Атырау қаласында 21-24 мамыр аралығында Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Халықаралық «Алаш» әдеби және тәуелсіз «Платиналы Тарлан» сыйлықтарының иегері, ақын-драматург Иран-Ғайыптың (Иранбек Әбітайұлы Оразбаев) 70 жылдық мерейтойына орай, оның шығармашылығына арналған «Мәңгілік Елдің Алтын Адамы» атты Республикалық Театрлар Фестивалі өтті. 

***
Фестивальдің ашылуына арнайы қатысқан облыс әкімі Нұрлан Ноғаев өнер мерекесіне сонау Литвадан, Қырғызстаннан және еліміздің оңтүстігі мен шы­ғысынан, орталық Қазақ­стан­нан келген барша өнер майталмандарына ризашылығын білдірді. Сондай-ақ, ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауы­мен Атырау өңірінде көптеген игі шаралар дәстүрлі түрде жүзеге асып келе жатқанына тоқталды.
«Мәдени шараларды жиі өт­кізу­дің өзіндік қажеттіліктері бар…
Мұның бәрін Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың күні кеше жариялаған «Болашаққа бағдар: рухани жаң­ғыру» атты тұжырымдамасындағы тапсырмаларды орындауда, еліміздің ру­хани жаңғыруына, жаһандану үр­дісіндегі бәсекелестікке сай болуға бағытталған негізгі шаралардың қатарында атауға болады. Қай өнердің де өзіндік ерекшелігі бар. Ал театрдағы шығармашылық – бұл зиялы өнер. Әртістер қауымына қиын да, абыройлы істеріңізде әрқа­шан табысты болыңыздар дегім ке­леді.
Көпшіліктің көңілінен шыққан қойылымдарыңыз көбейе берсін. Өнер бәйгесіне келгенде ешкім «жеңілемін» деп келмейді. Әр ұжымның өзіндік қа­лыптасқан бағыты, тәжірибесі бар. Сондықтан фестивальге қа­тысу­шылардың бәрі де жоғары дайындықпен келгенін білемін. Бә­ріңіз­ге сәттілік тілеймін!», – деді, Нұрлан Асқарұлы мырза сөзінің соңын ерекше мерекелік көңіл-күймен түйіндей түсіп…
***
Сондай-ақ, аталмыш шараға ар­найы келген мейман, ҚР Мә­де­ниет және спорт вице-министрі Ақ­тоты Райымқұлова ылғи да­рын­дар түлеп ұшқан Атырау то­пы­рағының өнерлі тұлғаларына ба­сын иіп, бүгінгі күні де Атырау об­лысы театрдың, өнердің ордасына айналғанын тілге тиек етті. Об­лыстың барлық мәдениет қыз­меткерлерін төл мереке­ле­рімен және өнер тойымен құттықтап, Мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлының құт­тықтау хатын оқып берді:
«Құрметті Иранбек Әбі­тай­ұлы!
Ардақты әдебиет майталманы қарымы мен қабілеті ұштасқан Иран-Ғайып ақынның қаламынан туындаған шығармалар қазақ әдебиеті мен мәдениетінің елеулі та­бысы болып, ғасырдан ғасырға же­тері сөзсіз.
1974 жылы «Жүрек жырлайды» атты жыр жинағы, кейін «Тың құр­баны», «Мен ішпеген у бар ма?», «Ал­тын адам», «Алтын ажал», «Киелі күнә», «Хан-Абылай – Са­ба­лақ», «Театр Романы», «Қорқыт­тың Көрі» және тағы басқа да дра­малық дастандарыңызбен, үш жә­не он үш томдық таңдамалы жинақ­та­рыңыз Сіздің әдебиетті өркендету жолын­дағы адал еңбек пен тапжылмас із­деніс­теріңіздің жемісі деп білемін.
«Мәңгілік Елдің Алтын Адамы» рес­публикалық театрлар фестивалі Иран-Ғайып есімді ел ұлының
70 жасқа толуына арналып отырған өнер бәйгесі!
Өмір жолындағы сан тараулы до­дада сүрінбей, діттеген мақсаты­нан айнымаған Сізге 70 жасыңыз құтты болсын дей отыра, зор ден­саулық, отбасы амандығы мен шы­ғармашылық табыстар тілеймін!
Құрметпен,
Арыстанбек Мұхамедиұлы,
ҚР Мәдениет және спорт министрі».

