Нәзира РАХМАНҚЫЗЫ,
кинотанушы

---

Алдыңда отырған адамның ой түбіндегі сөзін һәм көкейіндегі наласын қозғайтындай сұрақ қойып, одан күрмелген түйінді тарқатарлық жауап ала алсаңыз, сұхбатыңыздың затына лайық болғаны. Кешегі Әзілхан Нұршайықовтың Бауыржан Момышұлынан сұхбат алардағы хәл-күйіне толық ене алмасақ та әрдайым көңілімізге түйіп жүрдік. Бүгінгі сұхбатта сол көңілдегі көрікті ой бір сілкініп қалғандай.
Есік алдынан басталған әңгімесі, тек кино хақында болды. Үйге жеткенше алар сұхба­тым­ның аннотациясы айтылып қойғандай. Шәй үстінде де біраз әңгіменің тиегі ағытылды. Бір ойым: мына сөздерді қағазға жазып алуым керек пе еді? Әлде үстел үстінде қарама-қарсы отырып сұрағымды қояр сәтті күтіп отырғанда осы сұхбатым басталып кетті ме екен?.. Жо-ж-о-о-қ, олай болмаса керек. Байқасам, бұл кино­сын­шының әдепкі әдеті һәм әңгімесі екен. Айтылған көп ойдың біразы көкейде қалса, қалғанын өздеріңізге ұсынып отырмыз. Кино­танушы, өнертану кандидаты Нәзира Рахманқызымен өткен толғаулы сұхбат былай басталған еді…

– Бір фильмді он адам отырып көр­се, соның біреуі ғана кино туралы өзгеше ойда қалуы мүмкін. Сіз­дің бойыңызда сыни көзқарастың қа­лыптасуына не себеп болды? Не­­месе кім?
– Оқуға түсіп, біраз уақыт өт­кен соң бұл мамандықтың жаныма жақын екенін сездім. Өйткені, осы ­бір саланың ішінде жаза да алуыңыз керек, әдебиеттен де ха­барыңыз болуы  шарт, филосо­фияға да қызығушылықтың бол­ғаны ләзім, жалпы кино деген синтездік өнер ғой. Жан-жақты­лығы ұнады десем болады.
1993 жылы елімізде ресми түр­де кинотанушыларды дайындайтын оқу бөлімдері ашыла бастады.Содан бері 25 жыл уақыт өтіпті. Салыстырмалы түрде қа­расақ, Ресейдің кинотану саласына бір ғасырдан астам уақыт өтті. Оларға кәсіби кинорежиссура мен кино теориясы екеуі қатар келді. Себебі, кеңес киносының клас­сиктері Сергей Эйзенштейн, Всеволод Пудовкин, Александр Дов­женколар әрі режиссер ретінде фильмдерін түсірсе, әрі өздерінің теориялық жұмыстарын жазды.
Ал енді бізде жағдай өзгешелеу. Қа­зақ жеріндегі кино өнерінің қа­дамдары туралы алғашқы мақа­ла­лардың авторы ретінде Ілияс Жансүгіров, Тұрар Рысқұловтарды атай аламыз. Одан кейінгі жылдары Қабыш Сирановтың еңбектері жарық көрді (Қ.Сирановтың не­гізгі мамандығы – кинодраматург). Одан кейінгі толқын – Күл­шара Айнағұлова, Кәтеш Әлім­баева, Бауыржан Нөгербек, т.б. Осы атал­ған кинотанушылар қазақ ки­нотану саласына жаңа леп әкел­ді. Кәсіби кинотеорияның ал­ғашқы дәнін септі. Шәкірттерінің мақалаларын баспасөз беттерінен көргенде ол кісілердің қалай қуа­на­тынын көрсеңіз ғой. Жылы сөз­дерін айтып, қанаттандырып жүрді. Әкім Тарази, Камал Сма­йы­лов, Әмен Қайдаров, Ерсайын Әб­дірахманов сияқты қазақ өнері мен әдебиетінің үлкен тұлғалары­ның алдында дәріс тыңдадық. Ұстаз шәкіртке сыншы ғой. Жа­рия­ланған материалдарымыз қалай болды екен деп жиі уайымдайтынбыз. Ол енді кино әлеміне кіруге талпынған алғашқы талпыныстар ғой. Сондайда жаңағы ұстаздарымыз бір ауыз жылы сөз болса да, қанаттандырып қоятын. Жігерлендірді. Үміт күтті. Үміт­тен­дірді. Сындырмауға, беті­мізді қайтармауға тырысты. Бұл олар­дың ірілігі мен парасаттылығы деп есептеймін. Ұстаздарымыздың осы адами болмысының өзі біз үшін үлкен мектеп болды.
