Ежелгі гректердің әңгіме жанры шеберлерінің бірі, аңызға айналған сықақшы, мысал жанрының атасы атанған Эзоп есімі б.з.б VІ ғасырлардан белгілі. Ежелгі гректер мен римдіктер «Эзоп әңгімелері» деп атайтын мысалдар бес жүзге жуық. Бұл әңгімелер сюжеті мен көркемдік желісі жағынан Хеминцер, Дмитриев, Крылов шығармаларына сан жылдар арқау болды.

Эзоп мысалдары әлемнің әр тілінде жарық көргенімен, түпнұсқаға сай, мазмұны дәл, толықтырылған нұсқасы 1962, 1965 жылдары орыс тілінде жинақ болып жарық көрді.
Эзоптың бізге жеткен мысалдарының біршамасы қазақ тілінде де әр жылдары аударылып жат­ты. Солардың алғашқы аудармашысы Абай екенін анықтап отырмыз. Абай Эзоп мысалдарының сюжетін толық білген. Ол мысал жанрына қалам тартуда, аудармашы ретінде шебер меңгерді.
Эзоптың «Дуб и Тростник» мысалына назар аударайық: «Дуб и тростник спорили, кто сильней. Подул сильней ветер, тростник дрогнул и пригнулся под его порывами и от­того остался цел; а дуб встретил ветер всей грудью и был выворочен с корнем.
Басня показывает, что с сильнейшими не следует спорить» (70 басня).
Осы мысалдың мазмұнына, түйініне көз жүгіртсек, Абайдың «Емен мен шілік» аудармасы ойға оралады.
Шілік пен емен бір күн сөйлесіпті:
– Аллаға, сорлы, неден жаздың? –
депті.
Торғайға да майысып солқылдайсың,
Жел бүлк етсе, тебесің әлпеншекті.
Құдай басқа салмасын сен секілді,
Желмен жерге жығылып, жар сүзбекті.
Обалың бір Құдайға, байғұс, сенің,
Қақтырып қойған мұнша бос селтекті.
Қарашы маған, сендей сорлы емеспін,
Тау, жартасқа ұзарып, бой теңестім.
Сенің қорыққан дауылың – маған
өлкек
Маңыма сәуле өткізбей, күнге егестім.
Тырп етпес менің күшім жауын, желге,
Жапырағым – көлеңке талай жерге.
Ығыма сені де алып қорғар едім,
Иең сені бітірген йен дөңге.
– Есіркегіш екенсің, – деді шілік, –
Онша сорлы емеспін, тартпа күйік!
Сынбаймын майыссам да,
солқылдаймын,
Желден маған келмейді еш кемшілік.
Бүгінгі аман бола ма үнемі аман?
Кердеңдікпен деп тұрсың не бар маған.
Шалқақтық иілмейтін кімге жаққан,
Екпінге ерегіссең, қатер саған.
Кавказға бір қап-қара бұлт мінді,
Естіп тұрған кісідей тау күңіренді.
Жер дүниені шаң, тұман қабат басып,
Ойнақ қағып, құтырып дауыл келді.
Арты бұршақ, алды шаң жел құтырды,
Шілік жерге бас ұрды, емен тұрды.
Басы көкке, сирағы жерге енсе де,
Ақырып долданғанда алып ұрды.
Майысқаннан шіліктің несі кет­ті,
Батыр, мақтан күйлеме, сен де, о ғұрлы – деп, оқырманына ой сілтейді.
Абай аудармасы мен Эзоп мысалының үндес екені белгілі болды.
Абай Эзопқа Крылов арқылы келген. Крылов мысалдарын аудару арқылы Эзоп мысалдарының қазақ арасына кеңінен тарауына зор үлесін қосқан.
Шығарманы оқу барысында зерт­теуді қажет ететін келесі сұрақтарға жауап іздеуімізге тура келеді:
Крылов Эзоптан қандай мысалдарды аударды?
Әлде бұл шығармалар Крыловтың төл туындысы ма?
Абай аудармасының өзегі неден бастау алады?
Әлемдік әдебиет теориясында «сюжет­тердің ауысуы» деген ұғым бар. Ке­йін «сюжет­тердің ауысуы» ұғымы театр қызметкерлері мен суретшілердің сахнада ойналатын шығармалардан балалар үшін жаңа шығарма жазып шығуы деген түсінікке ауысты. Бұл ақынның шығармашылық лабораториясымен де тығыз байланысты. «Сюжет­тердің ауысуы» дәлірек айтсақ, уақытпен бірге әр ақынның шығармашылық лабораториясында өзгеруі де мүмкін.