***
Министрдің құттықтауынан соң, фестивальге арнайы шақы­рыл­ған қонақ – Қазақстан Халық әртісі, профессор Есмұхан Обаев құт­тықтау сөзін көңілді бастады:
«Мінезіне шығармасы сай» – Иран-Ғайыппен бірге қызмет жасап келе жатқан, мінезін де, талантын да, үй ішін де көрген қазақтың бірі ре­тінде сөйлегім келіп тұр. Атырау жеріне осымен үшінші рет келіп тұрмын. Атырау елі бүгінде өнердің ордасына айналды деп дұрыс айтылды. Мен білгелі осы өңірге жеті өнер ұжымы гастрольдік сапарларымен келіп, фестивальдер өткізді. Оның біріншісі – жазушы-драматург Рахымжан Отарбаевтың шығарм­а­шылығынан басталған еді. Бір дра­ма­тургтің фестивалін өткізу – бұл үлкен мақтаныш, жомарттық, тәуекел, жетістік. Ал екі драма­тург­тің фестивалін өткізу әрине, аса жауапкершілік.
Иран-Ғайып – қазаққа ғана емес, бүкіл әлемге атышулы драматург. Мінезі қандай шулы болса, шы­ғармалары да сондай. «Мәңгілік Елдің Алтын Адамы» деген атақ тек өзінде бар. Бұрын ондай атақты көргенім жоқ. Бұл атақты алып жүрудің өзі оңай емес. Ал оның атындағы фестиваль қазақ театр­ларының бүгінгі деңгейін көрсететін, актерлардың, драматургтердің шеберлігін, жеткен жетістігін шың­дайтын өнер бәйгесі. Қазақ­стан­дық барлық елу сегіз театрдың егемендік жылдардағы табыстарын, тәуелсіз елдің әдебиеті мен мә­дениетін де көре аламыз. Осындай тәжірибе алмасуды ұйымдастырып отыр­ған облыс әкімдігіне ризашы­лы­ғымыз шексіз.»

***
Одан әрі мерейтой иесі Иран-Ғайып фестивальдің ашылу сал­та­натында: «Атырауым – Абыз-Алыбым…» атты өлеңін оқып, бү­кіл Атырау жұртына, оның өнер­­сүйер қауымына ыстық ықы­­ласын білдірді…
***
Фестиваль Иран-Ғайыптың Ма­­хамбет атындағы Атырау об­лыс­­­тық драма театрының «Сүйін­­­бай» атты драмалық эпо­сы­­ның пре­мьерасымен жалғасын тап­ты…
Сонымен қатар, өнер бәй­ге­сіне Семей қаласынан Абай атын­дағы мемлекеттік қазақ му­зы­калық драма театры, Алматы қаласынан Ғабит Мүсірепов атын­дағы қазақ мемлекеттік ака­де­миялық Балалар мен жасөс­пірім­дер театры, М.Әуезов атын­дағы қазақ мемлекеттік ака­­­демиялық драма театры, Талдықорған қа­ласынан Б.Римова атындағы Алматы облыстық драма театры және Х.Бөкеева атындағы Батыс Қазақстан облыстық қазақ драма театры қатысты.
Фестивальге КСРО Мем­ле­кет­тік, Литва Ұлттық сыйлық­та­ры­ның лауреаты, профессор Ионас Вайткус (төраға), Қырғыз Респубикасының еңбек сіңірген артисі Одуракаев Бусурман, өнер­­тану­шы Нұрбике Ахмедиярова, «Айқын» газетінің Бас редакторы Нұртөре Жүсіп, «Қазақ әдебиеті» газетінің Бас редакторы Жұмабай Шаштайұлы,
театртанушы Салтанат Абул­ғазие­ва­лар қазылық жасады.

