еңбек. Тұрсын Құдакелдіұлы, сіз ғылымның бар саласы комплексті тұрғыда қамтылған үлкен деректі кітапты дүниеге әкеліп отырсыз. Қазіргі ұрпаққа да, келешек ұрпаққа да қажет дүние.
Марат МӘЖИТОВ, жазушы:
– Алашорда қозғалысы, Алаш партиясы заман ағымына қарсы өзінің сан түрлі жолын, ұстанымын, ұлт болып қалыптасып, өз алдына жеке мемлекет болуына жанталаса еңбек еткен зиялы да, көрнекті азаматтардың шоғырынан құралып еді. Осы қозғалыс пен партияның істеген өміршең істерін, қимыл-әрекеттерін архивтік құжаттарды дәлдікпен пайдалана отырып, оны жан-жақты талдап «Ұраным –
Алаш!..» атты деректі-ғылыми үш томдық кітапты дүниеге әкелген Тұрсынның еңбегі өлшеусіз.
Менің де кезінде осы «Алаш Орда» қозғалысына қызығушылық танытқаным рас. Бірақ тек қызығушылық атүсті болғанын, тарихи құжаттарды тауып, оны қорыта алмағаным, «Алаштың» рухани көсемі Әлихан Бөкейхановтың еңбектеріне терең ене алмағаным да рас. Мен Тұрсынның «Ұраным – Алаш!..» еңбектерін мұқият оқып шығып, оған аса ризашылықпен алғысымды білдіргенмін. Ал бұл еңбектің орыс тіліне аударылуы оқырмандарды үлкен ілтипатқа бөледі. Өйткені, ұлт оқырмандарының әлі күнге дейін отыз бес-қырық пайыздайы орыс тілді қазақтар ғой. Сонымен бірге, бұл еңбек басқа ұлттарды да қызықтырары сөзсіз.
Шәкір ЫБЫРАЕВ, филология ғылымының докторы, профессор:
– Бұл қатардағы жай кітап емес, мән-маңызы айрықша үлкен. Қазақтың өткен тарихының ең бір айшықты кезеңдерін жинақтап, оның ең үлкен мәйегін оқырман қауымға ұсынған еңбек. Шындығында да, біз алаш арыстарының мұрасын терең игеріп, сонан бүгінгі күні тәлім алып, үлкен қорытындылар жасауымыз керек. Біз азулы елдердің іргесінде отырған елміз. Сондықтан да Америка, Ресей, Қытай сияқты өзге елдердің қалай өмір сүру керектігін үйретпей, біз әуелі өзіміздің жолымызды анықтап алуымыз керек. Бұл – бірінші кезектегі мәселе. Сол үшін де біз, ең алдымен, өзіміздің тарихымыздан сабақ алуға тиістіміз. Ал біздің тарихымызда шынайы жол, үлгі көрсете алатын үлкен тәжірибелер бар. Ол тәжірибе, ең алдымен, осы алаш азаматтарының еңбектерінде жинақталған. Әлихан Бөкейханнан бастап, соңы Мағжан Жұмабаевқа, Мұхтар Әуезовке дейінгі алаш қайраткерлерінің идеясы мен еңбектерін тереңдете саралауымыз керек. Олар көтерген қыруар идеяларды қазір күн тәртібінде тұрған мәселелермен салыстырып, озығын үйреніп, жүзеге асыру өз алдына, енді сол азаматтардың, сол қайраткерлердің, сол тұлғалардың идесы мен ісін тікелей жүзеге асыратын кез келді. Біз өз бағыт-бағдарымызды қайтадан жасауымыз керек.
Біздің интеллигенцияның таңдайтын жолы бар, ол жол – осы Алаш жолы. Алаш азаматтарының, арыстарының айтқан идеясының қалай жүзеге асырамыз.
Алдағы уақытта осындай бір алдыңғы қатарлы идеяларды негіз еткен басылымдарды, мүмкіндік болса, насихаттап отыру керек, мектеп бағдарламасына енгізу керек.
Шәрбану БЕЙСЕНОВА, жазушы:
– Бір бағытта еңбектену, жан-жаққа шашырамаудың бір үлгісін Тұрсынның бойынан көреміз. Құтты болсын айналайын! Оның көп томдық еңбектерін ғылыми руханиятымызға қосылған үлкен қазына деп білемін. «Жұлдыз» журналынан «Ұраным – Алашты!..» неше жылдан бері оқып келеміз. Дерекке өте бай.
Шерубай ҚҰРМАНБАЕВ, филология ғылымының докторы, профессор:
– Біз де Алаш мұрасын зерттеп жүргендіктен, Тұрсекеңнің Алаш туралы зерттеу мақалаларымен де, «Ұраным – Алаш!..» кітабымен де жақсы таныспыз. Бұл жердегі мәселе, Шәкір ағамыз айтып кеткендей, біздің бағымыз да, сорымыз да халықтың тілдік тұрғыдан қақ жарылуы – мәдениеттің қақ жарылуына алып келді. Қазақ халқы славян мәдениеті мен орыс тілінің ықпалына қатты ұшырап, орыс тілі арқылы славян мәдениетін қанына, бойына, жанына сіңіріп алып, соның салдарынан қазақ өзінің көне сақ, ғұн заманынан келе жатқан тарихын емес, өзінің қасында жүрген замандасын, жастар аға буын жазушыларды ұқпайтын, екі түрлі тілдік кеңістіктен ақпарат алатын, екі түрлі құдықтан су ішетін, арасында көзге көрінбейтін қорған тұрғандай қалыпқа айналып қалғанымыз рас. Тіл тұтастығы жоқ жерде – дін тұтастығы, мәдени тұтастық, ұлттық бірегейлік болуы мүмкін емес. Біз осы тұрғыдан алғанда, тәуелсіздігімізге 25 жыл өтсе де, тәуелсіздігіміздің жырын жырлап: біз осындай елміз, біз осындай ел боламыз, осындай елдердің санаттарына қосыламыз деп айтып жатсақ та, алдымызға үлкен мақсаттар қойып жатсақ та, әлі де марғаумыз. Ұлттың тіл бірлігі, мәдени тұтастығы болмайынша, халық ешқашан жасампаз, ірі, экономикасымен және де басқа да жағынан дамыған ел болуы қиындау.
