АНАСЫН ІЗДЕГЕН ҰЛ (әңгіме)
10.03.2017
6608
17

– Анамды көрдіңіз бе? Ол қор­ған­сыз болатын. Одан әкеммені тар­­тып алып, қаңғытып жіберіпті, Қазақстанда деп естіп іздеп келе­мін, – деді бозбала.
Олар Түркиядан ұшып келе жатты. Жанындағы әкесі бір кездегі қатыгездігінен Құдайдың қаһары­на ұшыраған ба, арбаға таңылыпты. Мүгедек демесең – тап-таза киін­ген, келбетті, сырбаздығы сыртына теуіп сызданады.
Қос дөңгелекті арба, ұшақтың бизнес-класс бөлімінің кең алаң­қайын­да тұрды. Еркектің белінен төменгі жағы қара барқыт матамен оралған. Баласы жанындағы орын­дық­та. Әкесіне анда-санда бірдеңе деп тіл қатып, әлденені түсіндірген болады. Ал ол ұзақ жолда өздігінен бір тіл қатпады-ау, сабазың. Кейін біл­дім, тілі жоқ екен. Құлағы ес­ти­ді. Газет қарап, кітап оқып келді.
Мен баланың оң жағында отырдым. Ұшақтағы бес сағаттық ас­пан жолында бұрыннан таныс адамдардай тіл табысып кеттік. Ал­дымен жөн сұрастық. Одан Қаза­қстан мен Түркия жайында пі­кір алмастық. Бозбаланың тілі қазақшаға жатық. Өзі кісі жатыр­қа­майтын ашық, аңқылдаған ақ­кө­ңіл екен. Парижде Сорбонна уни­верситетінде оқиды. Француз, ағылшын, неміс, түрік, орыс тілдерінде еркін сөйлеймін. Ана тілімді сүйемін! – деді. Есіме өз туған топырағында тұрып ана тілінде сөйлей алмайтындар түсті. Мына оғланға деген құрметім шексіз болды. Киім киісі еу­ропаша болғанымен, кескін-кел­беті қазақ жігітінің сұлтаны екен­ді­гін көрсетеді. Ана отырған әкесі­нің жас кезіндегі көшірмесі. Сөй­­­легенде тілі майда, білімі те­рең. «Менің ұлым болса ғой, шіркін!» деп әр қазақтың әйелі армандайтындай ұл. Айтуынша, анасынан туа сала тірідей айырылып, есі кір­ген­де өзі іздеп келеді. «Алланың сор­­лы әйелге осындай саналы ұл бер­ге­ніне шүкір! Қазақстанның қай түкпі­рін­де екен, алыста қалған ұлын аңсап жүрегі қарс айрылып жүр ме екен, өзі тірі ме екен» деп ойлап қойдым.
– Апай, маған анамды табуға көмектесесіз бе?! Менің анам сізге ұқсайтын сияқты. Ес біліп, анамды іздей бастағаннан қазақтың әйелі дегендерге сағынышпен қараймын, анама бір ұқсастық іздеймін. Әлі күнге ешқайсысы дәл сіздей жақын әрі жылы көрінбеді. Сізді әуежай­дағы шетелдік төлқұжат тексерген жерде байқадым. Көрдім де қалт тұрып қалдым. Жүрегім осы сенің анаң дегендей қатты-қатты соқты. Сіздің балаларыңызға қазақша сөйлеген даусыңызды естіп жүре­гім елжіреді. Мендегі анаға деген са­ғыныш, аңсау алқымыма тығы­лып, тас түйін болып қалды. Жанарыма ыстық жас келді…
Әкеме менің анама ұқсайма, жа­ныма жақын көрініп тұр дедім. «Иә, сенің анаң осы кісі қатарлы шығар. Мен көрмегелі де ширек ғасыр болды ғой. Аман болса, осын­дай қартаяр еді», – дегендей сізге қарап таңырқап қалды. Ай­ту­ға тіл жоқ, жанарыменұқ­тыр­ды.
