Қазаққа ақындық туыс.Жолда немесе тойда әңгімеңіз жарасып, қауқылдаса қалған жаңа танысыңыз, әрі қазағыңыз суреткер жазушы болмаса да, сөз жоқ, ақын. Бұл сөзіміз расқа айналмаған жағдайда одан құрығанда «кей кейде өлең жазатыным бар» деген жауап естисіз. Осыдан кейін екі қазақтың бірін ақын, ал екі өлең жазғанды – ұлы ақын демесек тағы ұят сияқты. Сонда ойланасың: қазақта шынымен де ұлы ақын көп немесе ақындық өнерге берер өлшем таяз.

Санамызда «ақын – Абай» сөзі сте­реотипке айнал­ғандығынан болар, «ақын» десек, ең алдымен, Абай еске түседі. Кейіннен Тұманбай, Жұмекен, Мұқағали, Төлеген бас­таған бір топ осал емес ақындардың есім­дері һәм шу­мақ өлеңдері ойға ора­ла бастайды. Қазақ поэзия­сы­ның «алтын ғасырын» түгендеп бол­ған соң, қазіргі қалам алып, жыр жазып жүргендерге ойша із­деу саласыз.
–Мен – деме, – Абайдан соң, Пуш­киннен соң,
Ақында болмайды ешкім еш­кім­нен соң, –
деп Оразақын Асқар жазғандай, кейінгі толқын «өлеңшілерінің» қалам алысы, жазу үлгісі, қала берді ақындық болмысы қандай екені бізге де жұмбақ. Таңсық болған дүниенің түсін танып, сырын ашу ниетімен жас ақындардың ізіне шам жақтық. Аңдасақ, ерек ой мен өзгеше талғам бар екен. Өлең туралы әңгімені өзге емес, өз авторларымен өрбіт­кені­міз көңілдегі кей сұрақтардың шешімін тапқан­дай. «Күлтөбенің басында күнде жиын» жасамағаны­мызға өкінгендей де болдық.

–Марс ғаламшарынан келген жат планеталыққа өлеңді қалай тү­сін­діресіз?

Асылбек ЖАҢБЫРБАЙ:
– Болашақта не болатынын болжау, әрине, қиын. Бұл сұрақ сол бо­ла­шақ­­тан келген ақын­­­­­ға, әлде бола­шақ­та туатын ақын­ға қойылғаны дұрыс шығар. Мен екеуі де емеспін. Сондықтан жауап бере алмайды екенмін. Ал қиял­ға салсақ, онда шек жоқ.
Нұрболат ЖАҢАБЕКҰЛЫ:
–Қызық сұрақ екен. Бұған ақын­­дар жауап бере жатар. Ал мен өлеңді түсіндірудің қажеті жоқ деп ой­лаймын. Бүткіл ғаламшардағы жан иесі (бізден өзгелер бар болса, әрине) Поэзияны түсінуі тиіс. Мей­лі, көзден… мейлі күйден… Ға­жа­бы, көз ешқашан алдамайды. Бір қарап-ақ бәрін сезуге, ұғуға болады. Солай емес пе?
Тұрсынбек БАШАР:
– Марс ғаламшарынан жат пла­не­талықтар келсе дейсіз бе?!
Меніңше, Қызыл ғаламшардан ешкім де келмейді. Біз оларға баруымыз мүмкін. Ол күн де алыс ем­ес. Алдағы, 1-2 ғасырда өз­ге­ ға­лам­шарлықтар жер бетіне келер бол­са, оған дейін ақын дейтін атты ұялмай көтеріп жүретін біреу табыла қояр ма екен. Оған дейін адамзат баласы киборгтенер (бастап та қойдық). Онымен бірге ақын да киборг-ақынға айналар. Келген «қонақтарға» өлеңнің не екенін сол түсіндірер. Бәлкім, оған дейін өлең­­ді түсіндіретін компьютерлік программа да ойлап табылар. Бәл­кім, ол уақытта өз қағынан жері­ген­­дер өлеңді архаизмге айналдырар. Бәрі де мүмкін. Ғайып­­­тан-тайып дәл бүгін сіз айтқан жат планеталық ке­ле қалса, онымен тілдесу супермен де басқа да емес мына пақы­рыңыз­ға жүк­теле қалса, менің қо­лымнан олар­дың алдына барып, өлең оқудан басқа түк те кел­мей­ді.
Нұржан БАЙТӨС:
– «Өлеңді түсіндіру» деген тір­кес­тің өзі оғаш естіледі екен. Өлең бізге ғайып әлемінен келеді. Ендеше, оны түсіндірмейді. Сезін­діреді. Яғни әуезділік пен ырғаққа құ­рыл­ған сезім болса жеткілікті. Ал түсіну үшін жүрек керек. Мәсе­лен, хан­зу тіліндегі өлеңдерде ұйқас бол­майды екен. Сонда Қы­тай хал­қының ұғымында өлеңді өлең ететін қандай жайт деген сауал туындайды. Қысқасы, поэзия – Мозамбикке барсаңыз да поэзия.
Батырхан СӘРСЕНХАН:
– «Поэзия – санадан биік құ­ді­рет» деген бар-тын. Ал мұны тү­сін­­діріп жатудың қажеті де жоқ.
Бауыржан МЫРЗАҚҰЛ:
– Жат планеталық былай тұр­сын, тіпті ет жақыныңа да өлеңнің не екенін ұқтыра алмайтын заманда бұл сұрақтың тұрқы езуге күлкі үйі­рер­дей екен. Жә, жарайды, жауап беріп көрелік. Жат планеталық «көршіміз», әрине, жерге тән өлең­нің не екенін нақты білмесе керек, дегенмен бір нәрсе деп түсіндіруге болатын шығар. Мен, жалпы, «о кі­сіге» өлеңді шынайы адам ретін­де өмір сүре білу арқылы көрсетер едім… Негізінен, нағыз өміршең өнер (өлең) де – осы болмақ.
– Жас ақындар үнемі ізденіс үс­тінде жүреді деп айта аламыз ба? Түр­лі «-изм»-дер мен постмо­дер­нис­­тік ағымдардың ақындық ізде­ніс­ке ықпалы бар ма?