***
Фестиваль төрағасы Ионас Вайт­кус мерейтой иесі, драматург Иран-Ғайып жайлы жылы лебізін былайша жеткізді:
«Иран-Ғайып екеуіміз, әдетте, әңгімемізді көпке созбай, сараң тіл­десеміз. Оның айтар ойын айт­қыз­бай-ақ, көзқарастары мен іс-қи­мыл­дарынан алдын-ала аңғара бе­ре­­мін. Ол да – солай… Оның жан-дүниесі, бейне, менің жан-дүниеммен та­биғаттас кө­рінеді де тұрады, ма­ған.
Иран-Ғайыптың «Қорқыттың Кө­рі» атты аңыз-дастанын әуел (орыс тілінде) оқып-үнатып, содан соң, Әкем. театрында қой­дым. Қа­лай шыққандығын өзде­рі­ңіз фестиваль барысында та­ма­шаладыңыздар. Шамасы, дұ­рыс…
…Иран-Ғайыптың 70 жылдық Мерей-Тойына арнап, осындай – Таң-Ғажайып Театрлар Фес­ти­валін өткізіп жатқан аса қонақ­жай аты­раулықтарға, облыстың ақжар­қын арда әкімі Нұрлан Асқарұлы Ноғаев мырзаға және Ма­хамбет атын­дағы драма теат­рының керемет қызметкерлері мен ғаламат ак­терлар қауымына дән ризашы­лы­ғымды білдіремін. Бұ сапар, Шығыс ха­лықтары ай­татын: «Адамның Күні – Адаммен…» тәмсіліне көзім толығынан… анық жеткендей!
Фестиваль күндеріндегі ең басты қуанышым: «Қорқыттың көрін» – жа­рыққа шығарысқан алматылық сайыпқырандарыммен қайта қа­уыш­­қандығым. Бір жасап қалдым. Шы­нымды айтсам, қатты сағы­нып­пын: «Қорқытымды» – Дулы­ғамды, «Ажал-Жаналғыштарым» – Шынарым мен Ләззатымды, «Билеуші Бегімді» – Бауыржанымды, «Сарын-Ару» – бәрі-бәрін… Ғажап – емес пе!
Ендігі – межем, Жаратушы-Иеміз – құп көрсе, рухани жұптасым Иран-Ғайыптың Шыңғыс хан жайлы «Хайуандық Комедиясын» қазақ сах­насы арқылы – Күллі Әлемдеу…».
***

