ҚАЛАМГЕР ПАРЫЗЫ
Ежелгі Египет пирамидаларын тұрғызар алдында жұмысшылар тіреуіш (рычаг) қолданған деседі. Соның көмегімен ауыр тастарды көтеріп, адамзат тарихының куәгері – алып үшбұрыштың іргетасын тұрғызды. Адам ақылы бойламас үйлесіммен қаланған пирамида секілді шебер жазушылар да сөз құдіретімен халықтың тағдыр талайындағы бастан өткізген дәуір шындығының суретін салып, ғасырлар бұрын ұмытылып кеткен қиссаларды қайта-қайта санамызда жаңғыртып отырады. Бейнебір жадыдағы тонналаған ақпаратты електен өткізіп, әр адамның жүрек тамырларына жеткізген түрде баба рухымен сусындаған таным мұнарасының кірпіштерін қаласатын тіреуіштердей. Ұлттың қасиеті, тарихы, тағдыры жазушы қаламында оқырманды тұңғиықтың түбіне тереңдете түседі. Ұлттық қасиеттің тіреуіші болуға жарай алған жазушы – халықтың өткенін білу мақсатында тарихтың түбінен сыр суыртпақтап, дәстүрін тереңдеп ұғыну үшін ел кезген, көзі тірі данагөйлердің ақылын тыңдап, қағазда жандандырған асыл сөздің иесі.
Төскейіне табиғаттың көркем сипаты сіңіскен сайын даланың сұлулығын, оқ жетпес қияндағы тау биіктігін, тіпті жапан дала, құла дүздердің өзін көз алдыңа әкелгенде үйлесіммен жаралған мекенге таңдай қақтыратын суреткерлері болмаса сол өңірді мойындай қояр ма едік? Мойындармыз-ау, бірақ ол жердің тау-тасы, аң-құсы мен сылдырап аққан бұлақ сулары кірлеген жүрегімізді жуа алмас еді. Байлап қойса тірі жан тұрмас Бетпақдаланың өзі Сәкен қаламында жанданып, шөлді аймаққа барсам сол баяғы жәудір көз ақсақ киікті кездестіріп қалар ма екем деген жасырын үміт әр қазақтың ішкі сезімін бір сипап өткен болса керек.Қалам құдіретінің сыры тұмса табиғатпен астасқанда, беймәлім беткейлерді ой-санамызда жандандырып, бағзыда ұмытылған үннің өзін құлаққа еміс-еміс естіртіп жататыны бар. Ол үнді түсінбесек те, сондай бір тазалықпен баяндалған симфонияларға қайта-қайта құлақ құрышымызды қандырғымыз келеді. Содан болар, француз Луи Арагон «Абай жолын» оқығаннан кейін: «Әлемнің басқа елдерінде де онымен тең түсетін шығарма табу қиын; бұл, менің ойымша, XX ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі» деп тегін айтпаған шығар. Өздерін өркениеттің ең жоғарғы жасампаздары санап, бір кездері көшпелі елдің халқына варварлар ретінде қараған ұлттың өкілі киіз үйдің ішінде күн өткізіп, жайлаудан қыстауға көшіп жүрген көшпенді қазақтың шынайы болмысын суреттеген қаламгер шығармасын соншалық биік бағалағанының сыры неде? Мұны оған мойындатқан Мұхтар Әуезов қаламының қасиеті мен құдіреті емес пе? Бір ұлтты мойындату үшін оны жақсы көріп қана қоймай, өзгеге де жақсы көргізе алудан артық қаламгер үшін бақыт болмаса керек.
Заманның ағымына мойын бұрмай, келешек ұрпағының тағдырын уақытша қызығушылықтардан биік санағанынан болар «Өз ұлтының мүддесін қозғамаған жазушы бұл атқа лайық емес. Оны рухани өмірден сызып тастау керек» депті Лев Толстой. Рухани өмірден сызылған жазушы енді қайтып қолына қалам ұстай алар ма екен? Әсілінде, бұл Толстойдың ғана емес, бүкіл халықтың «жазушыға» шығарған ең қатал, бірақ әділетті үкімі секілденеді.