Асылбек ЖАҢБЫРБАЙ:
– Қазіргі таңда ақын көп. Шынын айтқанда, өлеңші көп. Сол өлеңшілердің көбею себебі – алдымен адам болмай, ақын болуға тырысуы. Оқырманнан жазарман­ның көп болуы да ақырзаманның белгісі шығар. Дегенмен, ізденіс бар. Ізденістің тоқтауы – қалам­гер­­дің өлуі. Өзіме мынадай ағым­дар ықпал етті деп айта алмаймын. Әдебиет теориясын білмей-ақ өлең жазып келемін. Теориялық білім талантқа тұсау салатын сияқты. Қалыпқа қамалмай, барынша ер­кін көсілгенге не жетсін?!

Нұрболат ЖАҢАБЕКҰЛЫ:
– Жас ақындар дей­сіз… мысалы кімдер? Қазір бай­қап отырса­ңыз, біз­­дің ілкі буын аға­­лардың өзін жас ақындар дей­ді. Ал біздің қата­ры­мыздың ақыны қайсысы, басқасы қайсысы, мен білмеймін. Мәселен, сіз мықты деп есептейтін ақы­ныңыз менің көз­қарасымда ақын бол­мауы мүмкін. Сол секілді, мен ақын деп танитын талап сіз үшін ақын емес. Жалпы, жастардың бәрі бір­дей ізденіп жүр деп айту да қиын. Қазір тіпті заман­дастары­мыздың не жазып жүрге­нін, не жай­лы айтқысы келгенін түсінбей қа­ламыз. Әйтеуір, пәленше деген ба­ғытта еңбектеніп жатырмын дей­ді ғой. Егер сол ізденіс деп саналса, солай шығар.
Тұрсынбек БАШАР:
– Егер де ол ақын болса, ізденіс үстінде жүреді. Біз кішкентай ха­лықпыз. Оны мойындауымыз керек. Біздің жаужүрек ата-бабамыз ұлы мемлекет құрғанмен Таласбек Әсемқұлов айтқан кері кету процесі бізді бірте-бірте майдаландырып жіберді. Сіз айтқан «измдер» ХІХ ғасыр ортасында француз әдебие­тінде пайда болып, ақырындап әлем әдебиетіне тарады. П.Верлен, А.Рембо, Бодлер, Ф.Достоевский, т.б. сол ағымның басында тұрған шырақшылары. ХХ ғасыр басында «измдердің» салқыны орыс әде­бие­тіне тиді. Бұл әдеби үрдістен қазақ әдебиеті де шет қалмау керек еді. М.Жұмабаев қазақ поэзиясына символизмді алып келсе, Ж.Аймауытов модерндік прозаны әкелді. Бірақ кеңес үкіметінің ұзын шылбыры бәрін байлап-матап бір рам­каға салып қойды. Сол кешеуіл­де­геннен ІІ ғасырдай кешігіп қалдық. Әлем әдебиеті ХІХ ғасырда кешкен әдеби процесті қазақ әдебиеті енді бастан өткізіп жатыр. Бұл дегеніңіз, бүгінде ұяты бар қазақ жазушыла­ры­ның бетінің ұшы сәл-пәл қы­зара­тын жайт. Сондықтан болар, қазір әдебиетке келіп жатқан жас­тар осыны түсінбесе де сезініп, әрқайсысы әр түрлі жолмен жазып жүр. Оны сіз мейлі модернизм деңіз немесе постмодернизм деңіз, әйтпесе неомодернизм деңіз, қа­лауыңыз. Арамыздан бір қаламгер озып шығып, қазақи бір терминді енгізбейінше, біз осы Еуропа атауларымен жүре тұрамыз.
Нұржан БАЙТӨС:
– Сауатты ақын болу үшін өлең­нің теориясын да, технология­сын да меңгеру керек. Ол Абайдың тілімен айтқанда, «ақынның білім­сіз бишарасы болмау» үшін қажет. Шыңғыстауда Төлеген ақын Жан­ғалиев ашқан Мерғали Ибраев атындағы «Ақсұңқар» ақындар мектебінде дәріс алып жүргенде оған көзіміз жеткен еді. Ол үшін әлбетте жас ақындарға жанкешті ізденіс керек.
Ал «-изм»-дерге келсек, пост­­кеңестік дәуірде шығармашылық иелері­нің көпшілігі бағыт-бағдар­сыз қалып қойған секілді. «Поэзия махаббаттан басталып, парасатпен аяқталады» деп Мұқағали айтқан­дай, қандай сарында жырламасын ақынның жасына, өмір көргендігіне көп жайт байланысты секілді.
Батырхан СӘРСЕНХАН:
– Мекемтас Мырзахметұлына «Ақын деген кім?» дегенімізде, «ең ақылды, заманының ең оқымысты, білімдары» деген болатын. Бұл маған ұнайды. Ізденістің ләззатын татып жүргендер бар. Бірақ аз. Тым аз. Ізденіс жолында эксперименттерге барып, түрлі ағымдар мен сарындардың ықпалына түсу ар­қы­лы қолтаңбаны табу – қалып­ты жағдай деп ойлаймын.
Бауыржан МЫРЗАҚҰЛ:
– Қазіргі таңдағы қазақтың жас ақындары үлкен ізденістің үстінде деп айтсақ та болады, айтпасақ та болады. Неге? Себебі, қазіргі таң­дағы бір топ жас ақындар бастап­қыда қолына қалам алған шағынан есею жылдарына дейінгі аралықта жастықтың шабыт-шалығымен бірдеңелерді сызбақтайды да, сол нәрсесін өзіне місе тұтып, әрі қа­рай ізденуін кішкене тоқтатып қоя­­ды. Бұл дертті – өзіне күні бұрын көңілі толу деп айтсақ та бола­ды. Бұл типтегі ақындарда өсу болмайды. Ал екінші топтағы жас ақындардың екпіні үй жығардай болмаса да, жел-желістері жаман емес. Әрі үлкен үміт күттіретін де солар. Өйткені, ол жас ақындардың ізденістері бөлек. Ескі сүрлеуден баз кешкен. Тың тақырыптарға бара біледі. Рухани кемелденуге аса құмбыл. Сіз айтып отырған ағымдарды да олар көктеп өткен, ұлттық бояуы қанық, имани нәрлі, замана жүгін арқалаған туындыларды, ендігі кезекте солардан кү­тіп қаламыз. Жалпы, біз өзіміз­дің негізімізді жоғалтпаған халде өзгеден де үйрене білуіміз керек.
– Цензура жойылған тұста ақын­дар неге аз жазады?