– Екеуміз ұзақ жылдар сақтап келе жатқан анамның жас кезіндегі жалғыз суретін алып қарадық, – деп маған төс қалтасынан өте бір қымбат затты ұсынғандай қара-ақ түсті ескіріп қалған кәртішкені шығарып ұсынды. Жапон әншісі Мирэй Матьеден басталған sessun шаш қою үлгісіндегі менің зама­ным­ның бойжеткені маған қарап тұрды. Ақ жағасының шеті шіл­тер­ленген. Киім үлгісі өткен ғасырдың сексенінші жылдарының аяғынан хабар береді. Аялы қоңыр көздері жуас, жаратылысы момын адам екендігін танытады. Тәмпіш мұрны да мінезінің тік, бірбеткей емес – жұмсақ жаратылыс иесі екендігін сездіреді. «Мынау бір момын бай­құс қой, сонысынан ұлынан айырылып жүрген шығар.Мына кінәз­сы­мақтың отырысы жаман, тартып алған шығар» деген ой келіп, мү­гедек болса да жақтырмай қара­дым.
«Ол қорғансыз болатын. Әкем­нің туыстары қаңғытып жіберіпті. Қазақстанда деп естіп іздеп келе­мін. Құдайдың кездестіргені шы­ғар, сізді бірден анама ұқсаттым. Біз жолға жиналғалы үш жыл болды. Бірақ сәті биыл, әрі осы жолы түсті. Әрі сіз де бірден анам сияқты көрініп кеттіңіз!», – деп жан-дү­­ни­е­сі­мен ақтарылған жігітке менің шынымен көмектескім келді. «Құ­дай бізді тегін кездестірмеген шы­ғар. Мына баланы анасымен табыстырып сауабын алайын.Байқұс әйелге ұлын таптырып алып қаң­ғытып жіберген ана мақұлықтың абыройын төгейік», – деп бар ықыласыммен әйелді іздеуге араласайындеп шештім.
Ұшақтан түсе олар мейман­хана­ға тартты. Телефон алмасып, мен күтіп алған балаларыммен үйге тарттым. Отбасыммен табысып, сағынышымызды бөліскен соң күйеуіме естігенімді айтып ед­ім, ол «сен-ақ осындай бір оқи­ға­ларға ұшырап жүреді екенсің», – деп мазақтап сенбеді.
Ертесіне жұмысқа келіп әріп­те­с­теріме айттым анасын іздеп жүр­ген ұлдың мақсатын. Олар сенді. Енді әйелді қалай іздеп табудың жолын бәріміз болып ойластырдық. Естияр бір ағамыз: «сен алдымен барлық болған оқиғаны нақтылап сұрап ал. Шамамен қай қалада не облыста тұр­ғанын болжа. Түркияға барған ба, не осында туғызып баланы алып кеткен бе, анықта. Содан соң «Хабар» арнасына барып «Бармысың, бауырымды жүргізетін Қымбат Досжанды тауып ал да іздестіру­ші­лерімен кездес», – деп жөн көрсетті. Сол бағытпен із кесе жөнелдім. Ал­дымен әкелі-балалылар тоқта­ған мейманханаға келдім.
Мені Ертуар – анасын іздеген ұл қуана қарсы алды. Тоқтағандары үлкен аппартамент екен. Әкесі де арбасын жылдамдата бастырып ұзын дәліздің бойымен жаныма жетіп келді. Маған күле қарап, қо­лын ұсынды.Қазақтың бір қызын қаңғытып, бауыр еті баласын тартып алған жексұрынның қолын ұстағым келмеді. Бірақ ата салттан аса алмай, ұсынған қолды қақпа­дым. Қолы мақтадай жұмсақ, ақ­саусақ екен. Киген киімдері мен мына тұрған жайларына қарап, Түр­киядағы ауқатты қазақтар екен­дігін бағамдадым. «Жағдайы жақсы болған соң оқу іздеп не жұ­мыс іздеп барған менің отандасыма бала таптырып алып қуып жіберген ғой!» деп өкпем әлі қара қазан­дай. Ертуар бөлмесіне мейрамхананы көшіріп алып келгендей етіп дастархан жасатты даяшыларға.
Тамақтана отырып әңгімелес­тік, мен алған бағытымды түсіндір­дім. Ертуардың куанғаннан есі шы­ғып отыр, әкесі де сөз тыңдап, бә­рін түсініп, жанары нұрланып, менің әр сөзіме басын изей береді. Бір кезде ұлына иегімен ішкі бөл­ме­ні нұсқап былғары сөмке ал­дырт­ты. Оның жез ілгектері мен құпия құлпын ашып, ішінен әдемі блокнот шығарды. Мен оның би­паз­данған әрбір қимылын бақы­лау­дамын.Еркек әлгі блакнотын маған ұсынды да ұлына ыммен бірдеңе білдірді.
– Әкем мынада бәрін жазған­мын, егер латын қарпін таны­са о­қып шықсын. Бәрін түсінеді, – деді деп маған аударып берді.