– Өнер академиясында өткен тұ­саукесерде Дәмір Манабай: «Біз­дің не түсіргенімізді өзімізге түсіндіріп бергенің үшін рахмет!» деп қалды. Осы сөйлемнің аста­рын­да кино­сыншының негізгі мін­деті жат­қандай…
– Ол кісінің сөзінің жаны бар. Киносыншылар, кинотанушылар көрермен мен шығарманың ара­сындағы көпір іспетті. Автор не айтқысы келді? Шығармада қан­дай ой жатыр? Неліктен ол мына кейіпкерлерді алып шықты?
Фи­льм­нің сәтсіз, яки сәтті шы­ғуы­ның себебі неде? Міне, осы са­уал­дар­дың түйінін тарқату біздің жұмысымыз һәм міндетіміз. Кейде жақсы фильмді халық тү­сінбеуі мүмкін. Сол себептен болар, фильм мен көрерменнің бірін-бірі түсі­нісуінде кинотану саласының маңы­зы зор. Ендігі мәселе сыншы­ның өзі аталған туындыға обьек­тивті түрде дұрыс әрі дәл пайым айта алуы. Жақсы фильмге нашар деп, нашар фильмге жақсы деген пікір айту шығар­ма алдындағы ардың ісі ғой. Бірақ белгілі бір фильм­ге қатысты көз­қарастың әр­қилы болуы заңды. Басқалар ұнат­паған фильм сізге ұнауы мүм­кін. Немесе керісінше. Басты мә­селе – сол пікіріңізді мей­лінше түсін­діріп, дәлелдей алу. Сыншы шығарманың алдында да, өзінің алдында да адал бол­ғаны абзал.
– Кино саласының ішкі ауа райы­нан хабарыңыз бар. Былайша айтқанда, сол үйдің «өз» адамысыз. Не толғандырады?
– Өткен уақытта қазақ кино­ө­нері­не қызмет еткен, бірақ аталмай жүрген режиссерлар бар, айтылмай кеткен, көруге тұрарлық фильм­дер бар. Осыларды халыққа жеткізіп, насихаттап, көрермен жа­дында қайта тірілте алмай отыр­­­ғанымыз – басты мәселеге ай­налып отыр. Қазақ көрер­ме­ні­нің, мамандардың да жиі айтатыны біздің классиктеріміз Ш.Айманов, А.Қарсақбаев, М.Бегалин, С.Қожықовтардың фильмдері, 1980 жылдардың соңы мен 1990 жыл­дардың басындағы «жаңа тол­қын» киносы және соңғы он-он бес жылдағы шығармалар. Байқап қарасаңыз, жаңағы 1975 пен1985 жылдардың ортасындағы бір он­жыл­дық назарымыздан тыс қалып қойғандай. Бейнебір сол онжыл­дық қазақ киносының тарихында болмаған секілді. Негізінде, осы аралықта Амангелді Тәжібаев, Се­рік Жармұхамбетов, Едіге Болысбаевтар түсірген біраз фильм­дер жарыққа шықты. Мысалы, Е.Болысбаевтың Сайын Мұрат­бековтің «Күсен-Күсеке» әңгімесі бойынша 1976 жы­лы экрандаған осы аттас қысқа­метражды фильмі бар. Бас­ты рөлді Қасым Жәкібаев ойнаған қара­па­йым шопанның күнделікті өмірі, отбасы көрсе­ті­леді. Былай қара­саңыз, айтарлық­тай оқиға өтпейді. Колхоздың қойын немесе адамдарды апаттан алып қала­тындай керемет ерлік те жасамайды. Қарапайым шаруаның күн­делікті тіршілігі. Бірақ ол фи­льм­де ұлттық мінез-құлықтың бел­гілі бір ерекшеліктері бар. Кей­де маған осы онжылдық 1960-1970 жылдардағы мен 1980 жыл­­дардың екінші жартысы ара­сын­дағы алтын көпір секілді көрі­неді. Сон­дықтан бұл режиссерлер, олар­­дың түсірген фильмдері туралы жазылуы, зерттелуі, айтылуы тиіс.
