І.
Сыр бойы ХХ ғасырдың соңғы ширегінде әлемге «экологиялық апат аймағы» атымен әйгілі болды ғой. Сол өңірдегі Кіші Арал теңі­зі­нің жағалауына жақындап келе бер­дік. Алдымыздан менмұнда­ла­ған мына көріністі маған біреу айтып келсе, сенбес едім. Ал көріп тұр­ғаным: адам айтса, нанғысыз жағ­дай. Көкарал бөгетіндегі су өт­кізетін 9 шлюздің бәрін айқара ашып тастаған. Кіші теңіздің да­рия­дан жинаған суы сол 9 өткелден аңыраған ашық далаға сарқырап, бұрқырап, күркіреп, ақтарыла зыр­қырап кетіп жатыр. Пәті тым орасан қатты. Нағыз каскад. Алапат ағын. Құдды кинодағыдай. Мына арын­дап арқыраған ағын сумен бір­ге балықтар да қақпасы ашылған 9 шлюзден бөгеттің аңыраған екін­ші жағына жын ұрғандай жөңкіліп жа­тыр. Бүкіл шағала сонда, мол қы­зық­қа кенелген. Адамдар да қа­ра­құрым, ығы-жығы. Көпір үстімен ба­лық тиеп алған жүк көліктері жүйт­кіп өтіп жатыр. Біз де өттік.
Бұл біздің көктем туа Ақбасты ел­ді мекеніне жол жүріп бара жат­қанымызда осыдан бес жыл бұрын көргеніміз еді. Қара күзде солай қа­рай тағы да жол жүруге тура келген. Бұл жолы да сол көрініс ал­ды­мыз­дан тағы қарсы алды.
Енді анау айдалаға жайылған су жаз айларында жерге сіңіп, бу бо­лып ұшады. Құрғаған ұлтанында ақ­қан сумен бірге аққан балықтар бос­қа қырылып, тұяқты-қанатты жырт­қыштарға жем болады. Сон­дықтан оны жабыла аулап қалу ке­рек. Жағалау толы машиналар. Ана шеті Ақтөбе, мына шеті Шым-кент, осы екі аралықтан «ала­қай­лап» жеткендер. Көп көліктің ше­тін­де екі алып рефери жератор тұр екен зәңкиіп. Балықтарды келгенін келгендей соған өлшеп тиеп жатыр. «Бұл қашан толып болады?», – деп едік, «қазір-ақ толады ғой», – деді көптің бірі. Рас шығар, бірақ оның толуын күтіп тұруға біздің уа-қытымыз жоқ, ілгері жүріп кет­тік. Жүріп келе жатып ойға бат­тық.
Тарих толқынында 70 жыл дәуір­леген Совет өкіметі біздің ха­лықты ұраншылдыққа бас бұр­ғыз­бай үйретіп еді. Тіпті, өткен ХХ ға­сырдың жиырмасыншы-оты­зын­шы жылдарындағы ашар­шы­лықта беттері бүлк етпей ұрандат­қандар да болыпты. Сол дағдыдан әлі арыла алмаппыз. Қай-қай ке­зең­де де ісімізден ұранымыз алға озып отырыпты. Іргелі жұмысты әуелі ұрандатып алмай бастамаймыз. Оны шала-шарпы бітіре сала та­ғы ұрандатамыз. Бірақ кейде ар­тынан «толығынан бітірдік» деген ісіміздің шиі шығып жатады. Арал теңізінің солтүстік акваториясын бөліп алып «Кіші теңіз» жасаймыз деген ұран 1985 жылы горбачевтік «қайта құру» пәрменімен басталған еді. Содан бергі ширек ғасырда бір емес, екі кіші теңіз жасап алатындай уақыт болды. Ал біздің мақ­танатынымыз сондай, көбіне шектен де шығып, шыңнан да асып ке­теміз. Кіші теңіздің бірінші ке­зеңі бітерде: шөл далада мынадай «ұлы теңіз» жасау тарихта бұрын-соңды болмаған, теңдесі жоқ оқи­ға… – деп жер жаһанға жар салдық. Қай­дағы теңіз, көл ғой.

