Танымал тұлғаның перзенті болуға әркім-ақ іштей құштар болғанымен, оның астарындағы жүктің салмағын сезінбей тұрып, қасиетіне ешкім бойлай бермейтіндей. Ал ол болса «Ғафудың ұлы» деген атақтан ылғи да қашатын. Осы бір алтын торды қалай да бұзып шығуға ұмтылатын.
Мақсаты – халыққа танымал ақын әкесінен алыс­тау емес, керісінше, өзі де өлең жазатындықтан өзін дәлелдеу арқылы оған бұрынғыдан да жақындай түскісі келген болса керек.
Ал бүгін оны әріптестері «Қазақ мәдениетіндегі дәстүрлер туралы көп білетін жылнамашы» деп атап кеткен. Оның оннан аса жыр жинағының авторы, ақын әрі аудармашы екенін кейін білдік. Тамырын іздеу жолында саналы ғұмырын сарыптап, көшпелі халық тарихын күллі әлемге паш еткенімен жарнамадан шеткерірек жүруді құп көретін тұлға, кинорежиссер Бақыт Ғафуұлы Қайырбековпен сұхбаттасудың сәті түскен еді. Ол жүзден аса деректі фильмнің авторы, сценарист. Ең бастысы – ол өз әкесіне лайықты ұл бола білді.

---

– Ең алғашқы өлеңіңізді әжеңізге арнаған екенсіз. Сізді көпшілік кино саласында жақсы таниды. Ақындық жо­лыңыз туралы да айтып бер­сеңіз.
– Қазір мен өмір мен өлім қар­саңын суреттейтін жаңа өлеңдер топ­тамасын әзірлеу үстіндемін. Өлім тақырыбы қаншалықты суық болғанымен кез келген адам үшін ең өзекті мәселелердің бірі екені рас. Солармен қатар, менің де көңі­ліме бұл сөздің орнығуы бала кү­нім­нен ежелгі қазақ қағидат­тары­мен тәрбиелеген, өзім «Ана» деп атап кеткен әжемнің қайтыс бол­ға­нында шығарған алғашқы өлеңім­нен басталды. Ол 1969 жылы 31 желтоқсанда көз жұмған еді. Қай­тыс болар алдындағы бейнесі әлі көз алдымда. Мына ғаламдағы ең соңғы тынысын алып жатқан әжем­нің жанына жақындап, маң­дайы мен қолынан сүйген бойда әкемнің бөлмесіне рұқсатсыз кір­дім де бір парақ тауып, өлең жа­за бастадым. Санама келген ал­ғаш­қы ұйқастар арқылы мені біржола тәрк етіп бара жатқан «Анаммен» қош­тасу жолдарын қағазға түсірдім. Өз қиялымда осы мезетте оның маза­ры­ның басында топырақ тастап тұр­ғандай едім. Анам, кешқұрым, Жаңа жылға алты сағат қалғанда өмір­ден өтті. Арада алты жыл өт­кен­де оның арманы орындалып, ту­ра осы мезгілде, 1975 жылдың 31 желтоқсаны, сағат 18:00-де тұң­ғыш қызым Мадина өмірге келді.
– Орыс тілінде жазса да орыс ұл­­тынан шықпаса, не орыс жерінде ту­маса ол ақынды (не жазушыны) орыс халқы көп елей қоймайтын се­кілді. Мысалы, Қазақстаннан шық­қан Иван Шухов «Қасірет белдеуі» («Горькая линия») деген роман жазды. Оның ұлы И.Шухов бір мақа­ла­сын­да әкесінің осындай роман жаз­ға­нын, оны Горькийдің өзі жоғары ба­ғалағанын айтады. Бірақ ол, түп­теп келгенде, орыс халқы үшін елеу­сіз дүние болып қалды. Бұл туралы не айтар едіңіз?