Асылбек ЖАҢБЫРБАЙ:
– Ардың ісіне ардың сыны қа­жет. Ең жаманы ішкі цензураның болмауы ғой. Алдымен жанды тәр­биелемесең, қалғаны бекер. Өйт­кені, поэзия жанның дерті. Менің­ше, аз жазатындар аз, кері­сін­ше жаза алмайтындар баршы­лық. Сол жаза алмайтындарды хал­тур­щик деп атаса керек. Олардың дерті – қауіпті. «Уақыт – емші» деп қарап отыруға тағы болмайтын сияқты.
Нұрболат ЖАҢАБЕКҰЛЫ:
– Бұрындары Нұртас Тұрған­бек, Тұрсекемдер (Тұрсынбек Башар) өндіріп жазатын. Қазір аз, иә. Оның себебін сол жігіттерден сұра­ған жөн болар. Бір білсе, солар бі­леді. Ал цензура дегенде… бүгін жас­тардың бойында сенімсіздік басым ғой. «Жақсы жазылған өлеңді жақсы оқымай» депті ғой Өр Алтай. Сол сықылды, жазылған өлеңін жарияламай, ішкі цензурасы өткізбей қиналатын болуы керек. Біреуге ұнауды ойлайды немесе Пәленнің ойы қалай болады деген сияқты ғой…
Тұрсынбек БАШАР:
– Себебі, көп нәрсе қашан да дәмсіз ғой. Иә, ішкі цензурадан өткізбей қиналатынымыз рас. Бірақ біреудің ойы қалай болады, пәленге ұнаймын ба деп шығарма тудыратын ақын ұзаққа бармайды. Егер, сен талантты онымен бірге интеллектуалды болсаң, өзіңе өзіңнен артық сыншы жоқ! Жалпы, Мен көп жазбаймын. Жылына 10 өлең жазсам (егер ол өлең болса) жетістік! Аз болса да саз жазғанға не жетсін. Аз, не көп жазудың цензу­раға қатысы жоқ деп ойлаймын. Оңаша бөлме, төбеңнен шындық қана қарап тұр. Отыр да жаза бер. Сіздің әлеміңізге еш­қандай цензура да басқа да кіре алмайды. Біз бір кезеңнен екінші кезеңге өтіп жатқан халықпыз. Сондықтан болар, әдебиетіміз аздап тұмауратып тұр. Қазір том-том кітап қалдыратын емес, 5-6 өлең (ақындарды ғана айтып тұрмын) қалдыратын заман. ХХІ ғасырмен бірге қысқалыққа көштік. Мұның жарқын үлгісін Дж.Лондон, П.Эл­юар, Е.Раушанов, Т.Әбдікәкімұлы сынды ақындар көрсетті. Олар ақын болмаса, біз олардың аз ғана шығармасын әлі күнге дейін іздеп оқымас едік. А.Сүлейменовтің «Адас­қағы» мың кітапқа бергісіз шығарма! Мұнымен біз Асқарды аз жазды деп айта аламыз ба?!
Нұржан БАЙТӨС:
– Бұл сауалды ақындарға емес, әдебиеттанушыларға да емес, фило­софтарға қойса дұрысырақ болар еді. Ал, маған салсаңыз үлкен поэзия дәуірінің орнауы үшін мемлекеттік деңгейдегі үлкен қолдау керек дер едім. Бір мысал, қателеспесем, өткен ғасырдың 60-шы жылдары Скандинавия ел­дерін­дегі балалар әдебиетінде тоқырау орнады. Осы кезеңде сол елдердің үкіметі аталмыш саланы өрістету үшін бюджеттен қомақты қаражат бөлді. Былайша айтқанда, шығармашыл тұлғаларды ынталандырды. Нәтижесі қандай болды дейсіз ғой? Әлемдік классика үлгілері өмірге келді. Бүгінде Карлсон мен Муми-тролль, Санта клаус­тың Отаны осы түбек саналады. Әлемдік әдебиетте авангар­дизм­нің негізін қалаған Нобель сый­лығының иегері, Чили ақыны Пабло Неруда тырнақалды өлеңде­рін қаламақы үшін, дұрысы, қарыз­дан құтылу үшін жазғаны белгілі.
Өзімізге оралсақ, кеңес дәуірін­де поэзия идеологияға қызмет ет­ке­німен, мемлекеттің айрықша қамқорлығында болғандығы әмбеге аян. Аға буын жасап кеткен «алтын ғасыр» туындылары мәңгі өмір сүретіні хақ. Ал қазіргі күні сіз бен біздің замандастарымыз қаламақы алу былай тұрсын, өз кі­тап­тарын саудалай алмайтын халге жетті. Отандық әдебиетті нарықтың мейірімсіз заңымен күресте жалғыз қалдырдық.
Қорыта келгенде, «Менің атым Қожадағы» Сұлтанның тілімен айт­сақ, «Аш жүріп данышпан бола алмайсың!» деген нақыл еске түседі.
Батырхан СӘРСЕНХАН:
– Бұл тұста Карл Маркстің «са­на­ны тұрмыс билейді» деген пікі­ріне қол қоймасқа шарамыз жоқ.
Бауыржан МЫРЗАҚҰЛ:
– Цензураңызды білмедім, бі­рақ ақындар керек кезінде аз болса аз, көп болса, көп те жазады. Ме­нің­ше, жазушылық аз не көп жазуда емес, яғни аз болса да саз, көп болмаса да дөп жаза білсе болды. Жалпы, ақын өзіне-өзі цензурашы, төреші бола білуі керек.
– Қазіргі өлеңдерде ұлттық поэ­зияның немесе жыраулар поэзия­сының бояуы қаншалықты сақтал­ған?

