Қанша уақыт өтсе де ескірмеген Кабуснамада: «Егер мәрттік пен жомарттық жолында жүрмек болсаң, әр уақытта үш нәрседен сақтанғайсың: көзді – жаман назардан, қолды – жаман істен, тілді – жаман сөзден» делінген. Көз, қол және тіл… Бұған қарап, тіл – адамзат тірегі, тіл – құбылыс, тіл – ауадай аса қажет өмір сүру құралы екенін түсінесіз. Тіл еш уақытта тозбайды, дамиды, молығады. Олай болса, қазақ тілі – ұлттың рухани байлығы, атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып қалған асыл мұра. Мағжан Жұмабаевтың: «Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмақ емес, бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмыс-тіршілігі, мінезі айқын көрініп тұрады», – деген сөзіне ештеңені алып-қосу мүмкін емес. Сонау бір ғасырдағы: «Қазақты қазақ еткен мейірімді тілі» өлшемі – өскелең ұрпаққа үлгі. Қазақ тілі – қазына, тірліктің нәрі. Тіліміздің шырыны – бабалар өсиеті. Ал өсиет өміршең болғандықтан да «суға салса батпайтын, отқа салса күймейтін», қатты ағысқа ақпайтын, мәңгілік мән-мағынасын, бояу-реңкін сақтайтын, ойлы адам сүйсіне жаттайтын рухани байлық. Қарын тоқ, киім бүтін, ұйқы тыныш заманда өмір сүріп отырғанымызбен, рух, жігер, қажыр-қайрат, ар-ождан, намыс жетіңкіремей жатқаны ақиқат. Ұлт Тәуелсіздігінің ең басты белгісі – ана тілі. Демек, тілі мен мәдениетін жоғалтқан ел өз алдына мемлекет боп өмір сүре алмақ емес. Жалпақ Жаһанды мекен еткен дүйім ұлт-ұлыстың ең қымбат қазынасы – тіл болғандықтан, оны сақтап қалу, ол үшін күресу Ғазірейілдің адам алдына келгендегі соңғы сәтіндей өте маңызды парыз.

Бір жас жігіт Жүсіпбек Аймауытовтан тіл жөнінде сұрағанында, жазушы алысқа қарап отырған күйі: «Ана тілі – жүректің терең сыр­ларын, басынан кешкен дәуір­лерін, қысқасы, жанның барлық тол­қындарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, сақтап отыратын қазы­на», – деп толғана жауап берген екен. Бү­гіндері, XXI ғасырда тіл тек «қа­рым-қатынас құралы» ғана емес, ол адам тыныс-тіршілігінің маңызды бөлшегі – компонентіне айналған. Өйткені, ол мәдениет пен мәде­ниет­ті, өркениет пен өр­кениетті бай­ланыстырып тұра­тын алтын көпір. Өмірде бәзбіреу орынсыз ай­тылған жалғыз ауыз сөзінен опық жеп, әлгі өкініші өмірбақи өзе­гін өртесе, енді біреу­дің тауып айт­қан бір ғана сөзі оны бақытты ет­кен ғажап сәттер аз емес. Дү­ния­ны өз тілің арқылы тану – бақыт. Се­бебі, тілде ұлттың жаны, тарихы, мәдениеті, әдебиеті, түп-тегі, эти­калық нормалары мен өзегі сақ­талған. Тауды жарып аққан бұлақ­тың тұнығын да, ана сүтінің иісін де, сұлудың жымиысын да, жұмақтың жұпарын да, зеңгір Көк­тің көз тоймас ғажабын да, киелі де қасиетті жердің белгі-таңбалары мен санадағы сөз-сөйлем күйінде қалыптана құйылған ой ағысын да өз тіліңнің табиғаты негізінде ұғып, өз тіліңнің жаратылысы ар­қы­лы түйсіне алудан асқан қуаныш болмауға тиіс. Сүйсінсең де, сүйсең де, қателессең де, қырсықсаң да, бә­рі-бәрі қазақша болуға тиіс.