– 1972 жылы алғашқы өлең­де­рім «Простор» журналында, соны­мен бір мезгілде «Қазақ әдебиеті» га­зетінде жарияланды. Аударма жа­саған – әкем. Қазір ойлап қара­сам (Әдебиет институтында оқып жүр­ген кездерімде, көпшіліктің кө­зінше мүлде қарама-қарсы пікір­де болғанымен), әкемнің арманы – ұлының ақын болғанын көру екен. Ол шетке шығып, қалыс қала алмайтын еді. Тағы да өздігіне басып, арқа сүйеу болуға асығатын. Мен мұны қалаймын ба, жоқ па, сұрамастан-ақ өмір бойы осылай әрекет етті. Оның бұл ісі қызғаншақ жан­дардың арасында «Ғафу ұлы­ның атынан да өлең жазып үлге­ре­ді» деген өсек тарауына себеп бол­ды (бір қызығы – неге орыс ті­лін­де?)…
Біз бір-бірімізді түсінісуге әдет­тен тыс, керемет болмағанымен, ең терең жол – шығармашылық арқы­лы қадам бастық. Шығармашылық – әлемді рухани тану болатын.
Осы жерде екінші сауалыңызға жауап беруге тырысайын. Иван Шу­хов жайындағы мысал сәтсіз әрі қате. Дегенмен, бұл сіздің ар-ұж­­даныңызға қалсын.
Орыс әдебиетінде орыс ақыны немесе қазақ әдебиетінде қазақ ақыны болып тарихта қалу мақса­тын ешқашан алдыма қойған емес­пін. Әкемнің шынайы халық ақы­ны болғаны мен үшін жетеді. Бұған өзім көз жеткіздім: қай түкпірге бар­майын, барлық жерде мені оның өлеңдері қарсы алды. Өздері сүйген ақынның ұлы екенімді біл­мей тұрып, әр түрлі жастағы, түрлі мамандық иелері маған оның өлең­дерінен үзінді келтіріп жататын. Бұл оның әр қазақтың сезімін су­рет­тегенінің белгісі емес пе?!
Менің драмам – әлем әдебие­ті­нің кең кеңіс­тігімен танысуыма мүм­кіндік берген орыстілді мәдени ор­тада өс­кен­ді­гім. Осы уақыт­қа дейін орыс сөзінің поэтикасын зерт­теп, бейнелі славян тілінің се­ман­ти­касына мейлінше терең үңіл­дім. Тағдыр маған ба­қытты ма­мандық – аудар­машылықты – «мә­дениеттер жалғаушысы» болуды жа­зыпты. Аудармашы еңбегі оңай емес, рахметі жоқ мамандық. Шекспир драмаларын немесе Гомердің поэмаларын, Басё, Тагор, Пушкин өлеңдерін, Сервантес, Фолкнер романдарын, Ницше мен Шопенгауэр еңбектерін аударған кім­дер екендігін білетіндер си­рек. Американ немесе жа­­пон, француз немесе қы­тай бола ма, кез келген әде­биетті алып қараңыз. Біз оларды бірнеше тілді меңгеріп қана қойма­ған, сөйлеу тілінде ғана емес, жоғарғы көркем­дік дәрежедегі үлкен аудармашылар тобының арқасында оқи аламыз. Оның үстіне олардың өзі де ақын-жазушылар.
Міне, мені құтқарғаны – осы. Мен – поэзия мен проза­ны қазақ тілінен орыс тіліне тәр­жі­малайтын аудармашымын. Бұл өрістегі ал­ғашқы қадамым әкемнің өлеңдерін аударудан басталды. Өйт­кені, әкемді жақынырақ таны­ғым келді. Қайталап айтамын, ме­нің драмам – әкеммен әр түрлі тіл­­д­е сөй­лес­ке­німіз. Бұл туралы ал­­ғашқы филь­мім – курстық жұ­мысым «Шақыру» деп аталды. Туыс­қандармен қалай тіл табысуды білмегендіктен әкем­нің туған орт­асында бөтен болдым. Бұл қала асфальтінде өскен бала үшін басқа әлем еді. 1986 жылғы Жел­­тоқ­сан оқиғасы да әлі күнге қо­ғам ең­сермей келе жатқан әке мен бала арасындағы терең сызатты аңғар­ма­ған алшақтықты көр­сеткен еді.