Блокноттың өте әспетті екенін сыртындағы алтын жалата жазыл­ған Түркия деген жазуы мен ағаш пен теңіз бейнеленгенінен байқа­дым. Мұқабасы – қызғылт көң, қағазы – сарғыштау қымбат қағаз екен. Ұсынып тұрған соң, алдым.
– Латын жазуын ежіктеп оқи аламын, – дедім.
Еркек қуанып кетті, оны жа­на­ры­ның отынан байқадым.
Ертуар мені сыртқа дейін шы­ға­рып салып, таксиге мінгізіп жі­бер­ді. Мен блокноттағы сырды оқығанша үйге асықтым. Табал­ды­рықтан аттағаннан киімімді жүре шешіп, блокнотты қолға алдым. Бас алмай оқып шықтым. Сонымен…

***
Мен ата-бабамның топырағын Қазақстан Тәуелсіздігін алған соң іздеп келіп, бастым. Бұл – Алтай асып қаңғырып, Памир басып қы­рылып, Анадолы жеріне жұрнағы жеткен бабаларымның асыл мұ­ра­ты, аналарымның асыл арманы еді. «Азаттықтың таңы атқанын, қазақ туының желбірегенін біз көретін болдық, ата-баба топырағын біз басатын болдық», – деп қуанған әкем мені ертіп Алматыға тартты. Әкем – Түркиядағы тері өңдеп, жүн иірумен айналысатын ауқатты қазақ еді. Қазақстандағы бауырларымыз ол кісіні сыртынан естіп, мақтаныш етіп жүреді екен. Кел­гені­мізді естіп, құшақ жая қарсы алды. Жалғыз тұяғына баба то­пы­рағын бастырған әкемнің шат­ты­ғында шек жоқ. Игі жақсы қазақтар әкемді күнде үйіне шақырып, тұрмыс-тіршіліктерін көрсетті. Алдағы жоспар, арман-тілек­тері­мен бөлісіп, арқа да жарқамыз.
Мен де ағайындардың өзім қатарлы бозбала, бойжеткен­дері­мен танысып, достасып, бауырларыммен тез тіл табысып кеттім. Күндіз Алатаудың бауырындағы әсем қаланы тамашалап, кешке қарай жастардың басқосуларына барамыз. Сөйтіп сайрандап жүргенде таныстым ғой Толғанай­мен. Алып бара жатқан сұлулығы жоқ. Монтиған ғана, ақкөңіл қыз еді. Мұғалімдік институтта оқи­тын. Айтуынша, ата-анасы қарттар, өте алыс ауылда тұрады екен. Бо­лашақ тағдырым ба, баламның кө­рер жарығы ма, әкемнің ортасы әйгілі қазақтардың қыздарымен таныстырса да табысып кете алмадым. Не тапқанымды, не тартқа­нын қайдам, албырт көңілді асау сезім арбап Толғанайдан басқа ешкім көзіме көрінбей қойды.
Әкем бір ай туған жердің то­пы­ра­ғын басып, елді аралап, сағыны­шын басып қайтып кеткен Түр­кияға. Мен Кельндегі оқуым басталғанша тағы бір айға қала тұрдым жастардың ортасында. Әкем «Қазақстан» мейманханасынан бөлме жалдаған еді, сонда қалдым. Үлкен кісі кеткен соң сонда Толғанайды алып келдім. Ол маған ессіз ғашық па, білмеймін, не істесем де көне береді. Менің айтқаным – оған заң. Ол кезде екеуміз де жиырманың маңайын­дамыз, жастық-мастық дегендей, алды-артымызды ойламаймыз. Қыз болып ол да бәлсінбейді, ер­теңгі күнім не болады, абыройым не болады демейді. Күндіз де, түнде де менің қойнымда…
Оған үйленем, еліме алып кетем деп жүрген мен жоқ. Ала жаздай бірге тұрдық та, мен оқуыма кеттім. Телефонмен хабарласып тұрдық. Қысқы демалыста іздеп келдім. Біртүрлі сағынып кеттім. Сірә да сезімім болған шығар, әйтпесе, сол кеткеннен кете берсем мені іздеген­мен Толғанай таппайды ғой. Телефонмен сөйлесіп жүргенде ештеңе айтпаған еді, қарсы алғанда бір-ақ білдім, екіқабат екен. Іші білініп қалыпты. Мені көріп қатты қуан­ды. «Енді қайтесің?», – десем, «Білмеймін!», – деп мұңаяды. «Се­нің балаң ғой, аласың!», – деп те айтпайды. Енді мен уайымға түстім.