Асылбек ЖАҢБЫРБАЙ:
– Мен өлеңге келген жоқпын, өлең маған келді. Менің дертім – өлең. Ол маған Абай арқылы жабыс­ты. Абай атындағы мектепте оқып жүрген кезім еді. Бітіретін жылдары. Содан бері поэзиядағы пірім – Абай. Ол – ұлттық поэзияның басы. Ал жыраулар поэзиясы Маң­ғыстауда жақсы сақталған. Мен екеуімен де сусындап өстім. Әлі жанымның шөлі қанар емес. Бұл екеуінен қол үзсем, тамырынан ажыраған қаңбақ болып кетем-ау. Негізі жаңа­шыл­дыққа құмармын, бірақ оны өз топырағымнан іздеймін.
Нұрболат ЖАҢАБЕКҰЛЫ:
– Қаншалықты екенін дәл айту қиын. Қалай десек те, қазақтың қара өлеңінен әлдебір қарапайым­дылықтың, парасаттылықтың иісі шығып тұрады. Сондай ерке, сондай сұлу ғой, шіркін. Қазіргі поэзияда «Мен бөрімін», «Қасқырдан тараған ұрпақпын», «Айға қарап ұлыдым» деген сынды жолдар кез­десіп жатады. Тәңіршілдік емес пе бұл? Рухты өлең «құрағылары» келетін шығар өйтіп жазатындар­дың. Бірақ ол дұрыс емес. Оны дұрыс етіп көрсету, оны дәлелдеу надандық. Бұл менің субъективті ойым. «Постмодернистік» бағытта жазылып жатқан жырларда көр­кем­дік жоқ сықылды. «Рухты», «айқайы басым» өлеңдер бар. Мен өз басым «анауың жоқ», «Түгенің ақшаңды жымқырып кетті», «Қай­ран қазағым…» деп толғана­тын­дарды түсінбеймін. Олар ақымақ па? Әлде… сөзім жоқ. Күйіп кетемін сондай бірдеңелерді естісем. Олай болмайды. Соның шешімін айтсын. Соны болдырмаудың амалын жасасын. Оны ол айтпай да бәрі біледі. Негізі, әркім өлеңді әрқалай түсінеді. Біреулер үшін сол поэ­зияның «озық үлгісі» болуы мүм­кін. Яғни онда жыраулық та, ұлт­тық поэзия да көрініс табады. Шын­дығында солай ма?

Тұрсынбек БАШАР:
– Қазіргі ақын-жазушылар Еуропадан келген қа­за­н­ға ұлттық бояуды салып, содан бір ерекше дүние жа­сау­ға талпынып жүр­ген шеберлер ғана! Т.Әбдікті қоспа­ғанда қазақ қалам­герлері адам­заттық емес ұлттық дүние жазып жүр. Мысалы:

Ықылас Ожайдың:

Мен
Мен, мен едім, мен едім,
Мен дегенім кім еді…
Жаным бір жарық нұр еді,
Жаратқан әмір еткесін
Жарқ етіп ол да бір күні
Жатырға келіп түнеді.
Мен ақын деген АҚИҚАТ
Аспаннан түскен қаламмын.
Қағазға тұнған сырымын
Он сегіз мың ғаламның.
Самалымын Құдайдың,
Сиясымын Құранның,
Тамшыдан тәнім дүреген
Топырағымын Тұранның.