Жазу – ең әуелі, болған жайды баяндау, ал әріге жеткізер қабілет болса – уақиғаны суреттеу. Халықты күйбең тіршіліктен бір сәтке алшақтатып, шындықтың түсін түстеп, ақиқаттың иісін сездіретін де жазушылар секілді көрінеді. Шығарманы оқығанда, ең әуелі суреттеу шеберлігіне, көркемдік композицияларына қарап құлай кететінің де жасырын болмаса керек. Содан болар, қандай да бір роман немесе әңгімені оқи бастағанда алғашқы парақтағаннан-ақ оқырманның өз ішіндегі «цензураға» тап болатыны бар. Суреткердің тілі неғұрлым шынайы әрі жұмсақ болып, шығармасында кездесетін мекеннің шың-құзын, өзен-көлін, тіпті күшігінің атын да жатқа білуі оны өзгеден ерекшелеп тұратын негізгі артықшылық секілді көрінеді. Уақыт пен кеңістікте орын алған қандай өзгерістер болсын, халықты одан хабардар етіп, ұлтқа келер қауіп болса соған даярлайтын да жазушылар емес пе? Әйтсе де қазір өзін осы қатардан санайтындардың арасында ұлт деп аталатын ұлы бәйтеректің тамырына тереңдеместен бұрын, көкжиегіне көтерілуге бейім тұратындары да бар екенін көргенде олардың жазған жазбаларын қиялыңның қия шыңында салыстыруға кірісіп кетесің. Жазушының табиғаты ерте көктемде бүр жаратын бәйшешектен басқашалау болуы керектей көрінеді. Бәйшешек қанша сұлу болғанымен ғұмыры сондай қысқа. Гүл атаулының арасында бірінші болып ашылатыны да – бәйшешек. Шығармашылық адамдарының жүрегі гүлдей нәзік болғандықтан көпшілігі уақыт желіне шыдас бермей, өткелден өтер кезінде арнасы бөлек ағынмен кері кетіп бара жататынына талайғы тарих куәгер. Бәйтеректей биіктік пен бекемдікке ұмтылған қазақ ұлтының өткенінде сырлы сөзге құлақ түріп, мәңгілікке ұмтылған қаншама қаламгерлер болса да соның санаулыларына ғана ұлттық әдебиетіміз төрін ұсыныпты.Мұндай ұстаным тек қазақ халқында ғана бар емес екен. Көрші отырған орыстар да жазушының қаламында ұлт тақырыбы қалай көрініс тапқанына қарап, сол қаламгердің халық тарихына енуіне құқығын айқындайтын көрінеді. Егер өзге емес өз ұлтыңның өткен тарихын, табиғи танымын таразылай алмасаң ұлттық жазушы қатарына енуге ешқандай мүмкіндігің қалмайтындай. Ал ұлттық жазушы бола алмасаң қолыңа не үшін қалам алып, кім үшін жаздың деген қағиданы орыстар қатты ұстанатын секілді. Ұлттық танымға беріктігінен болар, Достоевский «Біз бәріміз гогольдық шинельден шықтық» депті. Н.Гогольдің «Мертвые души» мен «Ревизор» атты шығармасы нағыз орыстың сол кездегі өмірін, әділетсіз адамдардың бейнесін ащы сарказммен бүкіл әлемге әйгіледі. Суреткердің өмір сүріп отырған кезеңді шынайы суреттеуі қазақтың әңгіме жанрының шебері Бейімбет Майлиннің де «Мырқымбай» секілді шығармаларында көрініс тауып отырды.Кейіннен, зерттеушілер кезінде кеңес өкіметін дәріптеді делінген жазушының шығармаларына тереңдей бойлағанда, оның кеңестік кезеңді мазақ еткен туындылар болып шыққанын айтады.