А.М.Горький атындағы Әдебиет институтының қазақ ақындары мен жазушыларының өлеңдері мен әңгімелерінен тұратын дипломдық жұмысын «өте жақсы» деген бағаға қорғадым. Олардың бәрі «Прос­тор» журналында жарияланды. Со­дан бері менің аудармаммен әкем­­нің өлеңдері мен прозасы ғана емес, сонымен қатар, Асанқайғы, Бұ­қар жырау, Ақтамберді жырау, Абай, Мағжан, Ілияс Жансүгіров, Оразақын Асқар, Тұманбай Мол­дағалиев, т.б. шығармалары жарық­қа шықты. Жазушы-этнограф Ақ­­­­селеу Сейдімбековтің кеңесімен әрі көмегімен Шәкәрімнің «Ше­жіре­сін» орыс тіліне аудардым. Осы­ның барлығы маған туған тілім­нің дәмін ұмытпауыма көмек­тесіп, сол арқылы көптілді түрік мәдениеті Даласына деген айнымас сүйіспеншілігімді оятты.
Тіліміздің Қазақстанда тұрып жатқан баршаға қанат-құшағын жайып, түсінікті ғана емес, оны үйренемін деушілерге қолжетімді әрі нағыз ана тілі болуы үшін не істеу керек? Қазақ тілін сүюдің не­гізінде біздің мәдени мұрала­ры­мызды, музыка, өлеңдерімізді қа­дір­леп, көпғасырлық поэтикалық салт­тарға бойлай отыра, соның ар­тында тұрған Ұлы Көшпенді­лер­дің жоғалған әлемі – Ұлы Даланың ауыр сипатын меңгерудің оңай емес жолы тұр.
Орыстілді дәуірдің үстемдік жүр­гізіп, қазақ зиялыларының мә­дени ұлт болып қалуына өз шартын қойғандығына орыстілді ұрпақ кінәлі емес. Бұл туралы Абай мен «Алаш» көсемдері де жазған. Біз жайлы, яғни қазақтар турасында орыс тіліндегі алғашқы деректерді Шоқан Уәлиханов очерктерінен, Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейханұлының еңбектерінен оқы­дық. Орыс тілінің арқасында әлем бізді М.О.Әуезов және басқа да қазақ жазушыларының шы­ғар­малары арқылы танып-білді. Клас­сиктеріміздің еңбектері түп­нұс­қа­дан емес, орыс тілінен ау­да­рыл­ды. Орыс тілі мен кириллица арқылы әлемдік мәдени алмасудың үлкен тәжірибесін енді латын тілінде қайта жасау қажет. Латын әліпбиіне кө­шуді қолдаймын. Бірақ мені оған көшу мәселесі қалай жүзеге асатыны алаңдатады. Қазақ тіліне әлі аударылмаған әлемдік мәдени мұраларды жоғалтып алу қаупі бар. Әрі келешек ұрпақ әлемдік классиканы түпнұсқадан оқып, қазақшаға тәржімалауы үшін еуро­палық тілдердің барлығын меңгеруі керек бо­лады. Бірақ ол уақытқа дейін бүкіл бір ұрпақ олармен танысуға, яғни әлемдік мәдениет жауһар­ларының бай мұрасынан мәдени оқшаулануға ерік береді.
– Тұңғыш деректі фильміңіз әкеңіз туралы түсірілген «Мен саған сә­бимін» атты туынды болған екен. Әкеңіз мұны көрген сәтте қандай сезімде болды? Осы жайлы тоқта­лып өтсеңіз.
– Әкем екеуміз бір-бірімізге көп нәрсе айта алмадық. Халыққа белгілі танымал тұлғамен арамызда үлкен қашықтық болды. Оның үстіне, жүрекпен сөйлесуге де мүм­кіндік болған жоқ. Анам – Шайзада Мөңкеқызы қайтыс болғанда мектепті бітірген едім. Кейін ата-анам басқа квартираға көшіпті (үй әжеме сақталғаны анықталды), ал мен алыс Мәскеуде болатынмын. Бір жылдан соң әскерден келдім, ал­ғашқы өлең кітабым жарық көр­ді, қызым дүниеге келді.