XI ға­сырда Қашқари аузымен айтыл­ған «тәрбие басы – тіл» ұғы­мы өз өзек­тілігін әлі де жойған жоқ. Дәл мы­надай мәдени пластар­дың алма-кезек алмасып, урбанизация, технократия, астрофизика, космология кезеңінде «тілдік орта ауылдық жерде жақсы сақталған» деген көз­қарастың қаншалықты шындыққа жақын екенін дәл айту қиындау, әл­бетте. Дегенмен де, пойыз сы­қыл­ды алға заулаған Прогресс бір жерге тоқтар түрі жоқ. Ар­ты­на қа­ра­­майды, тек алға ұмты­луда. Ол ұмтылған сайын көп дү­ние ұмыт қа­лып отыр. Алайда, атам қазақтың «тіл – тұғырың, дін – діңгегің» де­ген сөзінің еш ескіре қойма­ға­нына таң қаласыз. Көк туы діңгекке мық­тап бекітілсе, ал діңге­гіңіз тұ­ғырға орнатылары хақ. Тұғыры мен діңгегі әлсіз ұлттың көп нәрседен ұтылары сөзсіз. Ту жығылса, ел де есеңгіремек. Бұл рет­те, тіл – Эрнест Хемингуэй ша­лы – Сантья­го­ның теңіздегі қайы­ғы іспеттес. Сол себепті, ұлт­тық тіл жоқ жерде, ұлт­тық мемлекет құру – утопия, әпен­делік. РФ Прези­ден­ті В.Путин: «Орыс тілін білмей­тіндерге Ресей аза­маттығы беріл­месін» деген қа­таң талап қойған еді. Ал Конфуций «идеология дұрыс жүргізілмей, ортақ түсіністік таппаған елде бір­лік болмайтынын» және де «адам­дар арасындағы бірлікті ұстап тұрған маңызды нәрсе – тіл» екенін ерекше ескерткен. Қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейту турасында Алаш арыстарынан тартып, қа­зіргі зиялыларға дейінгі аралықта көп нәрсе айтылды да, жазылды да. Негізі, адам баласы кез келген тілді үйренуге аса қабілетті екен. Ғылым сөйдейді. Жиырма бес жыл ішінде ана тілін үйренбеген қазақтарға не деуге болады?.. Бұның сырын тым терең­нен, тарихи-әлеуметтік қат­парлардан іздеген жөн. «Заманға қарай адамы» дегендей, қазақ тілін тез арада үйренудің төте жолының бірі – ақпараттық-электрондық, ин­новациялық технологияларды ор­ны-орнымен пайдалана білу.
2011 жылы АҚШ-тан келген Д.Ри­дель атты азамат қазақ тілін үй­ренуге ерекше ықылас білдірген екен. Бірақ сол кезде-ақ «орыс ті­лінің ықпалы күшті» екенін аңғар­ған. Ал Х.Майер атты азаматша «қазақ тілін үйренуіне Орталық Азия елдерінің мәдениеті мен тарихына қызығушылығы түрткі болғанын» айтқан-ды. Сонда, Холли ханым «Қазақстанның әдебие­тін, мәдениетін, саясатын зерттеп тану үшін қазақ тілін ғана білу жет­кіліксіз және қазақ классиктерінің Америкада танымауының себебін сауатты да көркем аударманың жоқ­тығымен» түсіндіріпті. Қазақ тілін білу үшін алдымен орысша үй­ренген Джонатан кейін сөй­легенде әңгіме арасында «сразу», «уже», «ужас» деген сөздер қоса бас­тап­ты. Бұл қазіргі қазақ қоғамы­ның, қазақ тілінің қасіреті. Ол обалы секілді жұқпалы боп шықты. Осыдан түйетініміз, қазақ тілін шетелдіктер жан-жақты зерттеп, зер­делеуі үшін орыс тілдің гегемо­ния­сынан әрі басқа да ішкі-сыртқы фак­торлардан құтылуымыз қа­жет.