Ресейде архивтік кинотану де­ген сала өте қарқынды дамыған. Әсіресе, соңғы жылдары. Осы ар­хив­тік кинотану бізде мүлдем қоз­ғалмай отыр деуге болады. Алматы қаласындағы Орталық ки­но-фо­тоқұжаттар және дыбыс жазу ар­хивінде, шынын айтқанда, орасан байлық жатыр. Осы байлық әлі күнге рухани айналымға түспей отыр. Архивте Кеңес Одағы тұсын­да түсірілген фильмдердің барлық жазба құжаттары бар. Осыдан 70-80 жыл бұрынғы фильмдердің сценарийлерінің қанша нұсқасы болса, мұнда соның бәрі сақталған. Осы архивті ақтарып, ондағы құ­жаттардың негізінде зерттеу ең­бек­терін жазуымыз керек. Және олар киномыздың тарихы туралы қо­сымша мәліметтер алуымызға мүм­кіндік береді. Осыдан екі-үш жыл бұрын сол архивте отырып, бі­раз фильмдерге қатысты құжат­тармен таныстым. Сондағы бір түсінгенім, жалпы өнердің тарихында бірде-бір құбылыс бекерден бекерге болмайды. Оның себептері бар­шылық. Сол жолы архивте 1960 жылдың 4 ақпан күні шыққан КСРО Мәдениет министрінің «Сценарлық жұмысты жақ­сар­тудың іс-шаралары» тақы­ры­бын­дағы бұйрығының көшір­м­е­сі­мен таныстым. Онда ки­носту­дия­лар­дағы сценарлық бөлімдердің жұмысын сынай отырып, кинодраматургия саласындағы жұ­мыс­ты жолға қоюдың шешімі ретінде жазушылардың шығармашы­лы­ғына сүйену керек екендігіне назар аударылады. Жазушылардың киноға келуі туралы мәселе қоз­ға­лады. Ал бұл кинодраматургия жұ­мысын жақсы жолға қоюдың бірден-бір жолы делінген. Бұл өте маңызды еді. Себебі, өзіңіз білесіз, 1960-1970 жылдары Ғабит Мүсіре­пов, Әкім Тарази, Олжас Сүлей­менов секілді қазақ әдебиетінің өкілдері «Қазақфильм» киностудиясында жұмыс істеді. Көптеген классикалық фильмдердің сценарий авторлары болды. Және сол 1960 жылдардың басында әдебиет шығармалары бойынша экрандауды қолға алу керек деген де бұй­рық шығады. Ал мұның соңы, бәрімізге белгілі, «Менің атым Қожа», «Арман – атаман», «Қыз Жібек», «Қараш-Қараш оқиғасы» сияқ­ты тағы да басқа классикалық фильмдердің дүниеге келуімен ұласты. Тіпті сол архивтегі құжат­тардың негізінде фильмнің түсі­рілу тарихын жазуға болады. Бұл өткенімізді бүгінге жалғап, бүгін­гімізді ертеңге аманаттау үшін өте қажет. Ал соңғы 25 жылда түсіріл­ген фильмдердің құжаттары дәл солай сақталғаны, яки сақ­тал­мағаны маған беймәлім.
Оған қоса қазіргі телеарна­лар­дағы сапалы һәм сапасыз сериал­дар­дың жауыннан кейінгі саңы­рау­құлақтай қаптап  кетуін де айтпасқа болмай отыр. Телеарна өнім­дері мен телесериалдарды байқап, бағамдап отыратын мық­ты мамандар шығарсақ деген арманымыз бар. Және қазақ тіліндегі кинотер­мин­дерді нақты жүйеге келтіріп, оны қолдану жағы бірың­ғайланса дей­мін. Біраз уақыттан бері қозғалып келе жатқан киноға қа­тысты еңбектердің аударылу мә­селесі де шешімін таппай отыр. Қыс­қасы, жұмыс өте көп, ал маман аз.