Ал 1921-1922 жылдардағы аштықты бейнелеген «Күлпаш» әңгімесі Бейімбеттің халықтық өмірді сырттай емес, осы кезеңдегі оқиғаларға өзі де араласып, сезіне білгенін аңғартып тұрғандай. Сол дәуірде өмір сүріп, ұлттың басына үйірілген бұлтты қанатымен қағуға тырысқан қарлығаштай шарқ ұрған жазушының жан шырылы көрпеге оранып, бүк түсіп жатқан бала Қалидың айта алмаған ішкі сыры болып құлаққа естіледі. Енді бірде Күлпаштың жүрегіндегі жүктей ауыр тиіп жатады. «Күлпаштың көңілсіздікке түсіп жүрген күндерінің бірі еді…Үстінде, өрім-өрім болған соң әр жерінен бір түйіп қойған ескі көйлек, оның сыртында тозығы жетіп тулаққа айналған қысқа ескі тон, басында селдіреген көне бөкебайдың жұрнағы. Бет-аузы көнектей ісік; тоңып бүрісіп, үйдің бұрышындағы пешке арқасын сүйеп мұңайып, терең ойға шомған адамша Күлпаш отыр…». Әңгіме желісінен бір отбасының бейнесінде баяндалған ұлттың тағдыр талайын танисың. Аштық халық болмысына қалай әсер етіп, мінезіне нендей өзгеріс әкелгенін мынадай жолдардан байқаймыз: «…Бұрынғыдай ауысып тамақ беру абысын-ажын арасынан кеміп кетті. Шағын тамақтың үстіне біреу келсе, кірпік шешендей жиырылатынды шығарды. Мұны, әсіресе, Күлпаш сезеді…». Адамның ішкі таласын суреттеуге келгенде Бейімбет қызғаныштық танытпапты.
«…Күлпаш үндемей ойға шомды. Жүрегінде таласып тұрған екі ой бар: «Жұмағазыға тисем, тамағым тоқ, көйлегім көк болар еді… Қалижанды да ашықтырмауға болар еді…» деп ойлайды; «Жастан қосылған қосағым еді. Оны жылатып тастағанда не оңам!..» деп те ойлайды. Екі ойдың бірі жеңіп шыға алмай, өзі қатып отырған Күлпаштың басын одан жаман қатырады…». Әңгімені оқып отырып, өмірде жиі ұшырасатын тағдыр сынағына оңай дес бермейтін Күлпашты осындай екіұшты ойға тұншықтырған туған сіңлісі Раушандарға налисың. Содан болар, Күлпаштың өзі де соңында: «Өлсем солармен бірге өлсем болмайтын ба еді?!» деп, отбасын ойлап, орны толмас өкінішке ұрынады. Бірақ малы бар Жұмағазыға тисем ұлымды аштықтан құтқарам деген ойы да орындалмады. Өйткені, аурушаң баласы мен күйеуі үйін тәрк еткен жылудың енді қайта оралмасын біліп, қайғыға малтығып қайтыс болды. Әңгімеге бойлағанда Бейімбеттің ұлттық қасіретті қилы тағдырлар қайғысымен реалистік тұрғыда шебер жеткізгенін көресің.
Қазақ әдебиетінің көркемдік жағынан өсу кезеңі Мұхтар Әуезовтің «Абай жолының» өмірге келуімен тығыз байланысты. Одан бөлек «Қараш-қараш оқиғасы», «Қорғансыздың күні», «Көксерек» әңгімелерінде қазақтың сол дәуірдегі өмірі, тағдыры суреттелді. Суреткердің әр шығармасында қазақ ұлты бірде Ғазизадай қорғансыздың кейпінде келсе, бірде Бақтығұл болып әділеттілікті іздеген, енді бірде азуы қанға боялса да Көксерек болып азаттыққа ұмтылып жатады. Мұхтар Әуезовті суреткер деп атаудың себебін қалам шеберінің бір сөзді қайталамай, тізілген маржандай үйлесіммен жазуынан іздедік. Оның қаламында тірілген қазақтың рухы мәңгілік тасқа бедерленіп, халыққа мұра болған Орхон-Енисей жазбаларындай, ғасырлар бойы ұлттық құндылық ретінде оқыған қазақтың жүрегінде жандана түсетін-ді.