Ұларбек Дәлейдің:

Жоғалған пырақ
туралы жыр
Садақ идік мүйізден.
Бөрібас тудың астында хан
алдына құралып,
Жекпе-жек майдан үстінде
Абыздан бата сұрадық.
Аш қасқырдай алқындық,
Аш бүркіттей жұлқындық.
Іленің қанды суымен бұл елдің
қаны мінездес,
Опалы туған оғылан ер обалын
жатқа жібермес.
Бекзат Смадиярдың:

Еділ
Жел тұрмаса желбіремес жалаудай,
Тұтанбаса тырп етпейтін алаудай,
Өлер алды қабыл емес қалаудай
Баяны жоқ бұ жалған –
Бір оянсам жылқы екен,
Бір оянсам түлкі екен.
Олай тартсаң күлкі етем,
Бұлай тартсаң бұрқ етем.
Соңымдағы үйірді
Қайда апарып жұрт етем?! –
деуі осы жолдарда ұлттық нақыш жоқ деп айта аламыз ба? Бұл өлең­дерде көшпенді қоғамның исі аң­қып, жыраулар поэзиясының рухы салтанат құрып тұр ғой.

Нұржан БАЙТӨС:
– Шүкір, жыр­ау­­лардың сарқыты арамызда бар. Әу де­генде Несіпбек Айтұлының дала­ның боз жусаны­ның иісі аңқитын жауын­гер рухты жырлары ойға ора­лады. Қала берді, «Шаңырақтан тік түскен найза-сәс­ке, сүйегіне сандықтың тұр шан­шылып» деп ұлттық нақышта сөз­бен сурет салу­дың шебері атан­ған Тыныш­тықбектің (Т.Әбдікәкімұлы) шекпе­нінен шыққан бірқауым жас ақындар жетіліп келеді. Семей өңірінде сондай мектеп қалып­тасқан. Ме­ніңше, біз кеңес­тік дәуірдегі социалистік реа­лизм деп аталатын жалаң ұраншыл­дықтан арылып, ұлттық құндылық­тарға енді оралып жатырмыз. Бұл тек бас­тамасы деп білейік.

