1947 жылдың 21 наурызында Моңғолия Республикасы, Баян-Өлгий аймағында дүниеге келген. 1968-1973 жылдары Моңғолия Ұлттық университетін, 1985-1988 жылдары Шығыстану институтының Ленинград филиалының аспирантурасын тәмамдады. 1989 жылы Ш.Уәлиханов атындағы тарих-эт­нология институтында тарих ғылымы­ның кандидаты дәрежесін қорғаған. 2008 жылы филология ғылымының докто­ры, Ха­лы­қаралық Шыңғысхан Ака­демиясының ака­демигі.
Қаржаубай Сартқожаұлы қазір Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық уни­­­вер­ситеті Түркітану және алтайтану ғы­­лыми-зерттеу институтының директоры қыз­метін атқарады.
Ол Моңғолия парламент мүшесі болған кез­де Моңғолияның жаңа демократиялық Не­гізгі заңын қабылдауға аса үлкен еңбек сіңір­ді.
13 монография, 150-ден астам ғылыми, ғы­лыми-танымдық мақаланың авторы. Қар­жаубай Қазақстан Жазушылар ода­ғының мүшесі, көрнекті түркітанушының сан
алуан қырларының бірі – қара сөздің жорғасы екен­дігін ерекше айтқан жөн.
ХХ ғасырдың 70-ші жылдарында арман – дүл­дүл мен қиял-пырақтың қа­на­тында сам­ғаған жас жайнақ Қаржаубай Сарт­қо­жа­ұлы тумысынан халық тілін, дәстүрін, мәде­ние­тін, рухын бойына сіңі­ріп, ойын оюлы, на­қышты жеткізуге, ел су­реттерін зергер­лік­пен кестелеуге ден қой­ған. Талантты қа­лам­гердің «Қош бол, апа!» дейтін пове­сінің құрылымында көр­кемдік құбылыстар, философиялық түйіндеулер, поэзиялық суреттеулер жет­кі­лікті.
Көкірегі тұнған ақыл, шежіре Қалам­пыр әжей жан тәсілім етер алдында сары майдай сақтаған «ата-бабаларыңның жү­рек қаны тамған жердің, өздеріңнің кіндік қан­дарың тамған жердің алты уыс топы­ра­ғын аманаттады. Заңғар ана «туған жер­дің» тағдырын уыстатып кетті, туған жер­ге алты ұлын тас­тап кетті». Задында, қазақ ба­ласы үшін қа­сиеттінің қасиеттісі, кие­лінің киелісі, асыл­дың асылы «бар бай­лығы, бар мұрасы» туған жердің топырағы еке­нін мәңгілікке табыс­тап кетті.
«Қош бол, апа!» повесінің алтын ар­қауы осы еді. Шығарманың көркемдік әле­мі де мей­лінше келісті. Ел суреттері шы­найы. Қа­лам­пыр ананың ой  дү­ниесіндегі толғаныс­тар те­біреністер ар­қы­лы «қанға бөге, қай­ғыға бөктіре, құсаға шөк­тіре» келген, елге қырғи­дай тиіп, ұлар­дай шулатқан қызыл­дардың әлегі, үркін­шілік, қан-қасап баян­далған. Со­ны­­мен қатар, Ел Анасының ауыз әдебиеті­нен мол хабардар екендігі де көрсетілген.
Қ.Сартқожаұлы прозасында поэзиялық салыстырулар мен халық тіліндегі фразеологизмдер тақта-тақтасымен, түйдек-түй­дегімен қолданылған. Бас кейіпкердің бірі Шү­кімән «АН-24» ұшағымен ана­сы­ның көңілін сұрауға ұшып келе жатқанда көк ас­панның астындағы шыңырауға үңіле қа­рағанда «сиырдың әукесі іспетті қатпар-қат­пар тауларға» тап болғаны бар. Осы бір се­зімін жазушы Қ.Сартқожаұлы мынадай ас­социациялық байланыстар арқылы береді. Айталық: «Ғажап, адам мен табиғаттың арасында ұқсастық қандай мол! Мынау қарт таулар мен анасының маңдайындағы әжімдердің айырмашылығы аз-ау…».
Өлкенің пейзажын: «жан-жағы жотасы биік алкүрең таулар, қызыл жартас, сұрғылт шыңдар… шашақты қияғы мен сары мейіз сарылары, көкірек жарар көк жусандары», – деп өрнектейді.
Тұрлаусыз, аумалы-төкпелі, қиямет-қайым заман жайлы: «Ездерге ерлерді қор ет­тің, зұлымға зарлыны қор еттің». Немесе: «Бай­дың таяғы тиді, бәйбішенің аяғы ти­ді».