Заман алмасқан сайын әдебиет те, жазушылар да жаңарып отыратындай. Ұлттық тақырып Оралхан Бөкейдің шығармасында да өзінше суреттелген еді. Көркемдік жағын айтпағанда, оқиғаларының өзгеше өрілуі Оралхан шығармашылығының ерекшелігіндей көрінеді.
Адам жанының қатпар қыртысының түкпіріне тереңдеп, осынау беймәлім болмыстың сырына қанықтым дегеніңде қарсы алдыңнан тағы да бір таңданыс деп аталатын тау шыға келмесіне кім кепілдік бере алады? «…Жат жұрттық ешқашан жарытқан да, жерсінген де емес, бүгін балын берсе, ертең уын ұсынады…». Оралхан қаламында жанданған Нүрке кемпірдің осы сөзі естеріңізде ме? Ендеше жадыңызға салғанды жөн санадық. Бұл Оралхан Бөкейдің «Атау кересіндегі» (келесі бір аты «Қауіпті будан») басты төрт кейіпкердің бірі Нюра Фадеевнаның (қазақша аты Нүрке) ұлына айтқан өсиеті. Бір қарағанда ол ата-анасының қарсылығына қарамастан қазақ жігітіне тұрмысқа шыққан, сонау теңіздің арғы түкпірінен шаруашылық қылып баю мақсатында аралар шоғырын әкеліп, одан жергілікті жердегі аралармен араласқанда жан шошытар қауіпті буданның пайда болуының кінәлісі, өз перзенті Еріктің әрекетіне налыған, оған қоса ұлының құлдықта ұстау ниетімен ертіп келген Тағанның Алтайды аузына қаратқан әйгілі Мақажан ақынның немересі, текті атаның ұрпағы екендігін білісімен, оған жанашырлықпен қарауды өтелмеген парызы санаған аяулы жар, әділетті ана, мейірімді әйел. Бірақ… Бірақ қазақ шаңырағына келін болып түскен күннен-ақ мұсылмандықты қабылдап, бес уақыт намазын қаза қылмай келген Нүрке, дұрысы Нюра Фадеевнаның өмірінің соңғы сәттерінде саусақтарын біріктіріп шоқынуға бет алуы нені аңғартады? Бізді автор неден сақтандырғысы келді екен? «…Өз ғұмырында ұйықтауды білмейтін, шыбын руынан шыққан осынау құйтақандай ғана араның сана-сезімі, түйсігі-түсінігі болмаса да, табиғат жаратқан, біздер үшін беймәлім әрекеті әрқашанда адамдар ақыл-ойынан асып кетеді; өмір сүру, ұрпақ қалдыру ұранына «конструкциясына» қылау түсірмей, өңдеп-өзгертпей, қатып қалған заңын бұзақыланып бұзбай, ғасырдан-ғасырға ұластыруы қайран қалдырар еді. …«Ой-сана, салт-дәстүрін» бір жұп-жалғыз арнаға түсіріп алған аралар мемлекетінен адамдардың үйренері ұлан-ғайыр еді…».
Болашаққа бағытталған қызықты пайымдаулар. Мұның иесі де өзге емес, Оралхан Бөкейдің өзі. Шығармада жиі ұшырасатын «Неге біз осы…» деген жолдарды сауал ретінде алсақ, «біз» деген сөзге салмақ түседі. Оны тек бір ғана адамға телімей, тұтас бір ұлттық көлемде қарастырсақ автордың кейіпкер аузына «Неге біз осы…» сөзін салып беру арқылы «біздің» астарында қазақтың тағдырына, болашағына алаңдап, түп-тамырдан ажыраудың салдары қандай болатынын көрсеткісі келгендігін аңғарасың. Өйткені, оның осы шығармасы дүниеге келген тұс елімізге нарықтық заманның ентелей енген кезеңі еді. Жазушы жаңадан келген нарықтық дәуірде қазақтың ұлттық болмысын сақтап қалудың жалғыз жолы әркімнің өз жері мен дәстүрін қорғап, қоғамда әділеттілік орнатуға барлығы бір кісідей атсалысуы керек деп түйіндейді. Оның түпкі ойы кейіпкер Тағанның тілінде жанданып, бізге де сауал тастайды. Бұл тәуелсіздіктен кейінгі қазақ өміріндегі өзгерістерді жанды баяндаған жан толғанысындай.