Батырхан СӘРСЕНХАН:
– Көптен бері Ора­­зақын Асқар құ­рас­тырған «Қа­ра өлең» атты кі­тап­­­ты оқу үс­тін­де­мін. «Дүние бір қи­сық жол бұ­раң­даған, бақ тайса бас­қа дәулет құрал­маған» деп келетін тамаша үлгі­лерді қ­арай отырып, қазақ поэзиясына олжа салған ірі ақындардың негізгі түбірі қайда жатқанын се­зінген болдым.
Ұлттық бояу әр ақында жойыл­­­­мақ емес. Болып келген, бо­ла да бермек.
Бауыржан МЫРЗАҚҰЛ:
– Біз әлі толыққанды ұлттық дү­ние­танымнан қол үзіп қалған халық емеспіз. Сондықтан да әзір­ге біздің ақындардың өлеңде­рін­де қаласын, қаламасын ұлт­тық нақыш жоғалмақ емес. Ал жырау­лық элементтерге келер бол­сақ, бұл үрдістің ішкі мазмұны мен сыртқы формасы бірлі-жа­рым ақындары­мыздың өлең­де­рінде ұшырасып жататыны бар. Мұның өзі біздің кешегі алтын арқауды үзбей жалғап келе жат­қанды­ғымыздың дәлелі. Алдағы уақытта ақындарымыз тамыры­мыз­­дағы қалғып кеткен баба ру­хын оятып, ұлттық не­гізімізге терең бойлап, рухани жаңғыру, түлеу жо­лын­да тер төгулері лазым-дүр.
– Әдебиетті қалалық немесе далалық деп бөлуімізге бола ма?
Асылбек ЖАҢБЫРБАЙ:
– Бөлуге қарсымын. Болмайды. Өйткені, әлемдік әдебиет деген біртұтас рухани дүние бар. Қазақ әдебиеті соның ішінде орналасқан. Әдебиетті деңгейге байланысты бөлуге болады. Біз орта деңгей­де­міз. Біздің әдебиет даму жағынан, әлемге танылу тұрғысынан тәжі­ри­бе жинақтау үстінде әлі.
Нұрболат ЖАҢАБЕКҰЛЫ:
– Мәселен, Бекзат Смадияр, Нұр­жан Қадірәлі, Саяндардың өлеңдері қандай? Кейде құлағым шалып қалады бұл жігіттерді «Да­ла­­лық» поэзияның өкілдері деп жатады. Нұртас оның ішінде… Не­гізі «Қалалық» және «Далалық» деп бөлу қаншалықты дұрыс екенін білмеймін. Жалпы, ондай дүние­лерді ойлап бас қатырудың қажеті шамалы ғой. Білгіштер өздері бө­лі­п алады. Бірақ айырма­шылығы жер мен көктей. Оған келісемін. Мә­селен, Айбол мен Нұртастың өлеңін алып қараңыз­шы. Сізге қай­­­­сысы жақын? Қайсы­сы түсінік­ті?
Тұрсынбек БАШАР:
– Бұл тек, біз емес, көшпенді ха­лықтардың барлығының ба­сын­дағы хәл. Малдың тұяғына байланып күн кешкен көш­пен­ділердің ұлттық әдебиеті ауызекі тілде тарады. Мұны далалық әде­биет дейік. Біздің орта ғасырда­ғы жырауларымыз, әнші-ақын­дар, айтыс ақындары сол далалық әдебиеттің өкілдері. Кеңес үкіме­ті­нің коллек­тивтендіру саясатына байланысты қазақ халқы оты­рықшы­лана бастады. Онымен бірге қазақ әдебиеті де далалықтан қалалыққа ауысты. Көшпенді өмірдегі «Шолпанның