«Қыран қазасы» әңгімесі құсбегілік өнер­ге арналған, шеберлік кестесі, фило­со­фия­лық мәні де бөлекше. Жасыл шыңның ұшар басына ұя салған қыран құстың балапандарын қолға түсіруге тәуекелдеп бар­ған­дардың да мінез-құлқы, түр-тұрпаты, атымен ныс­пысы да қызық. Бірі – Алмабек, яки Дөңессары. Бұл жанама, лақап аты «алтыннан құйған сақадай, базардан келген оқадай» керемет үйлеседі. Атқа қонғанда «суға төнген құлама жар секілді. Ол Тасқындының жалтыр шыңындағы «ақ бас кәрінің балапандарын ұдайы тоғыз жыл» алғаны аян. Тоғызы да жорғалаған тышқанға дейін ұстайды. Шынында «құс құмарлардың нағыз шұбар төсі» осы Дөңессары және көкте самғаған құс атаулының иесі деуге болады.
Екіншісі – Беймәлім. Оған ел Бітеуқара деп тұмар таққан. Ол «тобық жұтқан мысық», «сыздаған шиқан» тәрізді.
Одан кейінгісі – «өзінше тойып жүрген бір жан» Бейімхан қарт. Бұған «қысыр кеңес соғу, сабасынан асып қарқылдап күлу» тән. Бұл ебелектің өзі. Сондықтан оны «Әупілдек» деп атады. Кейде оны Қодас байға елікте­ген­діктен «Қодастың қолтаңбасы» дейді.
Оқша зуылдаған көк тағысының «көк жү­зінде шыңғыра шыққан даусы аянышты да өксікті, кекті де кейісті». Мінеки, осы бір кәрі қыран-ананың ұстараның жүзінде, қыл ұшын­да тұрған тағдырын сөз зергері Қар­жаубай Сартқожаұлы былайша мөлдірете шы­найы суреттейді: «Оныншы ұрпағы көзі­нен қара үзіп бара жатқанға аналық шіркін шыдатпаса керек. Қанатының зуылы үдей тү­сіп көзді ашып-жұмғанша жаңағы қу қазыққа шаншыла кеп өзін-өзі ұрып кетті. Аспаннан найзағай шатырлап, жер жарылып өткендей үрейлі үн. Қара жердің төбесі қақ айрылып жерге түскендей алапат сұмдық үн. …Қазықтың найзадай ұшы қыранның қыр арқасынан өтіп, қанға бояды. Қос қана­ты жайылып бос жатыр. Болат тұяғы құйқалы шымға кіріп кеткен. Шіркін, ұрпақ-ай десеңші! …Шіркін, ұрпақ, шіркін, аналық сезім!». «Қыран қазасы» әңгімесіндегі осы бір тұстарды оқығаныңда жазушының құс­бегілік өнердің шыны мен сырын, кейіпкер психологиясы мен характерін терең, дәл си­паттайтынын, оқиғаның логикалық байланысын жіті қадағалайтынын бағамдауға бо­лады.
«Қыран қазасы» әңгімесінің соңындағы қан тамырларыңды солқылдатарлық: «Ғайып болған құс-ана алдында, ораулы жат­қан сәби балапан алдында, мына көк ас­пан, ана жұмыр жер алдында кінәлі сияқ­тымыз.
…Осы сәт, мен сарыауыз балапанға ер­кіндік тіледім. Сол аман болсын! Анасының үзі­ліп кеткен ең ақырғы самғасын жалғас­тыр­сын. Қош бол, көк қанат көк еркесі!».
Ұрпақ амандығы – әңгіменің түйіні.
Қаржаубай Сартқожаұлының «Бір жұтым қы­мыз» дейтін әңгімесінде торға түскен тор­ғайдай тағдыр теперішін, жан мен тән күй­зелісінің азабын тартқан, сырқаты меңдеген Бибісара әжейдің хал-ахуалы трагедиялық-лирикалық сипатта шұғыладай өрілген. Ұлы Бекмирас мансапқорлықтың жолында, келіні Марияның жаны ашымас безбүйректің өзі. Жалғыз ұлдан көрген немересі Айбүбі қарғадай болса да қайырымды. Әжесі бірдеңе десе киіктің лағындай секіріп жетіп келеді. Оған шешесі «өлмелі кемпірмен бірге өлейін деп отырмысың!» деп, зіркілдеп-дүрсілдеп берекесін қашырады.
Бибісара әжей келін-баласының қолына келгенінше бармағын шайнады. Бекмирас қа­лаға көшіріп әкететін түні марқұм ақса­қа­лы түсіне кіріп: «Өз отыңды өшіріп, қайда барасың? Өзгенің алтын тағы өз ошағыңдай бола ма?», – деп нали сөйлегені бар-ды. Ел іші алтын бесік екендігі, ауылдың жалаң аяқ қыр кешкен қара сирақтары «Би – ана» деп құрақ ұшатыны, отын-суын әкеліп беретіні, қара шаңырақты сегіз жыл көздің ағы мен қарасындай күзеткені көз алдынан көңіл айнасында көш-керуендей тізіліп өтті.
Кемпірдің қырағы көкірек көзі келіні Ма­рияның суретіне бажайлап қарады да, «құй­рығы қиыла біткен сілеусін көздерінен ғана бір белгісіз салқындық байқалатын се­кілді!».
