АБАЙДЫҢ БАС ШЫРАҚШЫСЫ
Еркін ЖАППАСҰЛЫ
Бұрынғыларымыз «Тұлпарда да тұлпар бар, қазанаты бір бөлек, жігітте де жігіт бар азаматы бір бөлек» деп жатушы еді. Иә, ел ішінде ондай азаматтар болған, қазір де бар. Болашақта да болады. Міне, осындай жұрт қалаулыларының бірі – белгілі журналист, қарымды қаламгер, Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық музейінің директоры Болат Жүнісбеков.
Болатпен ол Семей облыстық «Семей таңы» газетінде қызмет атқарып жүргенінде жиі тіл ұштастыратынбыз. Басылымдарға жазылым науқаны басталғанда барыс-келісіміз молаятын.
– Газетке ақпарат-насихаттарыңызды ертерек жіберіп қойсаңыздаршы, – дейтін Болат. Облыс, қала, аудан, колхоз, совхоз басшыларының шынайы ықыластарымен ұйымдастырылатын жұртшылықпен жүздесулерге жиі аттанатынбыз. Бірде «Социалистік Қазақстан» газетінің тілшісі, белгілі жазушы Жұмабай Шаштайұлымен тізе қағыстыра қалып, қаланың «Цемент-бетон» зауытының жұмысшыларымен зал, дәліздерде басталған кездесулеріміз көркемөнерпаздардың ән-жырына ұласқан. Жолбасшымыз, әрине, Болат. Елдімекендерде, облыс орталықтарында қаншама іссапарларда болып, әкім-қаралармен аралассақ қаланың сотымен, прокурорымен дастархандас бола отырып, газетке жазылым жүргізгеніміз алғаш рет.
Басқа да біраз ұйымдар мен кәсіпорындардың, оқу орындарының табалдырығынан аттадық. Жігі-жапар қарсы алады. Сөз барысында үлкенді-кішілі басшылары: «Болат айтса, болды», – дейді. Жолымыз ашылды, жазылымымыз да жүрді.
Уақыт бұйдасыз ғой. Ойда-жоқта Болат телефон соғып тұр. Дәудірлесіп жатырмыз.
– Ереке, – дейді (Ераға дейтін), – мына бір тұлғалы есімдерді жазып алыңызшы. – Біраз тізім берді.
– Бауырым-ау, бұларды қайтем?
– Менің әкемді мазалай бергенше, осылар да кейіпкер болуға жарайды ғой, – дейді. Тұншығып қалдым. Сөйтсем, мен қызмет атқаратын осы «Қазақ әдебиеті» газетінің бір санының соңғы бетінде өзі еңбек етіп жатқан қоғам мен уақыттың талабы бойынша «Екінші тың» – «Қошқар ата» баласының санын 50 миллионға жеткізу бағдарламасымен Семей облысының Шұбартау ауданында бірқанша жас шопандар бригадасын құрып, республика экономикасына өз үлесін қосып жатқан ел басшысы, ағамыз туралы менің әдеби псевдониміммен шағын сын мақала жарияланыпты. Кейіпкерге зәрін төккен ғой. Ұялғанымнан кірерге тесік таппадым деп жатушы еді ғой, мен тесік іздей қоймадым. Бірақ… жігерім құм боп кетті. Уақыт өте кім жазғаны анықталды ғой.
Кейінтінде Болат қызмет ауыстырып, Алматы қалалық әкімдігінің ішкі саясат департаментін басқарды. Араластығымызға қылау түсе қойған жоқ. Шығармашыл жастардың кеңесін құрып, олармен жиі қарым-қатынас жасайтын «Қазақ әдебиеті» газетінің сол кездегі Бас редакторы Ұлықбек Есдәулеттің баспана-пәтер сұратып жаздырған хаттарын әкімге жеткізуге, оның оңды шешім табуына Болаттың бірнеше рет себепкер болғанын сол кездері «өз үйі» – өлең төсегіне қол жеткізгендер ұмыта қойған жоқ.
2004 жылы 10 қаңтарда республикадағы жалғыз әдеби ұлттық басылым – «Қазақ әдебиеті» газетінің «халықтың үні, құлағы, мінбері» болғанына 70 жыл толды. Мерейлі мереке ғой. Соны уақытында тойлауға қаражат тапшылығы қол жеткізбеді. Басылым басшысы Ұлықбек Есдәулет әрекеттеніп-ақ бақты, реті қиюласа қоймай жүрді. Дегенмен «Халқым!» десе жүрегін суырып беруге дайын ұлтжанды азаматтар ел ішінде сирек болса да бар ғой. «Алматықұрылыс» корпорациясының президенті, «жемін айналасына сұңқарша шашып жейтін» Азамат Амангелді Ермегияев ағамыздың құлағына тигені сол екен, ондаған миллион теңге ақша бөліп, газет атынан ақиық ақын Жүрсін Ерман республикалық айтыс ұйымдастырып, үш күн бойы дүркіреткеніміз бар.
«Болар істің басына, жақсы келер қасына» демекші, Алматы қаласына әкім болып, оның қай облыс, қай қалаға болса да басшы болуына қарапайым халық таласып, ықылас танытатын Иманғали Тасмағамбетов келе қалмасы бар ма? Жиын өтерден екі күн бұрын ғана «Қазақ әдебиетіне» 70 жыл толғаны туралы Ұлықбек жазған хатты осы Болат Жүнісбеков пен жаңа әкімнің кеңесшісі Жүнісбек Сұлтанмұратов сол күні Имекеңе жедел жеткізіп, редакция журналистері әкімнің грамота, диплом, алғысхаттарымен марапатталып, салтанатты жиын барысында И.Тасмағамбетовтың өзі келіп, екі қызметкерге екі пәтердің кілтін тапсырып, айды аспанға бір шығарғанымыз бар.