Ал ақиқатында, «жасаймыз» де­ген Кіші теңізіміз әлі толық жа­са­лып біткен жоқ. Бітіргеніміз: бая­ғы Арал теңізінің солтүстік ак­ва­ториясында қалған сарқындысы ғана ауыздықталып бөгелді. Бар болғаны осы. Ал біз соның өзіне мәз болып шырқаудай-ақ шыр­қа­дық. «Кіші теңіз» деп баяғы шал­қар­ теңіздің солтүстік Арал айдынын айтады. Сол айдынның ак­ва­ториясы баяғысындай суға тол­май толық Кіші теңіз бола алмайды. Бола алмағасын балық шаруашылығы да зар күйінде дами алмайды. Ал ақиқатында, «жасаймыз» де­ген Кіші теңізіміз әлі толық жа­са­лып біткен жоқ. Бітіргеніміз: бая­ғы Арал теңізінің солтүстік ак­ва­ториясында қалған сарқындысы ғана ауыздықталып бөгелді. Бар болғаны осы. Ал біз соның өзіне мәз болып шырқаудай-ақ шыр­қа­дық. «Кіші теңіз» деп баяғы шал­қар­ теңіздің солтүстік Арал айдынын айтады. Сол айдынның ак­ва­ториясы баяғысындай суға тол­май толық Кіші теңіз бола алмайды. Бола алмағасын балық шаруашылығы да зар күйінде дами алмайды. Солтүстік бөліктің қазіргі кө­лемі мен маңайындағы көлдерде балық түрлерінің тым азайып және майдаланып кеткенін кәнігі кә­сіп­керлердің бәрі айтады. Азаймай, майдаланбай қайтеді, теңіз қал­дығының табиғаты өзгерді. Мұ­хиттар мен теңіздердің өзін-өзі та­за­лап тұратын, өзін-өзі емдеп ала­тын табиғи қасиеті болатынын бі­летін едік. Ал біздің «Кіші теңіз» деп жүрген мына сарқындымыздың баяғы зар күйіндегі иммунитеті кеміген. Оның үстіне бізде балықты көбейту және оны жыл мезгіліне қа­рай аулау ережесі ескерілмей кел­ді. Біздің бітіргеніміз тек жан-жақ­тан жабыла сүзіп ала беру бол­ды. Неде болса әй-шайға қаратпай қарпып қалу ниетімен жаудан бетер жанталасу. Біреулер бекіре, біреулер қаяз өсіріп жатырмыз, тағы біреулер бірдеңе істеп жатырмыз дейді. Кім білген, келешекте бекіре де, қаяз да өніп-өсіп, солтүс-тік Арал теңізінің атын шығаратын шығар. Үмітімізді үзбейік. Бекіре деген теңіз малы тасты-тас­тақты қойнауда өседі. («Бе­кі­ре­нің тұмсығы тасқа тимей қатпай­ды»). Баяғыда бекіре Қаратөс шыңы мен Тас-түбектің тасты-тас­тақты қойнауын жайлайтын. Кө­к­арал балықшылары бекірені кө­біне сол жерлерден аулайтын. Ол ме­кендер құрғап қалды. Біздің үкі­меттің Ресейге «ат беріп, атан бе­ріп» қалап алған мамандары Кө­к­­а­рал бөгетін салғанда сол Қаратөстің тасын пайдаланды. Таста өскен бекіренің қоңы жылқы етіндей болатын. Ал дүние жүзінің ешбір суын­да жоқ, тек Арал теңізінде ға­на болған қаяз теңізде жайылып, да­рияны өрлейтін – қос шалқарды бірдей сайрандайтын «уникальный» балық еді. Ондай қаяздың еті тығыз әрі дәмді, шұ­райы сүбелі бо­­латын. Анығы: солтүстік теңіздің бұ­рынғы акваториясы толмай балық сапалы болмайды, өсімі де еркін өрістемейді. Қазіргі Кіші теңіздің балығы баяғысындай