Қанша айтқанмен Еуропада оқып, біраз нәрсені біліп қалған­мын ғой, әрі қыздан үш-төрт жас үлкендігім де бар. Ол ауылдың аңқау қызы, тастап, кері қашып кетуге арым бармады. «Түсік жасатайық», – деп едім, «Болмайды, ол қимылдайды ғой», – дегені. «Қимылдайды!», – дегеніне жүрегім елжіреп кетті. Мен анадан жалғызбын. Шешем: «Сенен кейінгі бала түсіп қалды да, басқа көтермей қалдым ғой», – деп жылайтын. Әкемнің екінші әйелінен алты қарындасым бар. Анамның көз жасы есіме түсіп, «Сен оқуым­ды Түркиядан аяқтайтын болдым де ата-анаңа. Алып кетейін, сонда босанасың», – дедім бар тапқан ақылым. Сонда да байқұс қыз «ма­ған үйленесің бе?!», – деп сұрамай­ды ғой. Бәріне – мақұл…
Жалғыз кетіп, іштегімен үшеу болып оралдым. Мені әке-шешем әрине, ренжіп қарсы алды. Сонда айттырып қойған қыз бар еді. Әкесі беделді болған соң, әкем оның қызын алуды маған бұйырған. Басым дал болды. Маған Толғанай­ды қоспасы анық. «Енді қайтеміз?», – дей берем анама. Ол еркекке қар­сы келе алмайтын, жылай береді.
Толғанайды бәйбішесімен – менің анаммен тұруға үкім шы­ғар­ды да, мен әкем Кельнге өзі әкеліп салды.
– Босанған соң баланы алып қалып, қызды қаржымен еліне қай­тарамын, сен оған дейін оралушы болма! – деп әмір берді. Қабақ қатулы, баласының шала ісі жанын жеген әке қош деместен мен сабақ­та жүргенде кетіп қалып­ты…
Толғанай мамырдың ортасында босанды. Менен кейін шаңы­рақ­та болмаған жақсылықты ша­қырып – ұл босанды. Әкем өзі хабарлады, даусынан қуанып тұрғанын байқадым. Алты қыздан кейінгі әулетте туылған еркек кін­дік. Сол қуаныш үшін Толғанайды қайтармас деп ойладым. Оны ішім де қимайды. Қалай болғанда да әкем алдымен айттырған қызды алдыртатыны белгілі. Өлмей, аяғы­­мен келген немені менің төсегі­ме жо­латпасы, бәйбішелікке алдырмасы анық.
Толғанайды көрсе көңілі бұзы­лады деді ме, мені оқуыңды жал­ғас­тыр деп, мұхит асырып Амери­каға жіберді. Менің бейшаралығым – айтқанынан шыға алмай, кете бардым. Анаммен хабарласып, жағдай сұрасам, баланы үш күн еміз­діріпті де бауыр басып, иіп кетеді деп Толғанайды Қазақстанға қайтарыпты.
Қолдан келер қайран жоқ, іш қазандай қайнайды. Тек әкеме телефонмен:
– Анасына обал емес пе?! Балаға да қиын..,– деп міңгірлеп едім:
– Басың жас, әлі талай қатын аласың. Ана бейшара шешеңе Құдайдың бергені шығар, алданыш етсін, сен алыста жүргенде. Ат­ын – Ертуар қойдым. Бұл – ме­нің кенжем енді,– деп шорт қайырды.
Тағы бірдеңе деуге менде қайбір күш бар, тістеніп қала бердім…
Сол кеткеннен АҚШ-тан бір жылдан соң бір-ақ оралдым. Құры­­лыс­­тың дәурені жүріп тұрған заман еді. Сол саланы терең меңге­ріп алу үшін бар күш-жігерімді салып оқып оралдым. Әкемнің мерейі өсіп, мәртебеленіп қалды. Мені дереу досының қызына үй­лен­дірді. Менің тұңғышым, әкем­нің кенжесі – Ертуар ханзада, қолды-аяққа тұр­май жүгіріп жүр. Анамның жаны соның үстінде.
Мен ес білгелі жанары тұн­жы­рап, үйдің күйбің тірлігінен босамайтын бейшара анамның өміріне мына сәби өз сәулесін төккенін байқадым. Оған қараған сайын Толғанай есіме түседі. Аяп, елжі­реп, есіме алып, қайда жүр екен деп ойланып кетемін. Арым іштей жанымды жейді.