Соңғы уақытта Қазақ еліне кел­ген шетел азаматтарының тілі­мізге деген құштарлығын байқа­ған­дай болдық. Мәселен, Д.Данладин туралы ғаламтордан білген ек. Алғашында домбыраға қызыққан ол, кейін қазақ тілін де үйрене бас­тапты. Даниельдың әкесі нигерия­лық, анасы орыс. Тағы, М.Камате жө­нінде оқып-біліп қуанып қал­дық. Ата-анасының түп-тамыры Оңтүстік Африка республикасынан болғанымен де, олар Алматы шаһарында танысып, осында отбасын құрған-ды. Бірақ кейін
Отанына оралған. Ал Оңтүстік Ко­рея­дан келген Ю.С.Ми де қазақ ті­лін ерекше құрметтейтіндердің бірі. Өз есімін Айнұр деп өзгерткен ол, үш баласын қазақ бала бақшасы мен мектебіне беріпті. Жоспары – қазақ тілін меңгеріп, Қазақстанда қа­лып, бизнес ашу. Жалпы, санақ бойынша жоғары оқу орнына дейінгі білім беру факультетіне жы­лына 500-ге тарта шетелдік түсе­тінге ұқсайды. Әркімнің мақ­сат-мұраты әр түрлі. Қайбір елшілік екені есімде жоқ, олар тіл көрмесін ұйымдастырғанда өзге ұлт өкілі «қазақтың төл дыбыстарын айту жағы қиынға соққанын» айтқан еді. Кейін көбісі Абай өлеңдерін жаттап, ұлттық аспаптарда ойнауды үйренген екен.
Қазақ тілін кім және қандай мақсатпен үйренеді?.. Ең негізгі сұрақ осы. Негізінен, психология ғы­лымының зерттеуі бойынша, кез келген тілді толықтай меңгерген адам сол елдің мәдени мұрасына ден қоятыны дәлелденген. Ең өкі­ніштісі сол, Ана тіліміз заң жүзінде Қазақ елінің мемлекеттік тілі мәр­тебесіне ие болғанымен, әлі күнге дейін еңсе тіктеп, ес жиып, қана­тын еркін жайып кете алмауда.
Тілді дамытып, насихаттайтын нақты бір Орталық болмағандық­тан «Тіл полициясын» құру немесе түр­лі сөздіктерді қайта қарап, қайта бас­қанымызбен нәтиже өзгере қой­мағаны өз алдына, жазу­дағы біріз­ділік атымен жоғалды. Сон­дық­тан Жүйе айналысуға тиіс іске же­келеген әуесқойлар кірісе бастады. Айталық, Қанат Тасы­беков­тың «Ситуативный казахский» кітабы бүгіндері үлкен сұра­нысқа ие. Сонда ол кісі: «Өзім фран­цуз тілін жақ­­сы білемін. Фран­цияда төрт жыл тұрдым. Ұзақ жыл жылқы бап­таумен айналысқан едім. Содан не керек, елуге толған соң, бүкіл жұмысты қойып: «Әркім өз жолын, өз нанын тауып жер, мен енді ана ті­лімді меңгеріп алайын», – дедім. Сөй­тіп, қолыма қалам алдым», – де­ген. Егер тілді дамытамыз десек, әр­кім өзінен бастасын. Себебі, тіл де тірі организм секілді дамып, түр­­леніп отырады. Мәселенки, жебірей жұрты Құдыс­қа көшіп барғанға дейін өз тілін жоғалтқан еді. Алайда, ескі қол­жазба-құжат­тарға ден қою арқылы иврит тілін қайта жандандыруының әсерінен жас өркен өз тілінде сөйлеуді ға­детке айналдырған-ды. Қажет де­сеңіз, олар: «Иврит тілі – пайғам­бар­лар тілі» деген ұраны ұлттық идеологияның бір бөлігіне айналдыра алған. Немесе ХІХ ғасырдағы орыс