Болат одан кейін де Алматы қалалық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар басқармасы бастығының орынбасары қызметін атқара жүріп те біраз адамдардың қызметке орналасуына, қайсыбіреулерінің әлеуметтік мәселелерін шешуге қол ұшын бергенін жақсы білеміз.
Болат Астананың да дәмін татты. Менің арқа тұтар аға-досым Жүрсін Ерман республикалық Қазақ радиосының Бас директоры мансабында жүргенінде сұхбат алған журналист Жүкеңнің тәуір айлық алатынын естісе керек. «Егер құпия болмаса, қанша еңбекақы алатыныңызды да айта отырсаңыз…» деп сөз арасында қайталай беріпті. Сонда Ж.Ерман: «Оның не құпиясы бар дейсің, қара нанға сары май жағып жейтіндей айлық аламын», – депті. Сол айтқандайын Жүнісбеков бас қалада да ақ нанға сары май жағып жейтіндей еңбекақысы бар, жұмсақ креслолы қызметтер атқарды. Қазір Абай атасының бас шырақшысы. «Туған жерге туын тігіп» қойып қана тыныш жатқан жоқ. Абай, Шәкәрім бабаларының қалтарыста қалған мұраларын түртпектеп, оның әдеби, мәдени, рухани, халықтық мәніне жаңаша көзқараста үңілуге бет бұрған, Республикалық басылымдарда жарық көріп жатқан зерделеу материалдары жұртшылық ықыласын аударып, қоғамдық пікір тудырып жататыны бар. Абайдың шығармалары туралы «Қазаққа емес, қараңғылыққа қапалы», Шәкәрім шығармалары қақында «Ажалсыз әскер» – терең тамырлы, «ой түбіндегіні» қозғайтын дүниелер.
Билік, іс басында жүріп, мансапқа қаламын «еншілете» қоймаған ол көркем әдебиетте де өз орнын тапқан. Оның «У» романы, «ОтАсу» дилогиясы, «Шуақ» эсселер жинағы тұғыры берік ой перзенттері. Әдебиет сыншыларының тістері батыңқырамай жүрген бұл туындылардың көтеріп тұрған жүгі қорғасындай салмақты. Өйткені, қозғамақ мәселесін шер толқытса шығатын ой түбінде жатқан Ұлы аталарының философиялық түйіндерінің негізінде өрбітеді. «У» романында:
«Тірліктің тәтті ұйқы мен ашкөз қомағайлықтан, яғни өзіңді-өзің еркін меңгеріп, ерік-жігеріңді билей алмаудан асқынатын әсіре қызығы мен әзәзіл ләззатына салынып, көрсеқызарлық, құмарлық, мансапқорлық, дүниеқоңыздық сияқты сырқатына шалдықсаң-ақ, шектен көп шекер де «У»-ға айналып, тірідей жерлеп тынады. Сондықтан адам рухы асқақ болып, тән оның құлы ретінде қызмет етсе, шіркін! Керісінше жағдайда пенденің хайуаннан айырмасы, фәниде мән-мағынасы жоқ. Кемеңгер Шәкәрім қажы айтпақшы: «Тән-терезе, ой қожасы: оймен анық байқасаң» немесе «жан қожа тәнге, тән құлы: еріксіз айдап жүр демек», – деп Абай атасының ұлы халқы үшін ішкен уларының астарын аңғартады. Көркемдікке терең бойлар тұста ұлы аталарының ағыстарын алдыға салады.
«У» романына дендей кіре бере:
«…Алпекең кенет селк етті. Жоқ, бұл – шошу емес. Сезім… перзент сағынышы. Ол көк жүзінен өзінің темірқазығын іздеген. Көзіне оттай басылды. Қарашаш анасы мен Жәңгір әкесі ашық аспан төрінен бұған тілекші болып, әдеттегідей мына сапар үстінде де желеп-жебейтіндей. Қаншалықты қамқор болса, соншалықты қатал да олар. Көздерінен таса етпейді. Алпамыс ондайда қолма-қол жинақы қалыпқа түсіп, жұмысқа білек сыбана кірісер еді. Тіпті қырықтың қырқасынан асқанда қампия қалған қозы қарыны да жым-жылас жоғалып, бәйгеге қосылатын жүйріктей ішін тартып, сергек серке күйге түседі», – деп көзден кетсе де, көңілден өшпейтін ата-ана тілекшілігінің қазақылыққа тән көктен де, жерден де үйлесім таба сүйенішке айналатынын әдіптейді. Сексеннен астам кейіпкері бар романның ой ұшқынын «теңіздің дәмін тамшысынан білетініңдей» бағамдайсың.
Жә, бағана айтқанымыздай шығармаларға пікір айту әдебиет сыншыларының пешенелеріне бұйырған шаруалар. Олардың бақшасына түсу біздің міндетіміз емес.
Ал, Болат Жүнісбеков – азаматтығымен де, қайраткерлігімен де, зерделегіштігімен де даралығын танытқан тұлға.
ПІКІРЛЕР1