Біздің шаңырақтың бар қы­зығы, қуанышы – Ертуар. Әттең сол қызыққа оны жарық дүниеге әкелген ананың ортақ болмайтыны жүрегімді ауыртты. Алланың оған берген бақытын, біз – адамдар тартып алдық.
Әкем алып берген келіншегім де момын болып шықты. Үндемей, үй тірлігімен айналыса береді. Күні бойы маңыма жоламайды, тек түнде төсегіме келеді. Сөйтіп жүр­ген­де екі қызға әке болып та қал­дым.
Бұл кездері әкемнің дәулеті дөң­геленіп, еселене түсті. Сәті түсіп Қазақстаннан мейманхана ғимаратын салатын тендер ұтып алдық. Мен басшы ретінде ата жұртқа жиі барып тұрдым. Іштей, үнсіз Толғанайды іздеймін. Оны танитын бір адамды білмеймін сұ­рас­тыратындай. Баяғыда қайда оқитынын анықтап сұрамаппын да. Ортақ бір танысым жоқ екен. Содан көшедегі әйел атаулыдан Толғанайға ұқсастық іздей беремін. «Ол –жас, жуас еді ғой. Жүнжіп ауы­лына кетіп қалған шығар. Мынау мегополисте бір жанашыры жоқ болатын»,– деп ойласам көк­і­регім қарс айырылады. Толғанай ішімдегі бітеу жараға айналды.
Мейманхана құрылысын аяқ­тап, абыроймен тапсырған соң Қазақстанға келуді қойдым. Стам­бул­­дағы тірлігім жақсы жүріп, соған алданып кеттім. Бірақ өтіп жатқан өміріме көңілім толмайтын, бір жоғым бар сияқты болатын да тұратын. Достарыммен қы­дырысым көбейіп, саяхаттардан, жолсапарлардан басым босамай жүретінмін. Сол шабылыс­тар­дың бірінде жол апатына түстім…
Көп асқанға – бір тосқан болды ма, әлде Толғанайдың көз жасы ұрды ма, екі аяғым белден төмен істемей – сал болдым. Көз көреді, құ­лақ естиді, бірақ тілден айырылдым. Әкем Еуропа топырағында апармаған клиникасы, қаратпаған дәрігері қалмады. Анам байғұс та жылап-еңіреп жүріп емші-балгерге де сүйреді. Ешбір дауа болмады. Әкем менің дертімнен шөгіп қалды. Екеуміздің де ендігі бар үмітіміз –Ертуар болды. Жақсы жігіт болып өсіп келе жатқаны көңілімізге қуа­ныш.Париждегі Сорбонна универ­ситетінде білім алып жатты.
Ертуар кішкентайында апамнан тудым деп жүргенімен, мүшелге шыға анасын іздей бастады. Қа­тын­дар жүрген жерде сөз жата ма, «анаңды атаң, әжең, әкең бірігіп сені туғызып алып Қазақстанға қуып жіберген»,– деп құлақтан­ды­рып қойса керек. Апасының жанын жеп сұрай берген соң анам:
– Ол сені тастап Қазақстанына қашып кетті. Әкең ол кезде АҚШ-та оқып жүрген,– деп мені қор­ғаш­тап бірдеңе айтыпты. Сонда битім­дей бала:
– Басына күн тумаса, ешбір Ана баласын біреуге беріп қашып­ кет­пейді. Бұл соғыс заманы емес, яғни оның басына күн туған, мен оны тауып алып анығын білемін,– деп­ті ғой, түйсігін қарасаңызшы. Анам есі шығып, біраз күн маған айта алмайжылапты. Содан болған жайды әупірімдеп жүріп әкеме жеткіздік. Ол күші де, қаһары да қайтып, аурудан әруақтай болып қалған еді.
– Әйтеуір сол баладан айырылып қалмаңдар, сорымыз қайнап қал­масын. Шындығын айтып, табылса шешесін тауып беріңдер, соның көз жасы шығар, мына халі­міз, – деді бір кезде айға атылардай арыстандай болған қайран әкем даусы дірілдеп. Міне, содан бері біз оның анасы – Толғанайды іздеумен келеміз..,– деп аяқта­лып­ты жазба.
Ежіктесем де соңына шыққан­ша үзіліс жасамай түгіл оқып шық­тым. Бұл кісі маған беру үшін тү­ні­мен жазып шықпаған шығар, бая­­ғыдан ақ қағазға жан дүние­сін­дегі арпалысты ақтарып жүрген ғой шамасы.