Әкем екеуміз бір-бірімізге ай­нал­ма жолмен емес, өлең арқылы қадам бастық. Көркем аударма жасау үшін мұқият оқып, поэтика­лық бейненің болмысын түсініп, Гете айтқандай «Ақынның туған же­ріне барып көру» қажет. Бұл қан­ша өткір естілсе де, әкем екеуміз өлең­ге келгенде, бір-бірімізге жат жұрт­тық болдық. Бірақ біз Құдай­дан дарыған бастаманы, бізді біріктірген туыстықты іздеп, оны тап­қан едік. Қызық бір оқиға есіме түсіп отыр. Бірде анам маған кеш­құрым қоңырау шалып өз бөлме­сінде әкемнің әлдекіммен дауыстап ұрсы­сып жатқандығы себепті екеуміздің арамызда не болғанды­ғын сұрады. Ал таңертең хабарласып, әкемнің «Пушкинді, Лермонтовты, Гейнені қазақша сөйлеткен мен өз ұлымның өлеңдерін аудара алмаймын» деп толғанғанын жет­кізді. Міне, осы кезде әкем маған: «сенің өлеңдерің тым орыстық сарында. Мәселен, Бунин мен Чеховты оқыған орыс оқырманы «автобус кетіп барады» деген жолдардан күз қарсаңындағы жазбен қоштасу сәтінің бейнелен­генін түсінсе, ал оны қазақ оқыр­ман­дарына дәл осы жолдар арқылы қа­лай жеткіземін», – деген еді.
– Бірқатар киносыншылар сіздің қазақтың этномәдени мұраларын жинап, тарихи тағылымы зор деректі фильмдерді түсірумен айналысып жүр­ген бірден-бір адам екеніңізді ай­тады. Фильмдеріңіз көшпелі қа­зақ халқының өмірі, оның мәдениеті мен салт-дәстүрі арқылы көрініс тапқан. Тарих қойнауына тереңдеп, түп-тамырды іздеуіңіз жай ғана қы­зығушылықтан туған дүние ме, әлде мұндай қадамға баруыңызға әсер еткен басқа да себептер болды ма?
– Ұзақ уақыт бойы көпшілік үшін мен бұрынғысынша «Ғафудың ұлы» болып жүрдім. Адамдар мені әкем арқылы қабылдап, олардың сүйікті ақынына деген махаббаты еріксіз түрде маған ауысты. Көпші­лік мұнан тек қана бақытты бала­лық­ты көреді. Мен болсам, барымды салып осы бір алтын тордан қалай да шығуға ұмтылатынмын. Ал бүгін түсірген фильмдерімнің тө­мен­гі титрына «Бақыт Ғафу» деп жаз­ғанымды мақтан тұтамын. Бұ­лай ету әдеті түркі жолы атауынан көп ілгері пайда болған еді.
Әкем өмірден өтпес бұрын өз атын жаңа сапада көріп үлгерді. Осы сәттерде оның қаншалықты бақытты болғандығын білемін. Өзі ту­ралы түсірілген фильмді тамаша­лап шыққаннан кейін өзіне көзі тірісінде ескерткіш орнатқанымды айтып қалды. Бұл менің деректі кино саласындағы алғашқы тәжі­ри­бем болатын. Кейінірек аңғар­ғанымдай, сол кезде өз жұмысымды қазақ тілінде ешбір қиындықсыз істеген екенмін. Мен бұл кезде өлең­дерімнің халқымның тағды­рына берері аз екенін сезініп ( ал өзімді басқа бір халықтың кеңіс­тігінде ол кезеңде де, қазір де елес­теткен емеспін!), бәріне түсінікті тіл – кино саласына кеттім. Оның үстіне, ондағы менің басты мақ­са­тым – «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының барлық нұсқасымен та­нысып, төрт жыл жазған өз сце­на­рийім негізінде фильм түсіру болатын. Өкінішке қарай, бұл арман бо­лып қала берді. Бірақ мен этно­г­рафиялық кино режиссеріне ай­нал­ғаныма ешқашан өкінген емес­пін.