Қазіргі әдебиетімізге қалам тербегендердің арасында ұлттық жазушы деп кімді атай аламыз? Олардың шығармаларында қазақ өмірі көркем суретпен көз алдымызға елестей қояр ма? Осындай сауалдарға жауап іздеп жүргенде алдымыздан жас жазушы Есболат Айдабосынның «Сүлікқарасы» шыға келді. «Сүлікқара» әңгімесінде қазақы ауыл, ондағы қарапайым адамдар келбеті және ең негізгі желісі қазақтың байлығы саналатын жылқы жайы баяндалады. Жазушының суреттеуінен қазақтың көбі бір кездері басынан өткізген ауылдағы тіршілікті көреміз. «…Бетормал. Терлеген кезде маңдайын, біз бырқырап жүрсек мұрнымызды сүртеді мұнымен. Жаздыкүні талай рет төрт бұрышын түйіп тақия жасап кидік кезекпен. Тіпті бірер рет ештеме табылмай қалғанда қойдың желінін тазалап, ауызданбаған қозының басындағы желбіршектерін де осы беторамалымен сүртіп тастағанын көргенмін атамның…». Кейіпкер баланың ойындағы осы көріністер қиялымызға қазақтың ауылдық өмірінің кейпін келтіргендей болды. Тағы да бір айтарлық дүние, әңгімедегі қарапайым қарияның тек ауылда жүрген қара шал емес, қамшыұстар қазаққа бағзыдан мұра боп, бүгінде көптің санасынан ұмытылып бара жатқан аттың сынын дәл тапқан атбегі, көкпарға ат баптаудың шебері екендігі. «…Алмабек ара-тұра келіп заманында ат жүгірткен атамнан ақыл-кеңес алып тұрды. Алғашқы күні Сүлікқараны айналып-толғанып қараған атам: «Сүйегі терең жаратылған екен жануардың, мін таппадым. Бабын көрейін, бәйгеге қалай дайындайсың, тура солай мейіздей қатырып әкелші» – деп, қайырып жіберді. Бір апта өткесін, «Ал, мінекей» – деп Алмабек келіп тұр. Шал не дер екен дегендей маған қарап көзін қысып қояды. Атам әуелі жабуын сыпырып, алды-артын қарады. Әр жерін бір ұстап, әлдене деп күбірлеп жүр. «Енді ары-бері жетелеңдер» деді. Бақшаны үш айналдырғаннан Сүлікқара боқ тастады. Атам бәрін бағып отыр екен, тезегін түгел алдыртты. Санады, сегіз құмалақ, алақанына салып мыжып көрді. Жоңышқа берген-ау, шамасы, жап-жасыл cөлі қарға тамды. Сосын атам біреуді жақтырмағандағы әдетінше көзін сығырайта Алмабекке қарады. – Бәйгеде аты зорығып өліп жататын ноқайлар болады, білесің бе? Анау әңгіменің мәнісін түсінбей қалды. Түсінбесе де, «білем ғой» деп ыржылақтай беріп еді, «ендеше, сен соның нақ өзі екенсің» деді. Атамның бір көтерілсе басылмайтын әдеті. Ал кеп ұрыссын. «Дарақы, боқмұрынсыңдар» дейді.