Сәресімді іше салып, Тәуелсіз­дің даңғылындағы «Хабар» арна­сының бас ғимаратына тарттым. Сұрастырып жүріп Қымбат сіңлім­ді тауып алып, танысып, барлық сырды ақтардым. Еркектің қолжаз­ба­сын көрсеттім. Қымбат Толғанай­дың суретін алып келіңіз, ұлы келіп іздеуге өтініш жазсын,– деді.
Мені Ертуар мен әкесі тіпті да­ла­дан қарсы алды. Екеуі мейман­ха­наның маңындағы саябақта қы­дырыстап жүріпті. Жазбасын оқып, жағдайын түсінді деді ме, ер­кек бұрынғыдай төменшіктемей, жанарын жанарыма қадап, қо­лымды екі алақанының ортасына салып, қысып амандасты. Ертуар анасын түбінде мен тауып береді деген сенімде жүр.
Түс әлетінде Толғанайдың су­ре­тін алып бала екеуміз телеарнаға бет алдық.
– Апай, суретті көшіртіп бе­рейік­ші, әйтпесе анамнан қалған жал­ғыз көз ғой, – дейді көңілі қо­бал­жыған ұл. Өзі бір көрмеген, тастап кетті дегендердің сөзіне сенбей, анасын шырылдап іздеп жүрген баланың адамгершілігіне разы болдым. Әйтпесе, ішкені алдында, ішпегені артында мол­шы­лық­та өскен, әлем мойындаған алты тілдің төртеуінде таза сөйлеп, Еуропа мен АҚШ-тың ең беделді оқу орындарынан білім алған жі­гіт­тің бойынан қазақылық есіп тұрды. Басқа бір санасыз, көкіре­гі­нің сәулесі, жүрегінің мейірі жоқ біреу болса барына настанып, ішіп-жеген, көргеніне мәз болар ма еді. «Е, мені тастап кетіпті ғой, несіне іздеймін!» деп елдің сөзіне сенер еді де, қайта шешесіне өшпенділігі өсе түсер ма еді. Әл-Фарабидің тәрбиесіз берген білім қауіпті де­ген сөзі бар. Ертуарға жақсы бі­лім мен бірге жақсы тәрбие берген ата­сы мен әкесінен, жылы жүрек, салқын ақыл сыйлаған Алладан айналдым.
Қымбат та бізді көргеннен
қу­а­на қарсы алып, қолжазбаны оқып шыққанын айтты. Суреттің кө­шір­месін беріп, өтініш толтырып, із­деу­ші ұлы мен әкесі, ата-әжесінің суреттерін қоса тапсырып, қайт­тық. Есіме «Айқын» газетінің бас­шысы – Нұртөре Жүсіп мырзаға айтсам қайтеді, суретті жарияласа қолжазбамен, біреу болмаса, біреу танып қалар» деген ой түсті. Жазған құлда жазық жоқ, Ертуарды жетектеп алып «Айқын» газетінің редакциясына келдім. Бас редактор Нұртөре Жүсіп қайным еді. Мен келеді дегеннен газеттің қым-қуыт шаруасын қия салып, қарсы алды айналайын. Ертуарды таныстырдым. Қолжазбаны бердім. Суреттің көшірмесін қоса тапсырдым. Ұлтжанды, адамгершілігі зор көсемсөзші емес пе, жағдайды бірден түсініп, орнына қайта тұрып, Ертуарды бауырына басып, маң­дайынан сүйіп амандасты.
«Жеңеше, бүгінгі газетті ал­дыңыз­­­дар ма?!», – деп таң азаннан жар­қылдап телефон соғып тұр ғой.
Ертеңіне «Анасын іздеген азамат» деген тақырыбы айқайлаған мақала газетте жарқ етті. Толғанай мен Ертуардың бейнелері ортасына басылды. Ішінде қолжазбаның жан толғантар тұсынан үзінділер де бар. Нұртөре Жүсіптің жыл­дам­дығына, сөз толғауының шеберлі­гіне таң болдым.Түс ауа барған біздің сырымыз таң атқанша тасқа басылды да, таң ата оқырман қо­лына тиді ғой. Міне, журналистік жылдамдық, ой ұшқырлығы дегеніңіз, техника заманымен үндесіп жатыр.
Ғимараттың төменгі қаба­тын­дағы дүңгіршектен газеттің бес данасын сатып алып Ертуарға құс­тай ұштым куаныштан.