семіз емес, арық. Тағы бір анығы: қаржының айналасында үйіріліп жүргендердің балық шаруашылығын көгертейін деп жүргендері де шамалы. Олар бө­геттің бірінші кезегі салынып жат­қанда қайда қалды? Бөгет тағ­дырын көршіміздің ықтиярына тап­сырды, бірақ жұмыс барысына оң­ды бақылау болмады. Ал олар біл­гендерін істеді: ішті-жеді, қы­дырды, қаржыны судай шашты. Сосын: «маңғыт, аузыңа саңғыт» деп тайып тұрды. Біз бәз-баяғы әдетімізбен: бір кем дүние-ай… деп опынып қала бердік.Маңғыт пен саңғыттың мәнісі: цементпен плотина салу өте ауыр жұмыс, әрі денсаулыққа зиян. Құрғақ цемент өкпені қабады. Сол ауыр жұмысты басынан аяғына дейін атқарғандар – облыстың өрім­дей жастары еді. Оларға обал болды. Жататын бастырмасын, тіпті әжетханасына дейін өздері салып алды. Ас-ауқат екі түрлі болды: деликатес – шірен-бай­ларға, ал қара табан жұмыс­шы­ларға одан бөлек ас-ауқат. Атан жі­лікті жігіттер ауыз жарымайтын­ды тамақсынбай, Қаратерең ба­лықшыларынан ау сұрап алып, ке­зектесіп балық аулап жан сақ­тады. Жалақыны орекеңдер 15 күндікке 15 мың теңгеден асырмады. Күніне – мың теңгеден. Біле­ті­нім: үлкен ұлым бөгеттің ауыр жұмысында басынан аяғына дейін болды. Ата-бабаларымыз­дың қонысы болған киелі жеріне терің сіңсін деген ниетпен: соңыра жылдар өткенде, сендер бөгеттің бірі­н­ші құрылысшысы ретінде құр­мет­телесіңдер. Бұл – тарих  ше­жі­ресінде қалатын ғасыр оқиғасы деп үгіттеп, өзім еді әдейі жіберген. Бөгет біт­кен­де қол-аяғы балғадай балдары­мыз­дың құр жаны келді. Ең сора­қы­сы сол, үкімет құдайдай сенген ко­митет басшысы Рябцев сотталып тынды. Ресейден келген есеп-қисап маманының (әйел екен) қаржыны асап қойғаны кезінде облыстық «Сыр бойы» газетінде жарияланған еді. Соған бірде-бір басшы мән бермеді. Ал жең ұшынан жалғасқан жемқорлықтың иісіне елітіп біз қалдық. Жемқорлық жайлаған болмаса, «Ақлақ» шлюзі құрылысының тым ұзаққа созылып, зарықтырып барып біткенін немен түсіндіруге болады?! Тағы бір күрделі проблема – Ақ­басты ауылының ауызсу «хикаясы». Бұл өзі бір ғасырдан бері – Совет үкіметі кезінен айтылып келе жатқан, алайда, түбегейлі шешілмей келген мәселе болатын. Ақбастыны таза ауыз-сумен түп­кі­лікті қамтамасыз етудің көзге көрі­ніп тұрған екі мүмкіндігі бар. Бі­ріншісі – су құбыры Ақеспе ауы­лына жеткізілген, енді соны Ақбастыға әкелcе немесе құбырды Қаратереңнен келтірсе, қалай болар еді деген ой ғой. Бұл іске қаржы облыстық-республикалық бюджеттен бөлінбесе, ауданның қау-қары жетпейді. Ең өзекті тағы бір мәселе: біраздан бері Қамыстыбас көлінің жағалауын демалыс аймағына айналдыру жөнінде айтыла бастаған-ды. Өте құптарлық мәселе! Әсіресе, экологиялық дағдарыс жайлаған біз­дің облыс жағдайында. Осы проб­леманы мен