Шал мен кемпір өмір бойы жиған-тер­гендерін «бұл сендердің несібелерің» деп бір дорба ақшаны келінінің алақанына салғанда: «Дүние жинағанша, білім жина» деп жай­дар­ланған еді. Осы бір сәулелі мезетті жазушы Қ.Сартқожаұлы: «Енді ойлап отырса, сол ке­лін­нің сондай әдемі күлкісін бұл жазған не­бәрі екі-ақ рет көрген екен. Екі ретінде де тек ақшамен күлдірген екен», – деп сөй­ле­теді.
Иә, дүниеқоңызда мейірім-қайырым бол­майды, арамдық, қарақұйрықтық, қулық-сұмдық еткен адамның ісі оңбайды. Әңгіменің шебері Қ.Сартқожаұлы адам психологиясын жіті таниды, өйткені, «адамның бүкіл мінезі көзінде» екенін Бибісара әжейдің көз­қарасы, танымы, пайымы арқылы көр­се­теді. Келіні көңіліндегісін шертпейді, ө­з­гелермен жағы-жағына жұқпай шүйірке­ле­седі, аңқасы кеуіп жатса да бір тамшы су та­мыз­байды, е, «байлық, ырыс, береке ел ішін­де, үйреніскен, қатынасқан, еңбек еткен ор­таңда, көңіл сұрау деген де адамға үлкен қуат Бибісара әжейдің таңдайына шөлдеп, тілінген ерніне «Бір жұтым қымыз» тамбай жалғанмен қош айтысады екен ғой», – деп тебіренеді.
«Махаббат самалы» атты лирикалық әң­гі­месі «түймедей жүрегінде ұлан-ғасыр ыс­тық ынтызар махаббаттың оты лаулап, кө­кірегін кернеген» студент жастардың өмі­рінен керемет ғашықтық сырлар шертеді. Бас кейіпкер үкілі домбыра ұстаған өмірге, өнерге құштар Шүкімәннің «құмырсқаның илеуіндей быжынаған көпір топтың» ішінде келе жатқанда «көк өрім жастардың жанарында ұшқын ойнап, әлдебір қуаныш пен бақыт, қиял мен арманның» суреті көрініп, «махаббаттың майда самалы» ескендей тамаша бір сәтті өзіне өзгеше ыстық бақтың көк қақпасына жеткенде ұяңдығы мен нә­зік­тігі, сұлулығы мен пәктігі келіскен, «жа­на­рында еміренген ерке сезімнің бал қай­мағы діріл қаққан», сезім лебіне бөленген Мең­дешін (Мэнгэнцэтін) кезіктіреді.
Табиғат  та мейлінше көркем. Жарастықты көңілге, сезімге үн қосқандай, «сары алтын­ның буына малып алғандай батып бара жатқан күрең қызыл күн сәулесіне шомылып күреңітеді». Әрі қарай жазушы былайша ой сабақтайды: «Махаббат самалы үрлеген бұ­раң бел тал мен ақ балтыр қайыңдардың бұ­тағы майыса ырғалып әлсіз сабақтағы жа­пы­рақтарға дейін болымсыз діріл пайда бол­ған».
Шүкімәннің домбырашылдығы, «еркелей құйқылжып, ақтарыла төгіліп, айналып үйіріліп, емірене аймалап» аялаған күйшілігі қандай десеңізші!
Күй құдіретіне елтіп, құпия құмарлығы, асыл сезімі буырқана оянған балғын қасиет иесі өрімтал Мэнгэндэг Шүкіманның мойнына асылғанда бал сезімнің дариясына шо­мылған екі жасты «бөтен көзден жасыр­ғандай күн алаулап батыл батып бара жатты», – деп тәмамдайды.
Қ.Сартқожаұлының шығармашылық еңбегінде халықтың этномәдени жүйесі мен ұлт болмысына қатысты толғаныстар бар. Мысалы, «ақай түлкі» деп атам қазақ қаншық түл­кіні атаған. Я болмаса «шүкіман» деге­німіз – қарлығаштың ақ үрпек балапаны. («Апажан-ай, сағындым ғой өзіңді» әңгі­ме­сінен).
«Аялдамалар» дейтін желілес, өзектес әң­гімелерінде (1982) заман, қоғам, адам бол­мысы туралы философиялық ой-тол­ғаныс­тар әсерлі баян етілген.
Негізінде, Қаржаубай Сартқожаұлының прозасында ел тұрмысы, ұлт пен жер тағ­дыры, ауыл келбеті, жастық шақ сәулеті (ба­лауса сезім сырлары мен өнерпаздық қыр­лары), халықтың этнографиялық көріністері аса көркем суреттелген. Кейіпкер монологтары, характерлер галереясы қаламгер ше­берлігін айғақтай түсетіндей.

Серік НЕГИМОВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері,
филология ғылымының докторы, профессор.