Жоғарыда атап өткеніміздей, теория шарты бойынша, ақын өзіне дейін жырланған шығармалардағы оқиға мазмұнын қайталауын «реминисценция» деп атасақ, «сюжет­тердің ауысуында» шығарманың мазмұны сәл де болса (жанрлық өзгеріс, баяндалу тәсілі) өзгеріске ұшырайды. Авторы әртүрлі шығармаларда бір сюжет­тің қайталануы, бұл – сол сюжет­тің жаңғыруы. Сюжет­тің жаңғыруы уақыт пен кеңістік ұғымымен қатар дамып отырады.
Мысал жанрының атасы атанған Эзоп шығармалары дүниежүзіне кең таралуының өзі – ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан әдеби трансформациядағы «реминисценция». Ал кез келген реминисценцияға әсер етуші шығарма сюжеті кімнің шығармасынан бастау алса, ол сол сюжет­тің авторы саналады да, қалған шығармалардағы сюжет реминисценция тудырушы сюжет болып есептеледі. Сюжет­тің жаңғыруында да, автордың дүниеге келуі, өмір сүру жылдары маңызды саналады.
Эзоп мысалдары әлемнің 100-ге жуық тіліне аударылған. Сөзіміз дәлелді болуы үшін кейбір тілдердегі Эзоп мысалдарын тақырыбына байланысты зерделеп көрдік.
Мысалы, орыс тіліндегі Крыловтың аудармасындағы «Лягушка и Вол» мысалы ағылшын тіліндегі «Frog and Ox» мысалымен үндес. Тақырыбы да, сюжет­тік желісі де біте қабысқан. Тек Крыловтың қолымыздағы шығармалар жинағында бұл мысал ақынның төл туындысы деп көрсетілсе, ағылшын тілінде жарияланған бұл мысалдың авторы Эзоп екенін көріп отырмыз.
Крылов:
«Лягушка, на лугу увидевши Вола,
Затеяла сама в дородстве с ним
сравняться:
Она завистлива была.
И ну топорщиться, пыхтеть и
надуваться.
«Смотри-ка, квакушка, что, буду ль я
с него?» –
Подруге говорит. «Нет, кумушка,
далеко!» –
«Гляди же, как теперь раздуюсь я
широко.
Ну, каково?
Пополнилась ли я?» – «Почти что
ничего», –
деп жырлайды. Бұл жерде бақа өзінің шамасынан тыс әрекет етеді.
Дәл осы сәт ағылшын тілінде былай беріледі: «Oh, Father!», said a little Frog to the big one sitting by the side of a pool, «I have seen such a terrible monster! It was as big as a mountain, with horns on its head, and a long tail, and it had hoofs divided in two. «Tush, child, tush,» said the old Frog, «that was only Farmer White’s Ox. It isn’t so big either; he may be a little bit taller than I, but I could easily make myself quite as broad; just you see».
Мұны Абай «Бақа мен өгізде» былай жырлайды:
«Қарасаң, тым-ақ көп,
Көре алмас іші тар.
Несі артық, бізден деп,
Салыспақ жұрт та бар.
Су ішкелі бір өгіз,
Барып еді бұлаққа.
Бақалар қорқып, тарбақтап,
Қашып шықты әр жаққа.
Бақаға өгіз таумен тең,
Ұшып кет­ті зәресі.
Мақтаншақтың, сен көрсең,
Бақада екен төресі.
Өз-өзінен бір бақа,
Күшенді де, бөртінді.
Қарны үлкейді қампайып,
Өгіздей болам деп ісінді.
Қасындағы жолдасқа,
«Қарашы, – деді, – сен бізге!
Қиын ба екен үлкею,
Жеткем жоқ па өгізге?..»
«Ezop masallari» деген атпен жарияланған өзбек тіліндегі «Baqa va buqa» нұсқасы бар. Өзбек әдебиетінде де бұл мысал авторы Эзоп екені кеңінен таратылған.
Бұл жерде мысалдың кейіпкерлері бір әрі ой саларлық мақсаты да айқын. «Әркім өз күшіне қарауы тиіс» деген тәлімі зор ойдың мағынасын ашады.
«Ну, как теперь?» – «Все то ж». Пыхтела
да пыхтела
И кончила моя затейница на том,
Что, не сравнявшиеся с Волом,
С натуги лопнула – и околела.
Пример такой на свете не один:
И диво ли, когда жить хочет мещанин,
Как именитый гражданин,
А сошка мелкая, как знатный дворянин», – деп өз оқырманына ой салатын Крылов өзінің мысалында: «пример такой на свете не один» дейді.
Абай мысалды былай жырлайды:
«Ісіндің, кебіндің,
Сонда да не пайда?
Түрі жат өгіздің,
Сен қайда, ол қайда?»
Күшенді кеп кіжініп,
Келгенінше шамасы.
«Өстім ғой» – деп ісініп,
Дейді: «енді бір қарашы!»
Қарады да, – «Дәнеме ,
Болған жоқ қой, қой!» – деді.
Қызып алған антұрған,
Айтқан сөзге көнбеді.