– Алла ісімізді оңдайтын шы­ғар! – деп Ертуар құшақтап сүйіп, әкесі қолымды маңдайына тигізіп, газетті кеудесіне басып мәре-сәре болды. Сенбінің кешінде «Бармы­сың, бауырымнан» аналы-балалы екеуінің суретін көрсетіп, тарихтарынан көрерменді құлағдар етті.
Содан көңіліміз күпті. Бір сү­й­ін­ші хабар күтудеміз. Өзім жоғал­ған ұлымды тауып алатындай тол­ғатып жүрмін. Жер түбінен жет­кен ұлдың үміті, менің бар шаруамды тастап шапқылаған еңбегім ақталса екен. Күйеуім, балаларым бәрі тілектес болып жүр. Қазақтың салтымен Ер­­туарды әкесімен меймандыққа шақырып, төр көрсеттік. Ертуар күйеуіме қатты ұнады. Мынау бір ел би­лейтін бала болғалы тұр екен. Әт­тең, осы білімін Қазақстанға келіп, ел пай­дасына жаратса ғой! – деп қоя­ды.
Сенесіз бе, сенбейсіз бе, ерте­сі­не бір әйел хабарласты телефоныма. «Мен Толғанай Берсінбаеваны бірден таныдым. ЖенПИ-де тарих факультетінде бірге оқығанбыз. Екін­ші курста оқудан шығып қал­ған», – деп тұр. «Арғы тарихын біл­­меймін, өзін суреттен таныдым»,– деді. «Білесіз бе, қайсы об­лыстан еді?»,– деп мен де қой­май­мын тақымдап, ең болмаса ту­ған жерін білейін деп. «Осы Ал­ма­тының маңайынан, Нарынқол жағынан болар. Қытаймен шегараласпыз», – дегенін естігенім бар. Өзі көп сөйлемейтін, тұйық қыз бо­­латын»,– деді бар білгенін ақ­тарып хабаршым. Теледидар да із­деп жатты ғой, бірақ «Айқынға» бергеніміз жақсы болыпты. «Газет халықтың көзі һәм құлағы» деген рас екен, халық көзбен көріп, құ­лақ­пен тарата бастады. Енді «Тол­ғанай Берсінбаева», – деп іздеуге көштік. Алматы облысы бойынша мұрағаттардың анықтама бөлім­дері­не сұрау жіберттік. «Хабардан» аты-жөнін толықтырып айтып тағы хабарланды.
Газеттің қолдан-қолға, құлақ­тан құлаққа жылдам жететініне тағы куә болдым. Ертеңіне тағы бір әйел телефон шалды. Ол тіпті Тол­ға­найдың курстас досы болып шық­ты. Солай да солай… Баласын тар­тып алып, Толғанайды қаңғытып жіберген ана оңбаған бай түріктер туралы да маған айтқан. Түркиядан келген соң оқуын қайта жалғастыра алмады. АХБК-ге жұмысқа тұрып, жатақханасында жатты. Содан келер жылы өзінің еліндегі бір танысына күйеуге шықты. Ол әйелі өлген, үш баласы бар, қойшы болатын. Байғұс Толғанай сонымен қой бағып, тау асып кетті. Хан Тәңірінің етегінде жайлауымыз бар дейтін. Одан кейін хабарым жоқ! – деді.
Естігенімді әкелі-балалы екеуі­не жеткізгенімде Ертуар:
– Сорлы Анам! – деп жылап жіберді. Кінәлі әке ұлының бетіне қарай алмай, жер шұқыды. Шыдай алмай арбасын жылдам-жылдам дөңгелетіп жатын бөлмесіне тартты. Мүмкін ол да оңашада жылап жатқан болар…
Бір жетіден соң Қымбат хабарласты:
– Таптық! – деп бірден сүйінші сұрады. Қуанып тұр.
Менің де жүрегім аузыма тығылды. Екеуміз кездесіп мән-жай­ды талқыладық. Шынымен сол ма, нақтылау керек еді.
Алла да Толғанайға қарасты ма, байғұс қыз кезіндегі тегін ауыс­тырмапты. Сол арқылы оңай тауып алуға жол ашылды. Алматы облы­сының қытаймен шегаралас «Қ» деген елді мекенінде өмір сүріп жатыпты. Жолдасы – қойшы. Алты баланың анасы болыпты. Суретті факспен жіберіп аудандық Ішкі істер басқармасы арқылы тағы анықтап алдық. Дәл өзі деген жауап келді.