Күтпеген жерден «тапқан табысым» әкемді қатты алаңдатты. Оны құптамағанымен, бірінші болып көмекке келіп, алғашқы фильміме түсуге келісімін берді (бас қаһар­манның әкесінің рөлін, яғни өзін сомдап шықты). Бұл, шынында да, аз ғана адам бағалай алар, оның тарапынан жасалған рухани ерлік болатын. Белгілі поляк режиссері Кшиштоф Занусси басты рөлді сомдаушы кім екенін сұрағанында, «Менің әкем», – деп жауап бердім. Бұл факт оны таң қалдырған еді.
Съемкаға дайындық үшін қан­шама көп уақыт жұмсалатынын көре тұрып оған: «Сен де мен секіл­ді жазасың. Ал маған жұмыс үшін керегі – жақсы қағаз, жақсы қалам және жақсы сигарет. Ал сен болсаң тіпті шекпейсің. Яғни саған сига­реттің де қажеті жоқ. Ал кинода се­нің жұмысың қаншама адамға бай­ланысты болады. Жүрек шыда­май­ды», – дедім.
Мен әкеме оның кітаптары ар­қылы үңілдім. Оның повестері өз жа­ды арқылы таң қалдырды. Тағ­дыр әкемнің айналасындағы ең қым­бат жандарын – әкесін, ағасы мен әпкелерін, снайпердің оғын­дай, жапырып кетті. Ал маған ау­дар­мада не көмектесті дейсіз ғой? Жер бетіндегі әрбіріміз үшін ең не­гіз­гісі, барлық сынақтарға қара­мас­тан бас қаһарманның да өмі­ріндегі ынтықтық пен сенімнің ошағы болған – мейірім. Суық пен аштықта кішкентай адамды естен шығармай, оны түрлі сенімсіздік пен жігерсіздіктен сақтай алған алғыс пен махаббат сезімі еді. Әкем­нің бойындағы дәл осы сенім мен алғыс Ақын туралы – халық­тың перзенті жайлы фильмнің негізі болды. Азапты өз басынан өткізгендер ғана басқа біреумен бірге оны сезіне алады. Әкемнің рухани жомарттығы көпті таң қалдыратын. Мен оның өлеңдерін, повестерін аударып, радиохабарлардан сөйлеп, ол хақында фильм түсіріп әке алдындағы міндетімді атқардым деп ойладым. Ал қазір ол өмірде жоқ. Оның таңсәріде тұрып «Бүгін не істедің?» деген көңілді сауалына жауап беру мен үшін қашан да қиын. Шығармашылық – өз уақытыңа, өз халқыңа беретін алым-салық. Оның бүкіл ғұмыры­ның мазмұны осы еді. Ал мен, әкем­нің ұлы ретінде, дәл осы биік ба­ғы­тта, мені Ресейде оқып, орыс ақы­ны ретінде біле ме дегенге бас қа­тырмастан-ақ, кино мен филология саласында өз ісімді жалғас­ты­рып келемін.
– Қазақ хандығының 550 жыл­дығына арналған «Аспанның мәңгі­лік назарында» атты 10 сериялық ғылыми-танымдық деректі фильм түсірдіңіз. Түп-тамыры ежелгі көк түріктерден басталатын қазақ тарихы туралы аз ізденбегеніңізді бі­ле­міз. Танымал кинотанушы Гүлнәр Әбікеева сіз жайлы «Оны қазақ мә­дениетіндегі дәстүрлер туралы көп білетін жылнамашы деуге де болады» деген екен. Көшпелі қазақ хал­қы­ның өмірі, мәдениеті мен салт-дәстүріне қатысты із­дену бары­сында бізге беймә­лім қандай ерек­шелік­терді бай­қа­дыңыз?
– Әдебиет институтында оқып жүр­­­ген кезімде орыс ертегілерінің жинақ­тау­шысы Н.Афа­­на­сьев­тың «Славян­дар­дың та­биғатқа поэ­­ти­ка­лық көз­қарасы» атты кіта­бына қатты қы­зық­тым. «Неге біз­де, түрік хал­­қын­­да мұндай кі­­тап жоқ?» деп ой­ла­дым. Біз та­би­ғат­ты қалай та­ни­мыз? Тәңірі мен Ұмай ­деген кім­дер? Не себептен жерге сүт төгуге болмайды?