– Аударма мәселесін айтып қал­дыңыз. Фильмдердің басқа тіл­ге аударылуына қатысты не айтар едіңіз? Мысалы, «Менің атым Қо­жаны» ағылшын тілінде сөйлетсек, шетелдіктер қызыға көрер еді деп ойлаймын…
– Өте жақсы ұсыныс. Бірақ бұл жерде мынандай мәселе бар: Кеңес Одағы кезінде түсірілген көп фильмдердің түпнұсқалары Мәс­кеуде жатыр. Соның бірнешеуі біраз уақыт бұрын елге қайтарыл­ды. Ал қалғанын біз олардан сатып алуымыз керек. Егер барлы­ғын өзімізге алар болсақ, бұл бізге үлкен жетістік әкелер еді.
– «Абай» фильмінде (реж. А.Әмір­құлов) Тоғжанның денесін жа­лаңаш көрсететін эпизод бар. Және осы фильм туралы 1996 жылы жаз­ған сыни пікіріңіз «Қазақ киносы: кеше және бүгін» атты кіта­быңызға еніпті. Режиссер мұндай тәуекелге неліктен барды?
– Кезінде бұл фильм туралы өте көп пікір айтылды. Жаңағы өзі­ңіз айтып отырған пікір ­жа­­­рия­­­ланған кезде, 3 курстың сту­­денті едім (күліп). Фильмді жуыр­да ғана студенттеріммен бір­ге отырып көрдік. Көріп болған соң, соңынан олардың пікірін тың­дадым. Ма­қа­лада айтылған біраз мәселелерді олар да айтты. Олай болса, ондағы пікірмен қате­леспеген секілдімін. Бір қызығы, жас кинотанушы­лар­дың пікі­рінше, «Құнанбайдан» гөрі «Абай» фильмінде көрсетілген Қодар мен Қамқаның оқиғасы әл­деқайда нанымдырақ шыққан.
Жалпы, осы фильмнің сәтсіз шығу себебі туралы белгілі кинотанушы Бауыржан Нөгербек бір сұхбатында «…Ең басынан бастап, ғұлама алдында жасқаншақтық, имен­шектік болуынан ба деп ой­лай­мын» деген еді.Кинотанушы дөп басып айтқан секілді. Осы пікір­ге тағы бір қосатыным – фи­льмді түсіру барысында авторлар ең алдымен Абай туралы кө­рер­мен­ге арналған фильм түсі­руге тал­пынғандығы. Әрине, кез келген фильм көрерменге арналады ғой. Бірақ бұл жерде Абайды атыс-ша­бысы көп, ара-арасында жаңа­ғы­дай тыржалаңаш кейіпкерлері бар кәдуілгі шытырман оқиғаға толы фильмнің кейіпкеріне ай­налғаны болып отыр ғой. Әу бастан сценарий жазу кезінде фильм басқа арнаға түсіп кеткен секілді.
– Осыдан шамамен он жыл бұ­рын берген сұхбатыңызда «Балалар киносы жоқтың қасы» деген пікір айтқан едіңіз. Арадағы өткен уа­қыт­та ойыңызды өзгерте алдыңыз ба?
– Бұл тақырып бұрын да ай­тыл­­ды, қазір де жиі қозғалып жүр. Осыған қарап, балалар киносын тү­сіру әлдеқайда күрделі ме дей­мін. Балалар психологиясына бара алатын режиссерлер аз секілді. Ау­диторияны жаулап алатын
фи­льм­дер жоқ емес, бар. «Аңшы ба­ла» (реж. Ерлан Нұрмұхамбетов пен Бекарыс Смағұлов), фэнтези жан­рындағы «Жеңіс семсері» (реж. Әсия Сүлеева мен Әнуар Рай­баев) деген фильмдерді атай ала­мыз. Көп емес, ары кетсе төрт-бе­сеу ғана. Режиссерлерде талпыныс бар, бірақ көрерменге жете қой­мады. Фильмдердің дені шет­ел­дік фильмдердің сарынымен үндес түсірілген. Өкініштісі, бү­гін­гі қазақ баласының, мейлің, қаланың болсын, мейлің, даланың болсын, табиғатын аша алмады. Кейіпкерлері қазақ болуы мүмкін, олар қазақша сөйлеуі мүмкін, бі­рақ қазақы жан жоқ.