қоғамын мысалға алайық. Ми­хаил Ломоносов тұсын­да көп­теген ғылым саласында орыс тілі аса қажетсіз боп, аударманың өзі сын көтермеген. Ал бүгінгі Ре­сейді қараңыз. Ол ағылшын тілі дик­татынан құтылып, емтихандарды тек орысша тапсыратын дәрежеге жет­ті. Уәжі – «мы империя!». Яғни қа­зақ тіліне деген қажеттілік туын­дау үшін, ол тек ішкі ғана емес, сырт­қы жағдайларға да байланыс­ты. Ал өз тілін бағалай алмай жү­ріп, өзгеге үйрен, оқы, жатта деп қа­лай айта аламыз. Назарбаев универ­ситетінің оқыту­шы­сы Габриэль атты азамат: «Ағыл­­шынмен салыстырғанда қа­зақ тілінің грамматикасы өте ауыр», – деген болатын. Тіл үй­ре­нудегі басты шарт – адамның ішкі құлшынысы мен табандылығы. Мысалы, ағылшын тілінің грамматикасы аса қара­пайым. Ал итальян тілі оңай болуы­ның басты себебі – септіктің жоқ­тығы. Испан тілі – үйренуге ең жеңіл тіл. Себебі, қалай естілсе, сол күйінде жазыла береді. Французша ағылшын тіліне ұқсас келеді. Әлем лингвистика ғылымында эс­перанто (поляк ғалымы Л.М.Замен­гоф ойлап тапқан жасанды тіл) ол да испан тіліне жақындау. Осы тіл­дерге деген сұраныс тарихи (фран­цуз басқыншылығы, ағылшын азат­тығы, испан конкиста­дор­ла­ры­ның жорығы, т.б.) және әлемдік саяси-экономикалық ахуалдың әсерінен деуге толық негіз бар. Қай ел мықты болса, сол тіл доминант­тық­қа ие.
Әр лингвистикалық жүйеге кі­ретін тілдер өзіндік даму сатысы­нан өткен. Бұл тілдік орта жойыл­ғанда, сол тіл де, ұлт та өледі де­ген сөз. Ұлтты құрту үшін ең әуе­лі тілді шұ­барлап, кірме сөздер ен­гізу ар­қылы оны өз мәйек-нә­рінен ажы­ратады. Ол – тілге жасалынатын астыртын шабуылдың бір түрі ға­на. Тілдік ортаның қанша­лықты дамыған-дығының басты көрсет­кіші, шыңы – тұрғындардың көр­кем де бейнелі, сауатты сөйлеп, жа­за алмауымен өлшенбек. Қар­қыны үдеген жаһандану заманында тіл стратегиялық құралға, ұлт­тық сана мен ойлау жүйесінің қай­­­нар көзіне айналды. Совет за­ма­­нында орта санаға әсер етіп, со­ның негізінде бәрі орысша сөй­лей бастады емес пе?! Ал қазақ ті­лінің жазбаша сауатының төмен болуының кесірінен тіл тереңдігін түсіну және оның құндылық ре­тінде бағалау жағы кемшін болып тұр. Бұқара көп ақпаратты орыс дерек-көздерінен алатындықтан, қа­зақтілді орта өздігінше ой қоры­ту­дан қалып, орыстілді ортаның ойлау жүйесінің жетегінде кеткені де шындық. Ал ұрпақ қазақша ой­­ламаған жерде оның ұлт ретінде өмір сүруі де қауіпті болмақ. Те­ледидардағы асығыс аударма не­гізінде тәрбиеленіп жүрген жас­тардың басым бөлігі «қазақ тілінің – ұлы тіл» екендігіне күмәнмен қа­райтыны алаңдатады. Мем­ле­кеттік тіл әлеуметтік-қоғамдық орын­дарда барынша шеттетілген­діктен де, халық көп шоғырланған жерде орыс тілі үстемдік құрған. Бұл да сананы