Пірімбек Сүлейменов,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың доценті,
саяси ғылымының кандидаты

Әбу Насыр әл-Фарабидiң ең­бек­терiнде саясат, мемлекет және билiк, құқық туралы ойлар жан-жақты талқыланды. Саяси фило­софиялық мәселелердi қарастыруда араб-мұсылман философиясы көп жағдайда ежелгi грек философиясына, әсiресе Платон, Аристотель­дiң көзқарастарына сүйендi. Саясат, олардың көпшiлiгi үшiн өздерi «қайырымды қала» деп ат қойған идеалды мемлекет iстерi туралы ғылым болып саналды. Мұндай қалалар ретiнде олар бiрге тұрған, мақсаттары бiр, бiр басшылыққа бағынған шағын қауымнан бастап Араб халифатына дейiнгi адамдар қауымдастығын түсiндi. Грек дәс­түр­лерiн мұсылманның саяси өмiрi­мен байланыстыру араб-мұ­сыл­ман философиясының барлық тармағында өз белгiсiн қалдырды.
Әл-Фарабидің бірқатар трактаттары қоғамдық өмір туралы («Азаматтық саясат», «Мемлекеттік қайраткердің афоризмдері», «Қа­йы­рым­ды қала тұрғындарының көзқарастары», «Бақытқа жету жөнін­дегі кітап», «Бақыт жолдарын көрсету» және басқа шағын трактаттары).
Әл-Фарабидің қайырымды және қайырымсыз қалалар туралы ілімі түп тамырымен Платон және Аристотельдің мінсіз мемлекет және мемлекет түрлері туралы ілі­мі­нен бастау алады. Алайда, Платон мен Аристотельдің мінсіз мем­лекеттеріне қарағанда әл-Фа­ра­бидің қайырымды қаласында қауымдар көп. «Қайырымды қала­да бес бөлік бар: аса лайықты тұлға­лар – ораторлар, есепшілер, батырлар және байлар. Аса лайық­ты тұлғаларға даналар жатады…Кейін дін қызметшілері және ораторлар, ал нақты айтқанда шешендер, ақындар, музыканттар, жазушылар…
Есеп­ші­лер деген – есеп­тей­тін­дер, геометрлер, дәрігерлер, астрологтар және соған сәйкестер. Батырлар – ол риториктар, кү­зет­­шілер… Байлар – ол қаладағы бай­лықты сатып алатындар, же­рие­ленушілер, малшылар, сатушылар және оған сәйкес келе­тіндер». Әл-Фараби бұл туралы бы­лай дейді: « Әр адам өзінің таби­ғаты бойынша былай орналасқан, адам өзінің өмір сүруі және жоғары дамуға қол жеткізу үшін және жалғыз өзі қол жеткізе алмайтын көптеген заттарға және оның мұқтаждылығын ескере отырып, қандай да бір затты бере алатын адам­дар тобынан кейбір заттарға қажетсінеді».
Фараби «Аса лайықтыларға даналар, ақылы бар адамдар және маңызды істерде беделге ие адамдар жатады» деп жазған. Антикалық Грекияда және ортағасырлық шы­ғыс­та даналар деп негізінен философтарды атаған. Яғни әл-Фараби үшін ең лайықты қауым­дағы орынға философтар ие болды деп болжам жасаған.
Әбу Насыр әл-Фарабидің «Қайы­­рым­ды қала тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактаты» ойшыл дүниетанымының маз­мұнды арналарының бірі. Трактатта ізгілікті қоғам болмысының не­гіз­гі тетіктері мен қажетті шарттары туралы жан-жақты талданып, зерде­ле­не­ді. Мәселен, адамның табиға­тынан көмекті қажетсініп, қоғам құруға бейілді екенін және адам қоғамының түрлері көптігін айтады. Себебі, әрбір адамның тір­ші­лік етуі мен кемелділікке жетуі үш­ін қандайда болсын қауым керек.
Әл-Фарабиге сәйкес, қайырым­ды қала – шынайы бақытқа жету үшін адамдар бір-бірімен ынты­мақ­тасып, бірге өмір сүретін қала. Қайырымды қаланың ерекшелік­терін анықтап, Әл-Фараби қайы­рым­­дыға қарсы қайырымсыз қала­лар­ды және олардың қанша түрлері бар екендігі, олардың басқару түр­лері мен әдістерін де назардан тыс қалдырмайды. Егер қандай да бір қала қайырымды қаланың қа­сиет­терінің біріне ие болмаса, оны қайы­рымсыз қала қатарына жат­қы­за­ды. Сол себепті, философ Пла­­тон және Аристотельдің атап кет­кен қалалардың бәрін қайырым­сыз қалаларға жатқызады. Тіпті, философтармен басқарылатын Платонның мінсіз қаласы да қайырымсыз қала саналады. Се­бебі, әл-Фараби дана философ­тың басқаруы ғана қаланы қайырымды жасай алмайды деген.
Қайырымды қала туралы ілім­де, азаматтық қоғамның мұраты көрініс тапқан десе болады. Өзінің «қайырымды» және «қайырымсыз» қалалардың әр түрлі мінездемелері­мен классификацияларында Фараби қоғамның жетілдірілген әлеуметтік құрылымын қайта жасады. Ол қала – мемлекеттің қо­ғам­дық өмірінің толық мінездеме­сін береді.
Бүгінгі таңдағы «Мәңгілік Ел» ұлттық идеялар түріндегі саяси бастамалар сөзсіз ұлы ойшылдың идеяларымен ұштасатыны анық. Әл-Фараби пікірінше, бақытқа қол жеткізу үшін қайырымды қала тұрғындары екі өмірде де бақытты болуға мүмкіндік беретін тәртіп­ті­лікке және имандылыққа талпынуы тиіс. Басқаша айтқанда, бұл қайырымды қала тұрғындарының бір­лігі мен жақындастығын білді­реді. Дәл осыны «Мәңгілік Ел» ұлт­тық идеясын құруға қатысты да айтуға болады. Біздің еліміз бен мемлекетіміздің болашағы Қазақ-с­тан­ның әр тұрғынының, өзіне, от­ба­сына және өз еліне қатынасына байланысты. «Мәңгілік Ел» бірік­кен ұлттық идеясы ұлттық, тілдік және діни айырмашылықтарға қарамастан барлық жас өкілдеріне жақын болуы тиіс. «Мәңгілік Ел» – ең алдымен жалпы қазақстандық үйдің ұлттық идеясы және біздің ұлы бабаларымыздың арманы.