–  2016 жылдан бері қарай қазақ киносы тұсаукесерлер мен презен­тацияларға толы болды. Жаңа ба­ғыт. Жаңа есімдер. Кинорежиссура саласына жастардың көптеп қадам басуын неге жорисыз?
– Кино түсірудің қолжетімді бо­лып бара жатқаны анық бай­қа­ла­ды.
Бірақ кез келген кино түсіруге қы­зыққан, ұмтылған адам бір фильм­нен кейін-ақ режис­серлік­тің той түсіріп, оны монтаждау не­­месе  отбасылық  қысқа мет­раж­ды бейнебаян емес екенін өзі түсінеді. Көпшілігі коммерциялық фильмдер және біріне-бірі идея­лық жа­ғынан тым ұқсас. Қазір коме­дия­лық жанрдағы фильм­дердің нау­қаны басталып кеткендей. Бірақ бұл фильмдерді өнердің шы­ғармасы емес, автордың алып-са­татын тауар ретіндегі объектісі деп қана қабылдауымыз керек. Және олардың басым көпшілігінің көр­кемдік жағы телеарналардағы көңіл көтеретін бағдарламалармен деңгейлес. Жалпы, мұндай фильм­дер сол телевизиялық хабарлар­дың «тонынан шыққаны» кино ма­мандарына ғана емес, қара­пайым көрерменге де түсінікті деп ойлаймын. Бірақ бізде таңғаларлық бір парадокс бар: осындай фильм­дерді түсірген адамдарды дәріптеп, жүлделер беріп жатады. Мысалы, былтыр «Ұлттық режиссер» деген номинацияны Нұртас Адамбай­дың алғанын білеміз. Шын мәнін­де, «Сәбина келін» сияқты фильм­дер түсіріп жүрген режиссердің қазақ­тың өнері үшін аса маңызды мұндай дәрежедегі жүлдені ие­ленуіқазіргі біздің руханияты­мыз­­дың көрінісі деп ойлаймын. Не­месе сол жүлделерді тағайын­дап, тарататын адамдар басқа ре­жиссерлерді, фильмдерді білмейді немесе шын мәнінде, ұлттық өнер туралы ұғымы жаңағы жүлдені иеленген режиссердің фильмдері­мен шектелген болуы керек. Әри­не, өкінішті. Шынында, «ұлт­тық режиссер» жүлдесі оңды-солды та­рата беретін базардағы бәліш емес қой…
– Кітапты қаншалықты көп оқисыз?
– Мүмкіндігінше. Қазір «Фолиант» баспасынан шыққан Орхан Памуктің «Менің атым – Қырмызы», «Сезім музейі» деген романдарын оқып жүр­мін. Бұл автор туралы пікір жиі айты­ла­тын­дықтан ба, маған өте қызық болды және қалай ау­дарылғанын көргім келді.
– Қазақ прозасынан кімді оқи­сыз?
– Негізі кинематографтың кө­кесі біздің әдебиетте жатыр. Кез кел­ген батырлар жырын алып қа­расақ, америкалықтардың түсіріп жүр­ген фильмдері мен ондағы су­пер-кейіпкерлері біздің хал­қы­мызда осыдан бірнеше ғасыр бұ­рын-ақ пайда болған. Батырлар жырындағы динамика, түс пен түр, кадрлардың ауысып отыруы, қи­мыл-қозғалыс, бәрі дайын фи­льм. Сайып келгенде, қазақ о бас­тан кинематографист халық. М.Әуезовтің «Көксерегін» алып оқыңызшы… дайын фильм. Артық ауыз сөз жоқ. Киноның негізгі дің­гегі – қимыл-қозғалыс, көрі­ніс­тер ғой. Сіз экрандағы дүниені нақты көріп отырасыз. Ал әдебиет­тің мықты деген шығармаларын оқысаңыз, ондағы оқиғаларды не­месе кейіпкерлерінің іс-әре­ке­тін санаңызда ойша «көріп» отырасыз. Осыған қатысты Әкім Тарази ағамыздың: «Әр оқырманның өзінің сана экраны бар. Прозаның да құпия сыры – экран. Өзің анық көре алсаң оқырман да көреді. Ал шұбылтып жазсаң оқырман үшін қызық емес…» деген сөзі бар. Демек, әдебиет пен кинематография шығармаларының принципі ор­тақ: сіз оны көріп отыруыңыз ке­рек.