Жәди ШӘКЕНҰЛЫ, жазушы:
– Өз жайымды айтар болсам, біз мынау Шығыс Қазақстанның Зайсан ауданынан Кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі 1920 жылдары арғы бетке асып, 1970 жылдары қайтып оралған буынның ұрпағымыз. Оны айтып отырған себебім, Алаш ұғымының негізгі тағдырлары біздің басымызда да болды. 1917 жылы Зайсанда Алашорда үкіметінің бөлімшесі құрылып, оған Райымжан Мәрсеков арнайы өкіл ретінде барды. Кейін сол Райымжан Мәрсеков арғы бетке – Қытай асып барды. Соңынан 1931 жылы Шәкәрім қажы атылған кезде, оның ұлы Зият Шәкәрімұлы мен Әзімбайұлы Бердеш бастаған топ, Әбдікәрім болыстың өзі мен ұлдары арғы бетке барғанда біздің ауылдарға ат басын тіреп еді. Мұндағы айтайын дегенім, Алаш ұғымының осы топырақта ғана емес, шетелдегі қазақтармен де сабақтастықта болып, рухани дем бергендігі, олардың өлмеуіне, олардың еңбек етуіне, ұлттық болмысын сақтап қалуына үлкен ықпал еткендігі дер едім.
Гүлнар КЕНЖЕБАЕВА, Алаш қайраткерлерін ақтау ісіне қатысқан заңгер:
– Жолдасым Кенжебаев Қазыхан Токтыбайұлы 1982 жылы 16 желтоқсаннан бастап ҚазССР Жоғарғы Сотының судьясы болды. 1988 жылы көктемде жұмыстан келгенде: «Жоғарғы Соттың төрағасы Т.К.Айтмұхамбетовтің шешімімен, Бас прокурор Ғ.Б.Елемесовтің наразылығымен ақтау мақсатында «Алаш Орда» қайраткерлерінің қылмыстық ісінің өзінің қарамағына келіп түскенін айтты. «Бір қызық жай – М. Дулатов пен А.Байтұрсыновтың біреуінің қолтаңбасы сенің әкеңнің қолтаңбасындай екен», – деді. Бірнеше күннен кейін жолдасым: «Кешке үйге әкемді шақыр», – деді. Қазыхан жұмыстан келген соң әкемнің алдына Алаш қайраткерлерінің қылмыстық ісін қойды да: «Ағатай, оқыңыз», – деді.
Менің үрейленгенімді көріп: «Қорықпа, қорықпа», – деді. Содан әкем таңғы 4-ке дейін қылмыстық істі нәр татпастан, басын алмай қадалып отырып оқыды. Әкемді такси шақыртып үйге жібергеннен кейін Қазыхан маған: «Қорықпа, дем ал», – деп өзі ұйықтап қалды. Бала күнімнен «халық жауы» деген сөз санама сіңіп қалған мен тыныштық таппай: «Сонда түрмеге тамақ тасу кезегі маған да келді ме», – деп көз ілмей, таң атқанша «қылмыстық істің» материалдарын құшақтап, есікке қарадым да отырдым. Іздеп келген жағдайда лауазым иелеріне: «Өзім Жоғарғы Сотта адвокат ретінде іс оқып едім, байқамай істер айырбасталып кетіпті», – деген түсінік дайындап, есікке қарап отырып таңды атқыздым. Заңгер болғандықтан Казыханның бұл әрекетінің соңы немен бітетінін білемін.1988 жылы 7 ноябрьде бір жиында әкем М.Дулатовтың қызына: «Гүлнәр апа, 4 ноябрде әкеңіз ақталды, ақтаған судья ана жігіт», – деп Казыханды көрсетті. Сол кезде Гүлнәр апай Дулатова сылқ етіп Қазыханның алдына тізерлеп отыра кетті де, оның қолын сүйе бастады. Сол кезде Қазыхан Гүлнәр апайды демей көтере: «Апа, апа, менің алдыма тізерлемеңіз, кешірімді біз сұраймыз Сізден», – деп Г.Дулатованы тұрғызды. Сол жиында Г.Дулатова отыра алмай, өзімен еріп келген жиенімен бірге кетіп қалды. Кейін әке-шешемнен естігенім: жиыннан шыға сала Гүлнәр апай Ахмет Байтұрсыновтың қызы Шолпан апайға барып, көшеге шақырып алып, әкелерінің ақталғанын естіртіп, далада қатты дауыс қылып жылапты. Бұл кісілердің өмірінің аяныштылығы сондай, өз шаңырағында қуануға бата алмаған. «Елім деген Қапезді жау деп ұстап бердің бе?» деген Қапездің қоштасу термесі есіме түсті.
Сөйтіп әкемнің өмір бойы «Алаш, Алаш» деген арманы оның көсемдерінің ақталуы арқылы, олардың қылмыстық істерімен танысып, олардың жауаптарын оқу арқылы орындалды.