Ыңқыл қағып, тыпырлап,
Күшенді де, бөртінді.
Іш жарылды сытырлап.
Мақтанам деп өзі өлді.
Таласпа, жаным-ай,
Қолыңнан келмеске.
Боларсың бақадай,
Көп түссең егеске.
Ал ағылшын тілінде: «So he blew himself out, and blew himself out, and blew himself out. «Was he as big as that?» asked he. «Oh, much bigger than that», said the young Frog. Again the old one blew himself out, and asked the young one if the Ox was as big as that. «Bigger, father, bigger,» was the reply.
So the Frog took a deep breath, and blew and blew and blew, and swelled and swelled and swelled. And then he said: «I’m sure the Ox is not as big as but at this moment he burst. Self-conceit may lead to self-destruction».
Мұнда да оқиғаның түйіні: «Self-conceit may lead to self-destruction». Бір сөзбен қорытындыласақ, өзін-өзі зорықтыру, қолдан келмес іске ұмтылу.
Өмірдегі түрлі мінез-құлықтағы адамдарды, олардың іс-әрекетін көрсету барысында аң-құстарды, жан-жануарларды мысалға ала отырып, жағымсыз бейнелерді әшкере етуде мысал жанрының орны зор.
Эзоптың 124-мысалында қарға мен түлкі образы арқылы ақыл таяздығы, қулық сурет­теледі: «Ворон унес кусок мяса и уселся на деревне. Лисица увидела, и захотелось ей заполучить это мясо. Стала она перед вороном и принялась его расхваливать: уж и велик он, и красив, и мог бы получше других стать царем над птицами, да и стал бы, конечно, будь у него еще и голос. Ворону и захотелось показать ей, что есть у него голос; выпустил он мясо и закаркал громким голосом. А лисица подбежала, ухватила мясо и говорит: «Эх, ворон, кабы у тебя еще и ум был в голове, – ничего бы тебе больше не требовалось, чтоб царствовать».
Басня уместна против человека неразумного» .
Бұл сюжет Крыловта да, Абайда да бар.
«…Басы айналды қарғаның,
Сұмның айтқан сөзіне.
Қуанғаннан бөртініп,
Бір мастық кірді өзіне.
Өзіне біткен өңешін
Аямастан қарқ ет­ті,
Ірімшік жерге салп ет­ті.
Іс біт­ті, қу кет­ті», – деп түйінделетін Абай аудармасының айтар ойы да «құр мақтанға бой алдырмау». Ағылшын тіліндегі осы «The Fox and the Crow» мысалы сюжетіне назар салайық: «A Fox once saw a Crow fly off with a piece of cheese in its beak and settle on a branch of a tree. «That’s for me, as I am a Fox», said Master Reynard, and he walked up to the foot of the tree. «Good-day, Mistress Crow » he cried. «How well you are looking to-day: how glossy your feathers; how bright your eye. I feel sure your voice must surpass that of other birds, just as your figure does; let me hear but one song from you that I may greet you as the Queen of Birds». The Crow lifted up her head and began to caw her best, but the moment she opened her mouth the piece of cheese fell to the ground, only to be snapped up by Master Fox. «That will do,» said he. «That was all I wanted. In exchange for your cheese I will give you a piece of advice for the future. Do not trust flatterers!».
Берілген мысал мәтінін қазақ тіліне аударудың қажет­тігі жоқтығы: Абайдың аудармасы сюжетімен тұтас үндес екенін көрсетеді. Түлкі мен қарғаның әрекеті арқылы ақылсыз істелген іс өкінішке апаратынын, мақтану көңілге жел бітіретінін көрсетеді.
Өлең – тауыс құсындай көркем сөздің бағында,
Кемел көрінісіне кемел сана ынтығар.
Қара сөз – тотықұс тәт­тілігі көңілдің гүлзарында,
Ұғым оның нығметінен пайда болар, – деген Шығыс жырларынан жеткен сюжет туралы сөз бар. Сюжет – шығарманың жаны.
Тек Абай аудармалары ғана емес, А.Байтұрсынұлының 1922 жылы Қазан қаласында «Қырық мысал» жинағында жарық көрген мысалдардың бірқатары И.А.Крыловтан аударылғаны белгілі болса да, бұл шығармалардың Эзоп мысалдары сюжетімен үндес екенін анықтап отырмыз.
Біз Эзоп мысалдарынан бастау алатын ойларды Абай аудармаларымен салыстыра отырып зерт­теуде, көз жеткізгеніміз: Абай мысалдардағы әрбір ойды қазақтың дүниетанымына сай, еркін баяндайды. Әйтсе де, форма мен идеясы мысал жанры қалыптарына толық сай келеді. Бұл жерде әрі сюжет, әрі мотив бар.

Арай ЖҮНДІБАЕВА,
философия докторы (PhD)