– Киноның жазба нұсқасы ал­ғаш бізде пайда болған дейсіз ғой…
– Тәуелсіздігімізге дейінгі уақытта қа­зақ киносы туралы жазыл­ған ең­бектердің біразында «Кино қазақ жеріне ұлы рево­лю­цияның арқа­сында келді. Ресей кинема­то­г­рафистері көме­гінің нәтижесінде қазақ  даласында кино өнері дамыды» деп жазылды. Ол енді түсі­нікті ғой. Солай жазуға мәжбүр болды. Идеология, өзіңіз білесіз. Бірақ біз киномыздың түптамырын дәл осы көзқарастағы жазбаларда көрсе­тіл­гендей, 1920 жылдардың ортасынан емес, өзіміздің әдебие­ті­міз­ден, фольклордан, ондағы ба­тырлар жырынан іздеуіміз керек. Тіпті оның аржағындағы «Ор­хон-Ени­сей» жазбаларынан, ал одан да терең­дей түссек, кезінде ата-баба­мыз тасқа қашап салып кеткен бейнелерден іздеуіміз керек. Мысалы, кез келген қазақтың жырын алып оқыңызшы, тұнып тұрған кинематограф. «Қыз Жібек» фильмінің сәтті шығуының ма­ңыз­ды себеп­терінің бірі де сол жыр­дың кине­матографиялық таби­ғатынан алыс кетпеуі деп ойлаймын. Неге дейсіз ғой? Мысалы, Люмьерлердің алғашқы сюжеттерін алып қара­сақ, олардың бір­де-бірі интерьерде емес, негізі­нен далада, көшеде, бақтың ішін­де, өзеннің жаға­сын­да, т.б. түсі­ріл­генін көреміз. Яғни кино әу бас­тан-ақ табиғи ортада пайда бо­ла­ды. Ғимараттың ішіне кіріп жүр­гені кейінірек қой. Сол сияқты «Қыз Жібек» фильмінде де оқи­ға­лар негізінен ен далада, табиғат ая­сында өтеді. Үй ішіндегі көрініс­тер саусақпен санарлықтай. Жыр­дың өзінде де солай. Олай болса, басқа да ерекшеліктерін айтпаған күннің өзінде, қазақ жырында кейін бірнеше ғасырдан соң Еуропа топырағында пайда болған кино өнерінің негізгі таби­ғаты сақ­­талған. Ал бұл дегеніміз өзі­міздің киноға қатысты көзқар­а­сымызды мүлдем өзгертуге жете­лей­ді. Сон­дықтан болашақ ки­не­матог­ра­фистерді де осы тұрғыдан тәр­бие­леуіміз керек деп ойлаймын. Сон­да ғана оларда «бізде ештеңе болмаған, бәрі сырттан келді» деген комплекс, жалтақтық бол­май­ды. Киноға келетін жастар бірінші кезекте осы батырлар жы­ры­мен сусындап келсе дейсің. Ал ондай баладан қазақы дүниета­ны­мы бар һәм рухты кинематографист шықпауы мүмкін емес. Біз қазір кино өнерінде бас десе, құ­лақты көрсетіп жүрген сияқты­мыз… Өз-өзімізге сенім жоқ. Орыс­тар айтатын «өз өзіңді сыйлау» (чувство достоинства) дейтін дүние жетіспейді бізге. Кешегі Ш.Айманов, А.Қарсақбаевтардың түсіріп кеткен фильмдерді әлі күн­ге дейін тамсанып көретіні­мізд­ің сыры неде деп ойлайсыз?.. Ол режиссерлердің қантамырында біздің үнемі іздейтін қазақтың жаны таза күйінде сақталған. Ең бас­тысы, олар өзінің тамырынан айырылмаған адамдар. Жалпы, біздің қазақ киносына «жаңа қан» керек. Бейнелі түрде айтсақ, қазақ кино өнерінің қаны азайып бара жатқандай көрінеді. Қан тазаруы керек. Ол үшін жаңағы айтып отыр­ған өзінің төл әдебиеті мен мә­дениетін жақсы білетін ұрпақ­тың келгені ләзім. Сонда ғана ол фильмдердің өн бойында қазақ­тың қаны атойлап, қазақы жан пайда болуы мүмкін.