«Шәріпбайдың тырнағына татымай жүріп, тайталаспақшысыңдар. Осы күйінде бәйгеге қоссаң, Көкдауыл тұрмақ көтерем тайлардың тезегін теріп жолда қаласыңдар» дейді. «Айналайын-ау, мына түріңмен қызыл май қылып өлтіресің ғой, кемінде үш суытылуы кемшін, қарнын қарашы дұрыс тартылмаған» деп, қаратайдың қарнын алақанымен жұмарлап-жұмарлап жіберді. «Әрі, аштан өлетіндей тойдырып қойыпсың. Бәйгеге шабар ат екі-үш құмалақтан артық тастамау керек, әрі қиы қағаз секілді құрғақ болу керек, ал сенікі шылқылдап тұр» деп күйіп-пісті. Ақыры сабасына түсіп, екі ағам бар, төртеумізді тұрғызып қойып, Алмабек жіберген қателіктерді түсіндірді…». Жазушының ауылдағы тұрмыс-тіршілікті өзі де басынан өткізгенін аңғару қиын емес. Сүлікқара – жазушы қаламында жанданған жүйрік жылқы образы. Әңгімені оқи отырып, Шерхан Мұртазаның атақты шығармасындағы тұлпар – Қызыл жебе көз алдымызға елестейді. Ол да жүйрік, ол да қатардағы жай жылқы емес, киелі жануар. Бір айырмашылығы – Қызыл жебені мерт қылған қастандық пен көреалмаушылық болса, Сүлікқараға тағдырдың өз жазғаны бар екен. Бір жағынан Сүлікқара секілді жүйрік жылқыны иттің (мейлі ол құтырған болса да) тістей алуы тура мағынасында кішкене қисынға келіңкіремейтіндей. Өйткені, үлкендердің айтуынша, жылқы малы қасқырдың өзін жанына жолатпай, арлан шабуылдаса темірдей тұяғымен тебініп, үйірін қорғап қалатын көрінеді. Бірақ жазушының астарлап айтпақ болғаны жүйріктерді талайтындар қай жерде де табылатындығын, оның зияны көпке келетіндігін меңзегені болса керек. Суреттеу жағы да бұрынғы дәстүрлі қазақ жазушыларының ізімен келіпті. Есболат Айдабосын өз шығармалары туралы бір сұхбатында: «Ұлттық арнада «Дарабоз» деген реалити-шоу болған. Бір күні соны қарап отырсам, бағдарламаға қатысқан жігіттер аттың мінер жағы мен қамшылар жағын ажырата алмай дағдарып қалды, ақыры біреуі атқа терісінен міне жаздады. Асық туралы, ат пен қамшы жайлы әңгімелерге осы бір көрініс түрткі болды. Шынымен, біз бірсыпыра дүниені ұмыттық, қазір менің ауылыма барсаңыз, жабағы үйреткен, тайға мініп, жарысып жүрген балаларды таппайсыз. Барлығының қолында бір-бір айфон, смартфон, телефон. Осы қаптаған «фондардың» тасасында біздің қазақы қалпымыз жұтылып барады. Не істеуіміз керек, осылай кете береміз бе, әлде бір қарекет қыламыз ба? Жауап біреу – біз өзіміздің ұлттық құндылықтарымызды әдебиет, телеарна, газет арқылы түсіндіре білсек, ұтамыз. Ал оны қалай түсіндіреміз?» дейді.
Жазушының соңғы сұрағына жауапты оның өз шығармалары беріп тұрғандай. Ұлттық бағыттағы әдебиетті жасайтын әр дәуірдің өз қаламгерлері болады. Кеңестегі мазмұны – социалистік, түрі – ұлттық «социалистік реализм» бағыты белең алған кезеңнің өзінде қазақ қаламгерлерінің ұлтқа мұра болып қаларлық туындыларды жазып қалдыруы олардың халықтық қасиетке қаншалықты беріктігін көрсеткендей. Ал азаттықтың ақ таңы атқан қазіргі дәуір әдебиетімізде ұлттық қаламгер болу үшін ұлттың сезімінде сүрленіп, төзімінде қырлана білу де керек секілді. Бұл – өз ұлтымен тағдырын жалғауға ниеттенген әр қаламгердің жүрегіне артылған жүк, қасиетті парыз.
Нұрлайым БАТЫР.
Для отправки комментария вам необходимо авторизоваться.