Фестивальдің әділқазылар алқасының мүшесі, жазушы Жұмабай Шаштайұлы мүлдем басқаша ой түйді:
Атырау топырағына табанымыз тиген бетте байқағанымыз, меймандос жылы шырайдың ажары бұл жолы өзгешелеу көрінді. Өйткені, Иран-Ғайып «Мәңгілік Елдің Алтын Адамы» республикалық театрлар фестивалін өткізудің қызу дайын­дығы жүріп жатыр екен. Атының өзі айғайлап айтып тұрғанын былай қойғанда, әр қойылым үстіндегі ахуал­ды кірпік қақпай баққан көрер­мен сергектігі көңілге ерекше жылы ұялайтынын қайтерсің. Фестиваль «Сүйінбай» спектаклімен ашылып, келушілердің қошаметті қабылдауы бұл шара басталуының сәтті бет­ашары еді. Сонан кейін кешкі қойы­лымдардың біреуін де қаза жібермей, уақыт тауып көрген облыс әкімі Нұрлан Ноғаевтың ықыласына риза болмасқа амалың кәне. Билік басын­дағы жанның өнерге жақындығын малдануға болар-болмасын кім білген. Сахна сиқыры адамды арбап, қилы қияң әрекеттерді өмірдің өзіндей кескіндеген көрініс үстінде билік пен көпшілік арасы бөлініп-жарылмастан тұтасқан күйі қабылдайтынын аңдадық. Өмірде тап мұндай жағдай сирек ұшыра­сатыны анық. Оның үстіне Атырау жұрты тап мұндай үрдіске әбден үйреніп, әкім отырған жаққа жал­тақтап қарап, жалбақтай бер­мейтіні сырт көзді бірден қызықтыра түседі. Жетісу жерінде Сүйінбай ақын шыққаннан бастап айтыс өнері осы жаққа қарай ойысқанын дуа­лы ауыздардың біреуі лебіз жар­ған еді. Ноғаев басшылық еткелі бері Атырау Қазақстандағы театр­лардың ортақ сахнасына айналып қана қоймай, өнер өкілдерінің аңсары ауып тұратынын несіне жасырамыз. Қойылымның аяғына қарай әртіс, режиссер, драматург секілді қас­қалардың қасиетін жаңа қырынан танып, жұртшылықтың жүрек­жарды пейіліне қалай ілесіп кет­кеніңді өзің де байқамай қызу үн қо­сады екенсің. Шеберлік дегенде шек жоқ екен-ау, шіркін. Актер бітімі көз алдыңда тұлғаланып, ой-мақсаты халықтық мүддеге үндес­кен шешім шымырлап шыққан уа­қытта анадай елжіреп, әкедей тебірене жөнелетінің рас.
Қазақстанның ендігіне ұзыннан созылып, бойлығына еркін көтерілген фестивальға қатысушы театр ұжым­дары шығыстан батысқа, солтүстіктен оңтүстік өңірлерді тұтастай кернеп үлгерді. Драматург, ақын Иран-Ғайыптың қуатты да серпінді үні осынау рухани тракторияларды емін-еркін шарлап, қазақтың жер мен көгін шымыр­латқан тебіреністі әсерге бөлеп тұрғандай…».

***
Белгілі кәсіпкер, театр көрер­мені Жүніскелді Сәлімгереев фес­тиваль туралы былай дейді:
«Атырау қаласындағы Махамбет Өтемісұлы атындағы облыстық драма театрында өткен ақын-дра­матург Иран-Ғайыптың «Мәңгілік Елдің Алтын Адамы» атты театр­лар фестиваліне қатысқан театр ұжымдарының барлығы да үлкен дайындықпен келгенін байқадық. Фестивальдің шымылдығын Атырау облыстық драма театрының ұжымы «Сүйінбай» драмалық эпосымен ашты. Бұл қойылым барысы қазақ-қырғыз арасындағы тартысты, текетіреспен басталып, соңында қазақ пен қырғыздың белгілі ақыны Сүйінбай мен Қатағанның келісімге келіп, екі елдің арасындағы мызғымас достыққа шақыруымен аяқталды. Соның айғағы болуы керек, бүгінгі күнге дейін екі халық арасындағы достық бүгінге дейін дәстүрлі жал­ғасып келеді. Айта кету керек, негізі мен Мұрат Ахмановты актер ретінде танушы едім, қойылымның режиссері осы ағамыз болып шықты. Идеялары ұтқыр, көрерменнің көңі­лінен шығатын тұстары өте көп. Сондықтан болар, Иран-Ғайып ағамыздың фестивальға қатысқан үш спектаклінің режиссері – Мұрат Ахманов екен…«Сүйінбайдан» соңғы «Естайдың Қорланы» махаббат-намасы да, «Мәңгілік Елдің Алтын Адамы» трагедиясы да осы адамгер­шілік қарым-қатынас негізінде өр­би­ді.
Одан кейінгі сахналанған «негізгі Шаруа» трагикомедиясы мен «Адасқан Бақ Құсы» шер-шемені мені ерекше таң қалдырды… «Қор­қы­ттың Көрі» аңыз-дастанын былтыр М.Әуезов атындағы акаде­мия­лық драма театрында тама­шала­ған болатынмын. Енді сол қойылымды Атырау жерінде көрген кезде мүлдем басқа қырынан байқадым. Иран-Ғайыпты бұрын­ғыдан да жақынырақ тани түскен­дей болдым. Алған әсер­ді бір-екі ауыз сөзбен жеткізу мүмкін емес…
Соңғы күні театрда бірге болған за­мандасым: «Жәке, Атыраудан бір ай­лық рухани азық алып бара жа­тыр­сың», – деп әзілдеген еді. Мен оған: «Бауырым, мен бір айлық қана емес, өмірлік рухани азық алып бара­мын», – деп шын жүрегіммен айттым. Себебі, Иран-Ғайып ағамыздың еңбектерін бөле-жаруға болмайды. Оның шығармаларының негізгі идеясы адамгершілік қасиетті, бірлікті, достықты насихаттайды. Ағамызға Алла ғұмыр берсін! Алар асулары әлі алда деп ойлаймын…».
Әзірлеген
Гүлім НҰРЛАНҚЫЗЫ.