күнәсінен», «Қаралы сұлудан» кейін отырық­шы өңірде «Кінәмшіл бойжеткендер» пайда болды. Бұл ХХ ғасыр басында қатты білін­бе­гені­мен, қазақ әдебиетінің алтын дәуіріне келіп ақындар арасында сол да­лалық әдебиетті аңсау, табаны то­­пыраққа тиіп, арқасын күн сүйіп өскен өз болмысын сағыну сынды жайттар туа бастады. Осыдан барып сол дәуірдегі әдебиетке келген ақындардың бәрі шет қал­ма­ған, айналып өте алмаған «ауыл» тақырыбы пайда болды деп ойлаймын.
Азабыммен ғажабымның,
Арасында сабыламын, –
деп жырлаған қазақ әдебиеті алтын дәуірінің соңғы могиканты Ұ.Есдәулеттен кейін бұл үрдіс бә­сең­деп, кейінгі келген жастар ара­сында қалалық дәстүрді мойын­дау басталды. Бүгінгі күні қа­лалық шы­ғарма жазып жүрген­дердің арасынан:
Кеудемізден жасыл қанат
сөз саулап,
сүрмелі көздердің ішінде өртенді.
…Қиялда – Версальды тербеткен
мың гүлзар.
Даланы жалғыздық көмкерді.
Жалғыздық – емексіп, өрекпіп,
Ауада қалқыған өксіктің
соңынан еруге асығар.
Кенет.
Күт.
Қорқыныш төгіліп қылқалам ұшынан
Адасқан қиялдың ішінде
қан болып жосылар, –
дейтін Айбол Исламғалиді, прозадан «Қуыршақ», «Автопортрет», т.б. әңгімелердің авторы А.Мырзахмет пен «Қайыршы», «Тарақан­дар» әңгімелерінің авторы –
Е.Нұра­хметті ерекше атап өткім келеді.
Нұржан БАЙТӨС:
– Болады. Бұлай бөлу кеңес дәуі­ріндегі ағаларымызда болған. Өз басым қалалық әдебиетке кү­мәнмен қараймын. «Батыс мінез­ділігі» үшін.

Батырхан СӘРСЕНХАН:
– Болмайды деп ойлаймын. Әр жер­дің өз мұржасы мен түтіні бар.
Бауыржан МЫРЗАҚҰЛ:
– Бұл мәселені кезінде Сұлтан­махмұт Торайғыр атамыз өзінің «Да­ла ақыны мен қала ақының айтысы» дастанында кеңі­нен қаузаға­нын білеміз. Онда дала ақыны даланың жақсы жақтарын айтып кеп, қала­ның кемшіліктерін қала ақыны­ның бетіне басады. Қала ақыны да өзінің қаласын мақтап, дала­ның кейбір кемшін тұстарын атап өтеді. Жалпы, мұнда ел мәдениеті мен руханиятының дамуында дала мен қаланың өзіндік жақсы һәм жаман тұстары бар екендігі тілге тиек етіледі. Бұдан шығатын қоры­тынды, дала өз кемшілігін қаламен, қа­ла өз кемшілігін даламен толық­тыру керек екен. Сол сияқты, дала мен қала әдебиеті бұрыннан бол­ғаны секілді қазір де бар, әрі бола да бермек. Бірақ бұл жердегі біздің ескеретін маңыз­ды мәселеміз, екі ендікті бір бойлыққа иіп әкеп, ымыра­шылдықта, ынтымақта ұлы істер атқару, ұлт болашағын ұшпаққа жеткізу болмақ.
– Халық танитын ақынсыз ба, ха­лық оқитын ақынсыз ба?