Осыдан біраз жыл бұрын кино туралы жазып жүретін бір журна­лис­тің «қазақ киносының өзінің тілі болуы керек» деген пікірін оқы­дым. Содан көп уақыт өтпей өзі де фильм түсірді. Жаңағы фи­ль­міне қарап отырып, ол жі­гіт­тің кинотілі дегенді тек ракурстар, ми­зансценалар, операторлық трюк­тер, т.б. деп түсінеді-ау деген ойға келдім. Себебі жаңағы айт­қанның бәрі бар, бірақ онда қазақ жоқ. Біздің жас режиссерлер ки­нотілі туралы жаңсақ пікірде жүр­ген секілді. Кинотілі дегеніміз ең алдымен дүниетаным емес пе? Жал­пы, фильм авторының дүние­танымы сол кинотілін қалып­тастырады. Сол себепті қанша жер­ден режиссурасы мықты болып, ол шығармадан ұлттық дү­ние­таным сезілмесе, сондай шы­ғар­маның ұлт руханиятына қо­са­тын үлесі қаншалықты сал­мағы бар екенін өзіңіз де бағамдай беріңіз…
– Кейінгі авторлардың шығар­ма­ларын оқып отырғанда «осының же­лісімен кино түсіруге болады-ау» деген ой келмей ме?
– Нұрлан Қабдайдың «Қызыл ба­дабоз» деген әңгімесін оқыдым.Суреттеуі,тосын сюжеті, мінездеме беруі, сипаттауы ұнады. Оқырман ретінде «бұл автордан жаман жазушы шықпаса керек» деген пікір­де қалдым.
Ерболат  Әбікенұлының «Пәтер іздеп жүр едік» деген шығармасын алғаш оқығанда «киноға сұранып тұрған дайын дүние екен» деген ойдың болғаны рас. Арада көп уақыт өтпей, Ербол Бораншы осы ой­ды дәл тапқан­дай,әңгіменің же­лісімен фильм түсірді. Әрине, фильмді көріп шықтым. Режис­сер­лердің өз замандастарының шы­ғармашылығымен таныс екені қуантады.
– Фильмнің өзін көрдім дедіңіз. Кейде бір фильмдер болады, шығар­ма желісімен түсірілсе де, түпнұс­қа­ның мазмұнынан алшақтап ке­те­ді. «Пәтер» фильмінен осыны бай­­қ­ай алдыңыз ба?
– Әдебиеттің шығармасын экран­дайтын режиссер де шығар­машылық адамы ғой. Ол шығар­маны экранға өз көзқарасы, өз дүниетанымы тұрғысынан алып келуге тырысады. Әр оқырман өзі­нің Қыз Жібегін, өзінің Анна Ка­ренинасын көреді. Жазып отыр­ған сәтте қаламгер мүлдем бас­қа бейнені елестетіп жазуы мүм­кін. Ал сіз оқып отырғанда өзіңіз­дің кейіпкеріңізді іздейсіз. Шы­ғармадағы  мазмұнды  тікелей көшіру міндетті емес. Бірақ әңгі­ме­нің идеясы мен тақырыбын сақ­тау керек. Ербол Бораншы ал­дында деректі  фильмдер түсірген жігіт. Жаңағы айтып отырған «Пә­тер» фильмінде  түпнұсқаның тақырыбы мен идеясын сақтап, режиссер  ретінде біраз  ізде­ніс­терге барғаны байқалады.
– Кей әңгіме, повесть, романдар айтарлықтай мақтауға тұрмайды, ал киносын көрсек, мықты шығар­ма­дай көрінеді. Неге?