---

АТЫРАУЫМ – АБЫЗ-АЛЫБЫМ…

«Атырауым –
Абыз-Алыбым!
Айнымас –
Алтын-Қалыбым!
Ұжымағыңа –
Еніп…
Табиғи:
Әз-Болмысымды –
Таныдым!

Өзімді,
Бейне…
Көзіңнің:
Қарашығындай –
Сезіндім!
Қызыр-Киесіндей –
Дарыдың:
Ғайыби –
Өлең-Сөзімнің!

Аңсар-Шөлімді –
Басып…
Қандырдың!
Күмән-Күдігімді –
Әдірем…
Қалдырдың!
Өлген-Сезімдерімді –
Дүрлеп…
Тірілтіп,
Өшкен-Үміттерімді –
Үрлеп…
Жандырдың!

Үзігін –
Жалғап…
Өмірімнің,
Қызығын –
Талғап…
Көңілімнің:
«Түскен-Еңсемді» –
Тіктеп-Көтеріп:
«Мен!
Мен –
Едім…
Мен!» –
Қылдың!

Ақын-Туғаным –
Жалғыз…
Айыбым,
Таппай –
Қор…
Жырым –
Лайығын!
Қақтады –
Тұл…
«Жел-Өтіне»:
Сыр-Бойым –
Иран-Ғайыбын…

Шапқан –
Соң,
Ісім…
Насырға,
Өкпе –
Артқам…
Тағдыр-Тосынға!
…Халық –
Екенбіз!
Шын –
Халық…
Қазақ –
Екенмін…
Расында!

Қазақ –
Екенмін…
Руым:
Ай –
Бағып,
Қасқыр –
Ұлуым!
Өне-Бойыма –
Тұтас…
Сіңірдім:
Ұлттық-Қанымның –
Топырақ…
Жылуын!

Инша-Алла!
Соңы –
Абайдың…
Жалғасы –
Сүлей-Сүйінбайдың…
Жоғалып –
Кетіп…
Табылған:
Бейбарыс –
Жазымыш-Сыйындаймын!

…«Жетпіске» –
Жетпей…
Күрмеліп,
Күрсініп –
Келгем…
Күңіреніп:
Өңімде –
Түсімдей,
Күй –
Кештім,
Байыған-Күндей –
Іріленіп!

Мың –
Алғыс!
Бәрі-Бәріне:
Мағына –
Мазмұн-Мәніңе!
Жүрегім –
Соға…
Бастады,
Жаным –
Кіргендей…
Тәніме…».

Иран-ғайып