атышулы гор­бачëв­тік «қайта құру» басталы­сы­мен-ақ облыстық басылымда кө­тер­ген едім. «Арал тағдыры – адам тағдыры» дейтін ұранның дүм­пуі­мен. Сол мақалада көлдің жағасына санатория салынса деген сыңайда бір үзік ой айтылып еді. Несі бар, са­натория салуға да болады. Сана­торияға керекті ет, балық, сүт, шұ­бат, қымыз – проблема емес. Төрт түлік мал іргеде. Қамыстыбас көлі Арал ауданы мен Қазалы ауда­нының ортасында. Азық-түлікті екі жағынан да қатынатуға болады.Қамыстыбас көлі – бізге Алла­ның бере салған інжу маржаны. Тіпті, сол көл аймағын көркейтуді ай­нала төңіректің өзі құптап тұр­ғандай. Алыстағы тынығу, емделу аймағына облыс халқының бәрі бір­дей бара алмайды. Қымбат! Эко­логия зардабы Сыр бойы елінің денсаулығын білдірмей мүжуде. Қамыстыбас көлінің ақ шағыл құ­мына аунап, күнге қыздырынып жа­татын қонысқа қолайлы қой­науын­да туристік  демалыс айма­ғын да, республика халқы үшін заманауи санаторияны да салуға болады. Бізге көктен Алланың өзі сыйға тартқан экзотикалық табиғат аясын неге пайдаланбасқа! Тек үкіметтің ықтиятты ықыласы болса, осы заманда демалыс аймағы мен санатория салу да бұйым болып па? Дөңгеленген дүниенің Сыр бойы тарабында да тағы бір демалыс аймағы мен санатория ірге көтерсе, артық болмас еді ғой. Соңғы бір-екі жылда демалыс аймағының қарекеті басталып кетті. Иншалла, санатория да салынар деген шуақты үміттеміз. Көкарал бөгетін жобалаушылар кезінде Солтүстік теңіздің оңтүстіктегі ұлы теңізге жалғасқан қылтасына бөгет-плотина салынса, жағалау баяғысындай Арал қаласының іргесін тепкілеп жататын болады деген еді. Бөгет тұрғызылды. Содан кейін арада жылдар жылжып өтті. Бірақ Кіші Аралдың жағалауы қалаға жете алмай, жиырма шақырымдай қалғанда іркіліп тоқтады. Бұл күнде қала іргесіне жеткен де болар ма еді, егер Көкарал бөгеті теңіз деңгейіне төтеп берген болса. Төтеп бере алмады. Бөгет салынып біткеннен кейінгі жылдарда Кіші теңіздің  деңгейі біртіндеп көтеріле берді. Ақырында теңіз деңгейі бөгеттен асып кететін болды. Сосын қайтпек керек? Амалсыздан плотинаның 9 қақпасын аңыратып ашып қойды. Қақпалар  ашылғасын Кіші теңіз Үлкен теңіздің құрғап қалған ұлтанына қарайлап қойды. Содан бері алтыныңнан да, дол­ларыңнан да қымбат Кіші теңіздің суы айдалаға жайылып босқа ағып кетіп жатыр.Енді бөгеттің қазіргі деңгейін биік­тету мәселесі күн тәртібінде тұр. Демек, бір-ақ рет атқарылуға тиісті жұмысқа қайырылып екінші рет оралуға тура келмек. Бұл ың­ғайдағы сараптамадан өткен жоба Үкіметтің құзырына ұсынылған болатын. Парламент мақұлдады. Қаржы бөлінетін болды. Жергі­лік­ті жұрт осы күні Көкарал бө­ге­тінің екінші кезегі қашан басталар екен деп Астанадан үміттеніп дә­ме­ленуде. Бірақ бөгетті биіктетумен