– Бірде Андрей Кончаловс­кийге Евгений Григорьев деген ки­нодраматург «Ғашықтар туралы романс» деп аталатын сце­на­рийін алып келеді. А.Кончаловс­кий­дің өзі «Алғаш оқи бас­та­ға­ным­да, сце­н­арий түкке тұрғысыз деп ойладым. Алайда, әрі қарай оқыған сайын, әлдене мені өзімен бірге тар­тып алды да кетті», – дейді. Шын мәнінде, бұған дейін ол сценарий бойынша бірде-бір режиссер фильм түсіруге келіспеген. Сөйтіп, киностудияның сценар­лық бө­лімінде екі жыл жатып қалады. Автор Кончаловскийге сценарийі бойынша фильм түсі­руге ұсыныс жасау үшін емес, кім түсіре алады деп кеңес сұрай келе­ді. Алайда, қал­­ғандары жарамсыз деп таныған сценарий Кончалов­скийдің «Ға­шықтар туралы романс» филь­мінің негізі болады. Осы фильм кейін режиссерді халықаралық дең­гейге көтеріп, көптеген кино­фестивальдердің бас жүлдесіне ие болады. Көрдіңіз бе, өзгелері бас тартқан сценарийден режиссер өзі үшін маңызды дүние тапқан ғой. Бәлкім, жүре­гінің бір қылын шерт­кен болар.
– Жазушы мен режиссердің бойында бір ұқсастық бар. Бірі проза, екіншісі кино шығармасын дү­ние­ге әкеледі. Қайсысының жүгі ауыр деп ойлайсыз?
– Екеуінікі де жеңіл емес. Ор­тақ міндеті – жақсы дүние алып келу. Бір ғана нәрсе: жазушы өзі­мен-өзі, жазу үстелінің басында жал­ғыз отырып жазады. Ал режис­сердің жұмыс алаңында мүлдем олай емес. Ол – ұжымдық жұмыс. Жүз­деген адамның еңбегін бір жер­ге біріктіріп, көркем дүние жа­сау сіз ойлағаннан да салмақ­ты­рақ еңбек.
– Мына сұрақ бағанадан бері кө­кейімде тұр. «Менің атым Қожа­ны» жазған Бердібек Соқпақбаев, ки­ноға айналдырған Абдолла Қар­сақбаев. Шығарманың халықтың назарында болып һәм жатталып қалуы повестің мықтылығынан ба, әлде режиссердің шеберлігінен бе? Немесе Абдолла Қарсақбаев сәтті шы­ғармаға кезігіп, жолы болып кет­ті ме…
– Бұл жерде ана автор немесе мына автор мықты деуге келе қой­мас.
Мәселе екі автордың дүние­та­нымының бір-бірімен үйлесіп кетуінде ғой. Егер бұлай болмаса, онда соңғы нәтиженің қандай бо­латыны белгілі. Шынында, Қожа әде­биетте де, кинода да бағы жан­ған кейіпкер. Повестегі Қожа мен фильмдегі Қожаны бір-бірінен бөліп қарастыру мүмкін емес. Өйт­кені, фильмнің бағын ашқан повесть, ал повестің жұлдызын жақ­қан фильм.
– Қазақ киносының кешегісі мен бүгініне сыни шолу жасадыңыз. Ал ертеңін қалай елестетесіз? Қан­дай болжам жасайсыз?
– Сенім керек. Ол жоқ жерде еш­т­еңе де болмайды. Және үміт керек. Кешегі Шәкен Айманов, Аб­­долла Қарсақбаевтардан бас­талған ізгі жолмен бүгін Сатыбалды Нарымбетов, Дәмір Манабай, Бо­лат Қалымбетов, одан бергі Дәрі­жан Өмірбаев, Серік Апрымов, Данияр Саламат сияқты режиссерлер жүріп келеді. Демек, бұл жолдың келешек иелері де бар деген сөз. Біздің кинода ұрпақтар са­бақтастығы жақсы сақталған. Ал бұл болашаққа сенім береді деп ойлаймын…
– Сыны мен жүгі қатар сұрақ­тар­ға мүмкіндігінше дәл жауап бере ал­ғаныңыз үшін рахмет!

Сұхбаттасқан Маржан ӘБІШ.