Бұл ырымдардың барлығын әжем­нен естіген едім. Бірақ ол бұл тыйымдардың шығу тарихын түсін­діріп бере алмады. Осылайша тү­рік халықтарының аңыз-дастан­дарын жинап қана қоймай, олар­дың түп-тамырын іздеу идеясы пайда болды. Өйткені, Ұлы Көш­пен­ділер­дің Тарихынсыз біздерді, қазақтарды елес­тету мүмкін емес, әрі ол тарих біз­дің сөзіміз бен ме­рекемізде бірге жа­сасып келеді. Оны тұп-тұнық су­ға ынтызар бұ­лақ көзімен ғана са­лыстыруға болады.
Маған бала туғанда жасалынатын салттарымызға байланысты де­ректі лента түсіруге ұсыныс жа­салғанда, демеушінің уәде етілген қаржысы түспегеніне қарамастан, сценарий жазып, актер орнына туыстарымды, әкем мен анамды алып, қуана жұмыс істедім…
«Ақбосаға» атты осы фильмге орай «Қазақфильм» киностудиясы «Қазақтардың жерлеу рәсімі» деген тақырыппен этнографиялық зерттеу жүргізуді ұсынды. «Аспан астына оралу» фильмі шетелдік маман­дардың қызығушылығын оятып, Венгрия, Иран, Германияда өтетін деректі фильмдер фестиваліне шақырту келді… Осылайша, ойда-жоқта деректі фильмдердің, аны­ғында, ғылыми-ағартушылық ки­но режиссеріне айналып шыға келдім. Бұл, менің аудармашылық қызметімді ескергенде, логикалық жағынан дұрыс та болатын. Ал бұл кезде мен дәстүрімізді кино тіліне көшіре бастаған едім.
– Еңбектеріңіздің арасында «Дешті Қыпшақ. Құпия таңбалар» атты деректі фильміңіз назар аудартады. Фильмнің бірінші бөлімі қып­шақтар мен армяндар арасындағы байланысты көрсетеді. Деректі туындының екінші бөлімінде қасиет­ті Петр шіркеуінің кітапханасында сақталған «Кодекс Куманикус» кі­табы сөз болған екен. Бұл туралы өзіңіз «Арменияда қыпшақ тілінде жа­зылған қолжазбалар көбірек. Өз дәуірінде қыпшақ тілі үлкен міндет атқарған. «Қыпшақ тілі» дегеніміз – бүгінгі қазақ тілі. Осы тілді барлық Еуропа тұрғындары білуге тырыс­қан» деген екенсіз. Осы жайлы тар­қатып айтсаңыз.
– Әрине, республикамыздың Мә­дениет министрлігі тарапынан Қазақ хандығының 550 жылдығы­на арналған деректі сериал түсіруге ұсыныстың түсуі мен үшін үлкен шығармашылық табыс болды. Кеңестік ресми дереккөздерден замандастарымның біле алмаған тарихи шындығын қалпына кел­тіру аз күш талап етпеді. Біз Ұлы Дала тарихы турасында кез келген мәліметтің қиындыларына дейін аса құштарлықпен жинадық. Ал қазір тәуелсіздіктің арқасында өткенімізге қатысты көптеген тарихи мәліметтерді жарыққа шы­ғардық. Бірақ мұның кері жағы – аз зерттелген тақырыпты бұрып, тари­­хи шындықты ойдан құра­с­тырған деректермен толтырған авторлық жинақтардың шығуына да себеп болды.