іс бітпейді. Бөгетті биіктеткеннен кейін Солтүстік теңіз акваториясын баяғы қалпына келтіру қамы ойластырылуы керек. Онсыз сол­түстік Арал теңізін қалпына кел­тіру жартыкеш болып қалады. Бұл орайда жергілікті халықтың ақыл-кеңесін ескерген дұрыс болар еді. Баяғыда Ауан мен Ақбасты жерін жарып өткен Жағыс деген өзек бол­ған. Сол өзек – су жолы болатын. Кемелер сол өзекпен өтетін. Мына Кіші теңізді сол өзекке қарай бұрып жіберетін болса, баяғы Солтүстік айдынның акваториясы сонда толатын көрінеді. Ол – рас, Жағыс өзегі өте терең шұң­ғыма еді. Оған төрт түліктің си­рақтысы түйенің өзі бойламайтын. Талайы сол өзекте суға кеткен. Жас күнімізде шет жағасын біз де көріп қалғанбыз. Жергілікті жұрттың бұл ұсы­ныс-кеңесі де ескерілсе дейміз.Сыр бойы өңірінде 158 су айдыны бар көрінеді (ертедегі мың көлден қалғаны осы). Дегенде, бұ­ның өзі де аз байлық емес. Көлдер мен теңізге нәр беріп тұрған жалғыз тұма – Сырдариямыз. Тек, су айдындарын меншіктеп алғандар кү­тімсіздікке ұшыратпай, үйлесім­ді игерсе деңіз. Облысқа бөлінген ба­лық аулау лимитінің 78 пайызы Кіші Арал теңізінің үлесінде. Су айдындарынан (теңіз, дария және көлдерден) балық аулау – Арал халқының баяғыдан қалыптасқан ата кәсібі. Теңіздің деңгейі ортаймай зар күйінде шалқып тұрған заманында балық шаруашылығы бір орталықтан басқарылатын. Арал балық комбинаты мен балық зауыт­тарында өңделіп, кептірілген өнім мейіздей болғасын бүкіл Одақтың жер-жеріне жөнелтіліп жа­татын. Облыс тұрғындары ол кез­де жас балықтан да, өңдел­ге­нінен де тарыққан жоқ еді. Сол замандағы қалыптасқан бе­рік жүйе қоғамның өзгеруімен бұл кәсіп «өтпелі кезең» деген өлі­а­рада берекесіздікке ұшырады. Бал­ықты аулаған бойда (бұзылмай тұрғанда) жергілікті жерде өңде­мес­тен алыс-жақынға тірілей жө­нелту өріс алды. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер мен сырттан балық дәметіп келгендер сыбайласып алғасын жоспар да орындалмайтын және өз жерінің өнімі елдің ерніне тимейтін болды. Об­лыстың балық шаруашылығы осындай барымта кезеңге тап болып, алыпсатарлық тез өрістеп кет­кен еді…
ІІ.Белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Қырымбек Елеуұлы Көшербаев облыс басшылығына тағайындалысымен, балық шаруа­шылығын жаңа өрісте өркендетудің ыңғайын шұғыл қарастырумен ай­налысты. Бұл саланың кері кеткен жағдайымен таныса келе, балық клас­терін дамытпай істің оңал-май­тынын нақтылап алып, шаруа­шылықты бір орталықтан бас­қары­латын консорциум құруды ұйым­дастырды. Нәтиже көп күт­тірген жоқ, балық аулау лимитін бөлу оңтайландырылды. Арал, Қазалы аудандарында салынған балық өңдеу зауыттарының өнім­дері республика аймақтарына, Ре­сей, Өзбекстан, Әзербайжан, Түр­кия, Германия, Грузия, Польша және Венгрия елдеріне экспорттау қалыптасты. Үйлесімді жұмыс осылай басталған еді. Енді бірте-бірте қарқын алуда. Дегенде, ұзақ уақыт тоқырап қалған, тіпті жойылып кете жаздаған балық кәсіпшілігінің алда әлі де жүз жыл­ға жетерлік жұмысы бар. Оша­рылып қалған түйткілдері аз емес. Жаңа әкімге бұрынғылардан қалған «мұра», міне, осындай – ғұ­мырына жетерлік.