сансыратудың, адам­ды «зомбиге» – тірі өлікке ай­нал­дырудың амалы. Ал өлікке ана тілінің қажеті қанша?! Билік, күш қай жақта болса, тіл де, тілдік орта да сол жаққа ауып отырады. Яғни би­лік басындағы – жоғарғы класс то­лықтай қазақ тілінде сөйле­мей­тіні де хақ. Ақыр соңында қазақ ті­лін үйрету, оны дамыту жолдарын ұсыну жағы ортақ, тұтастай ұлттық мәселеге айналмауы да заң­дылық деп білеміз. Бұған сая­си-идеологиялық, қоғамдық-әлеу­меттік, демографиялық, генео­ло­гиялық, этнолингвис­тика­лық фак­торларды қосыңыз. Және де қоғам санасына әсер ететін БАҚ-тың қай тілде басым ақпарат таратып, қазақ баласы қай тілде білім алып жүргеніне де мән беріңіз. Қым­бат жоғары оқу орындарын есеп­­ке алмағанда, жыпырлаған орыс­тілді мектеп, техникум, лицей мен колледждер қаншама?! Айналып келгенде тіл – ішкі саясат өзе­гі. Еліміз егемендік алған соң эко­номикалық һәм мәдени байланыстарды күшейту үшін шет тілін білу қажеттігі туындады. Алайда, қазақ өз тілін, өз мәдениетін толық біл­мей, мәдениетаралық диалог ор­ната алмайтынын да ескеруі қа­жет. Жалғыз тілді ғана білу аздық ететіндіктен, сол ұлттың дүние­та­нымын да зерттеуің керек. Өзге мә­дениетті түсіну үшін кез келген ой­лы кісі құндылықтар мен мұра­ларды, артықшылықтар мен кем­шіліктерді, азы мен көбін, бары мен жоғын, ақ пен қарасын салыс­тыра бастайды. Бұнымен айтпа­ғы­мыз, тіл – танудың кілті. Бірақ қан­ша дегенмен де, бөтеннің аты бө­тен ғой. Ол тіл иесініндей Ұлы заң­дылықтар мен ішкі иірімдерін соншалықты терең білмеуі де ке­шірімді нәрсе. Верещагинның: «Тіп­ті, адамдар бір тілде сөйлесіп жү­ріп те бір-бірін ұға бермейді» деуі соның дәлелі. Әр тілдің сөз­дік қоры үнемі толығып отырады. Елімізде «Үш тұғырлы тіл» саяса­ты­ның салқыны ешкімге, ешнәр­сеге тимеді дей алмайсыз. Себебі, ағылшын тілінен енген кірме сөз­дер, неологизмдер көптеп пайда болуда. Бұл табиғи түрде дамитын үрдіске ешкімнің қарсылығы жоқ қой. Дегенмен де, өңгені өз призмаң арқылы танысаң, ұлт ретінде сыйлы да құрметті, ойлы да ақылман бола түсеріміз шындық.
Әлем тілдері тарихына үңілсек, олар­дың жалпы саны 2500-ден 5000-ға дейін болыпты. Дүниежүзі тіл­дері қатарына енген қытай, ағыл­шын, хинди, урду, испан, орыс, индонезия, араб, бенгал, пор­тугал, жапон, неміс, француз, пенджави, түрік, италян, корей, телугу, маратхи, тамил тілдерінің қатарына өзіміздің қазақ тілі қа­шан енеді екен деген зор дәме де жоқ емес. Бірақ лингвистика кар­та­сынан криттегі иероглиф тілі, шумер, этрус секілді із-түзсіз жоға­лып кеткен көптеген тілдің де бол­ғанын қаперге аласың да, тәубеңе түсесің. Қалай болғанда да, қазақ тілін насихаттау, қазақ тілінің жо­ғын жоқтау қазақтан басталуы тиіс. Өйткені, тіл – өзегіміз!..

Әлібек БАЙБОЛ.