Асылбек ЖАҢБЫРБАЙ:
– Халық танитын да, танылуға тырысып жүрген ақын да емеспін. Бәлкім, бұрын жазған шығар, ал қазіргі ақындар халық үшін жазады деп айта алмаймын. Халық пен ақынның арасы алшақтаған жоқ, бірақ алшақтатты. Бүгінгі жағдай солай болып тұр. Бұл да болса өтетін кезең. Өзіме қатысты жауап мынау – мені Маңғыстау түгіл, Ақтау халқы танымайды. Ары кетсе былтыр «Шабытқа» бірінші рет қатысып, бірінші орын ал­ғаным бар. Жасым отыздан асты. Жас ақынмын деп те ойламаймын. Әде­би орта тағы жоқ. Таныл­май жатырмын деп те уайымдамаймын.
Нұрболат ЖАҢАБЕКҰЛЫ:
– Мен «ақынмын» деп айтудан аулақпын. Әйтеуір жазып жүрміз. Екі өлең жазып «Ақын» болып жүргендер көп қой. Ол екеуі өлең бе, жоқ басқама онысы бөлек әңгіме. Бастысы, өзі үшін ақын. Сонысымен қоймай, ай­на­ласын­дағы адамдарды соған сен­діргісі келеді. Ұят-ай! Жетпіске келіп жеті кітап шығарғандарды ай­тыңыз. Осындай да ауыл ақса­қалдарының «әдемі қартайыпты» дегені есіме түседі. Бәрі қартаяды ғой. Бірақ «әдемілері» аз. Қазіргі ақыны көп заманда кімнің өлеңі қаншалық оқылып жатқаны бей­мәлім. Оның үстіне газет, жур­налдарға тек «классиктердің» өлеңдері жарияланатын болыпты ғой. Алыс ауылдағы ағайын таң­дай қағып сондағы жырларды жат­қа оқитын болуы тиіс. Ал жас­тар поэзиясын (оқырман ре­тінде айтайын) әлеуметтік желілер мен түрлі сайттардан оқып отырамыз. Жастардың дені сөйтетін шығар.
Тұрсынбек БАШАР:
– Мен өзімді оның екеуіне де жат­қыз­баймын.
Менің жырым Алматыға белгісіз,
Туған жерде оқылады бірақ та.
«Туған жерің қайда» дерсіз енді сіз,
Ол алыста…
Алматыдан жырақта!

Еһе-е-е…
Ол жердің адамдары пәк көңіл,
Бірін-бірі жақын тұтар аңғал тым.
Жұмақтайын… ондағы өмір –
тәтті өмір,
Тәтті өмірді тастап
мұнда сандалдым!

Мені мұнда танымайды ақын деп,
Туған жерде
қолдан-қолға түспеймін.
Алматыда ішетұғын ақын көп,
Бар айырмам – ішпеймін!

Әй, осы мен жүрген
жоқпын жарытып,
Екі сөзді құрағаным… далбаса!
Туған ұлын Туған жері танытып,
Жүргендігі болмаса!

Менің жырым Алматыға белгісіз,
Туған жерде оқылады бірақ та.
Туған жерің қайда дерсіз енді сіз,
Ол алыста, Алматыдан жырақта!

Нұржан БАЙТӨС:
–Бұл сауалдың әділ жауабын оқырман бере алар еді. Менің пайы­мым, әзірге ондай дәрежені бағындыра қойған жоқпын. Мен қатысқан, жүлдегер атанған азды-көпті мүшәйралардың ондай биікке шығаруға белі көтермейді. Себебі, халық танитын да, халық оқитын да нағыз ақын болу үшін адамға бірінші кезекте тағдыр қажет…
Батырхан СӘРСЕНХАН:
– Оны халықтан сұрап көру қажет.
Бауыржан МЫРЗАҚҰЛ:
– Мәселен, Абайды алып қа­ра­­сақ, жалпы Абай ел танитын ақын ба, әлде ел оқитын ақын ба? Сон­дай-ақ, кез келген адам Абайды таниды, бірақ кез келгені Абай­ды оқиды деп айта алмаймын. Сол се­кілді, қазіргі таңда да ел танитын һәм ел оқитын ақын­дар бар. Мен солардың ішіндегі Абайлар құрған саптың ішінде болсам, шүкір дер едім…

Дайындаған Маржан ӘБІШ.