Арал мен Қаратау аралығында су айдындары аз емес. Дария арнасы сол айдынды көлдерді сумен қам­тамасыз етіп тұр. Облыста ба­лық шаруашылығы мен өнеркәсібін өркендетуге мүмкіндік көзі бар. Балықты өңдейтін шағын зауыт салып алған кәсіпкерлер экспортқа шыға бастады. Олардың қазіргі таңдағы талабы  ұтымды  басшылық бағытымен осылай қарқын ала бер­се, Кіші теңіздің бір қолайлы қол­тығынан баяғы Арал балық ком­бинатындай жаңадан өндірістік ірі балық комбинатының ірге кө­теруі де ғажап емес. Иншалла, он­дай күнге де жетерміз. Оның алғы нышаны: теңіздің баяғы болған, толған кезеңінде балықшылар кү­ні жылда сән-салтанатымен аталып өтілетін. Теңіз қайтып, өндіріс то­қайрағасын ондай мереке көзден бұлбұл ұшып кеткен-ді. Қырымбек Елеуұлы Арал балықшыларының сағымға айналған сол бір жүрек-жарды дәстүрін қайта жаңғыртты. Балықшылар  күні  сол баяғысын­дай жылда аталып өтілетін болды. Сөй­тіп, облыс балық кәсіпшілігі ке­мелденуге бет алды. Балық­шы­лар Кіші теңіз айдынында моторлы қайықтарымен толқыннан толқын асып шарықтап жүр. Биылғы мамырда облыс бас­шылығының діттеуімен Қызы­л­орда қаласында өткен Арал ха­лық­аралық тұрақты даму форумы­ның күн тәртібіне шығарған мә­­селесі солтүстік Арал теңізін қал­­пына келтіру ыңғайында ойластырыл­ған екен. Риза болдық. Бұл облыс өңірінде мәртебелі Пре­зи­дентіміз Н.Ә.Назарбаев тоқсанын­шы жылдары Ресей, өзбек, қырғыз, тәжік, түркпен басшыларымен кез­десуінен кейінгі облыс орталы­ғында өткізілген екінші халықара­лық оқиға болды. Форумда осы мем­лекеттерден келген тұлғалар та-рапынан Арал проблемасына байланысты қыруар өзекті мә­селелерді талқылады. Тараптар ке­­лісімді құжаттар қабылдап пәтуаласты. Айтқанымдай, ұлан-асыр қам-қарекет жетерлік. Уақыт осы бағыттағы ісіміздің ендігі сәтін тезірек жақындатқай деген үмітті тілек үстінде жүрміз.   ­ * * *Сонымен, ырысымызға қарай солтүстік Арал акваториясына Сыр­дың суы аз да болса 1994 жылдан түсе бастаған еді. Арада үзіліс болған жоқ. Айдынның бұл ай­мағы біртіндеп сауығайын деді. Бірақ Сыр суы ойдағы ойпатқа қарай сол баяғысындай сарқырап босқа ағып кетіп жатыр. Не істеу керек? Теңіздің ендігі жыры осы.Өтіп кеткен жиырмасыншы ғасырдың көл тауысқан тойымсыздары халықты дені сау теңізінен айырып қамықтырып еді. Енді тым болмаса, сен жарылқай гөр, жаңа ғасыр!

Айжарық СӘДІБЕКҰЛЫ.