«Аспанның мәңгілік назарында» сериалы – бұл далалық қо­ныстың шынайы тарихын қалпына келтіре отырып, еуропоцентристік көзқарастағы батыс тарихшыларына туған мекенімізге көнеден қоныс тепкен көшпенді халықтардың дү­ниетанымы мен менталитетін қар­сы қою. Еуропа халықтары еріксіз дала дәстүрі мен бабаларымыздың туған табиғат пен аспан астындағы­лардың космосын танымай тұрып ешқашан тарихи процестің маңы­зын түсіну мүмкін еместігінің куә­сі болды. «Дешті Қыпшақ. Құпия таңбалар» фильмі де дәл осы бағыт­ты – «біз, шын мәнінде кімбіз және бізге, Ұлы Дала халықтарына қан­дай тарихи міндет жүктелген?» деген та­­қырыпты жалғастырады. Ал шын­­дығында, Шығыс пен Батыс­тың арасындағы ұзақ жылғы көпір болу тек қана Жібек жолының өмір­ге келуін қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар, оларды бірін-бірі танып-білуге ынтық­тырып, шабыт берді. Бұл қыпшақ тілінің бүкіл әлемдік мәдениеттегі ұлы қызметінің кезеңі болатын. Оған дәлел – бабаларымыздың ауызекі мұрасының 47 жұмбағын қолданған қыпшақ тілінің сөздігі, мәдени әлемде «Кодекс Куманикус» («Codex Cumanicus») атымен танымал, сақталған қолжазба. Бұл әрбір адам көруі үшін түсірілген кино болғандықтан фильмнің мазмұнын айтқым келмейді. Барша адамзат мәдениеті тарихындағы түркі халықтарының ұлы қызметі турасындағы өлмейтін тақырыпты жалғастырып, Еуропаның саяси қызығушылықтарының ықпа­лымен біздің назарымыздан жасырынып сақталған құжаттар мен куәліктердің барлығын ашып көр­сеткім келеді. Бір ғана фильммен барлық дүние шектелмейді. Бұл картинаға кірмей қалған дүниелер басқа да деректі жобаларда көрініс та­бады деп сенемін.
– Бұл фильмде Парижде, Ан­г­лия­да сақталған қолжазбаларды көр­сете алмағаныңызды айтқан екен­сіз. Қарт құрлықта көне тари­хымызға қатысты қандай деректер болуы мүмкін?
– Көшпелі өркениеттің барлық мә­дениетті ежелгі гректік, антика­лық дереккөздерден оқып үйренген еуропалықтардан айырмашылығы турасында көшпелі халықтардың дүниетанымдық тәжірибесін сі­ңір­­ген баспадағы ағымдағы кітап­тарым арналған еді.
2011 жылы «Empire» компаниясы сыйлық түрінде басып шығар­ған алғашқы жоба – «Ұлттық салт-дәс­түрлер. Қазақы этикет» деп атал­ды. Одан кейін, 2013 жылы Мәс­кеудегі РУДН-да (Ресей ха­лық­тар достығы уни­верситеті) «Көш­пенділер әле­мі» атты кітап жарыққа шықты.
2015 жылы оқырмандарға көш­пелі халықтар жасаған әлем туралы ежелгі поэтикалық танымды, киелі Салт символикасы – жоғалған Салт Құпиясын жеткіземін деген үшін­­ші әрекетім де жүзеге асты. Кі­тап «Көш­пенділер әлемі. Ұлы Да­ла Аңыз­дары. Қазақы этикет» деп атал­ды. Бұл тақырып шексіз бол­­ған­дықтан, осы бағыттағы жұ­мы­сымды жалғастыру­дамын: біз­дің мұрамыз сарқылмас қайнар көз – оның ғажап энергиясынан су­сын­­дап, ең бастысы, туған тілің­мен, мәдениетіңмен тамырың­ның біте қай­насып кеткендігіне көз жет­кізу.
Бұл, әзірге менің өз тамырыма, қа­зақ халқының тарихы мен мә­де­н­иетіне бағышталған кішкене нә­ти­жем. Бұл – бүкіл өмірімнің маз­мұны, аудармашы, ақын, режиссер ретіндегі шығармашылығымның, Анам мен әкемнің бойыма сіңірген сол баяғы терең қызығушылықтың жалғасы. Мен «қазақ» этнонимінің шығу тарихынан әрбір адам армандайтын еркіндікті, кеңдік пен рух­ты, ұлы әлемдер арасын жалғайтын көпір – Аспан мен Жердің орта­лы­ғын көремін. Және француз ойшылы Рене Генон айтқандай, «қашан болсын «қалаған жерінде тыныс­тай алатын» РУХ әманда өз мәнін жоғалтқан символдар мен салттарды тірілтіп, бұрынғы күшін қайтара алатынына» сенемін.
– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен
Нұрлайым БАТЫР.