– Ал енді, ол – алты баласын, бағып отырған малын тастап бізге келе алмайды.Біз баруымыз керек, – деді жас болса да көпті көріп, та­лайды табыстырып жүрген Қым­бат.
– Біз болғанда кімдер? Жарымжан еркекті несін әурелейміз, ұлды алып кешікпей жолға шығайық,– дедім мен өз жағымды түгендеп.
– Толғанайдың жайлауы Шәл­кө­де деген жерде көрінеді.
Ол Тянь-Шань тауларының қой­нын­дағы қырат. Оған анау-мынау көлік көтеріле алмайды. Белі мық­ты машина керек, – деді Хабарда­ғылар.
– Не проблема? – деді әңгімені тыңдап отырған Ертуар. Жағдайды түсінген соң:
– Тікұшақпен неге бармаймыз? – дейді.
– Біздің елде тікұшақпен жәй адамдар ұшпайды. Оны төтенше жағдайда не медициналық көмекке пайдаланады. Тау-тасқа еркін шығатын джип деген мықты көлік бар, соны тапсақ жарар еді,– дейміз біз.
– Тікұшақты жалдауға болмай ма?! – дейді ғой байдың баласы. Біз көзіміз бақырайып бір-бірімізге қараймыз. Ұшақ жалдапты дегенді кім естіген дейсің. Есіме әжем айтатын аштықтан ойнауға шамасы жоқ кедей баласына байдың баласы Сыр күрішке тойып алып ойнай бермейсің ба депті дегені түсті. Жанымдағыларға сол аңызды айтып беріп бір күліп алдық.
Журналистерді араластырып жүріп Ертуардың қыруар ақшасына жалданатын тікұшақ таптық. Анасын аңсаған ұлда ес жоқ, қуанып жүр, не десе де көнеді. Әйтеуір ана­сын көргенше асық…
Сонымен, «Хабардың» продюс­сері, журналист пен операторы бар, Ертуар екеуміз болып, ұшқышпен алты адам көкке көтерілдік.
Алматыдан шықса бір тәулік уақыт кететін Шәлкөденің жайлауына бір сағаттан аса жетіп кел­дік. Жасыл жайлаудың жазығына қонған тікұшақты шопандар қоршап алды.
– Келеді деген хабарла­рыңыз­ды естігенмен, дәл осындай аспаннан түсе қалады деп ойламап едік,– деп Толғанай қарсы алғанда жүрегі жарыла қуанды. Анасына аспаннан баласын түсіріп бергендей болдық қой.
Толғанайдың күйеуі нағыз ерте­гінің батыры дерсің. Сүйекті, ақ көңіл, нағыз аузын ашса жүрегі көрінетін жан болып шықты. Жағдайды білген соң, балам келді деп қуанып бір тайды алып ұрды да, бата алып бауыздап жіберді. Біз хикаямызды айтып шыққанша ана мен бала бір-біріне жолай алмай тұрды. Бірі – анасы, екіншісі – баласы екенін білгендегі табысқан­дарын көрудің өзі бізге оңай болмады. Хан Тәңірінің бауырындағы хан жайлауында отыз жыл екеуі екі мемлекетте жүрген ана мен бала жылай құшақтасқанда – тау тебіре­ніп, жер қозғалғандай. Көрген жан тебіреніп, сол маңда Күн тұтылды деуге де болатын еді. Толғанайдың ержетіп қалған төрт ұлы әкелерімен бірге қолды-аяққа тұрмай қызмет жасап жүрді, біреуі ет жайғап, екін­шісі дастарханға бас-көз болып, үшіншісі қонақтарды күтіп шап­қылайды. Көздерінен от жанады. «Таудың жігіттері осындай болады!»,– деп ұшқышымыз оларға қызыға қарайды. Операторлар әр сәтті қалт жібермей түсіріп жатыр. Журналист маңайындағы әрбір адамды сұхбатқа тартып өз ісін атқаруда. Келесі сенбідегі «Бармы­сың бауырымның» негізі салынып жатты.
Бесін ауа Шәлкөдедегі ат тұяғы жетер, құлақ естір жердегі малшылар құлақтанып, Дәутәлі жайлаған төбеге жиналып жатты.
Толғанай ақ орамалы желбіреп, көк көйлегі көлбеңдеп, қуаныштан жүрегі алып-ұшып, барын дастарханына төгіп, бабына келген бал қымызын сапырып-сапырып ұсыну­да қонақтарына.
Жат жерде күдері үзіліп қалған ұлы ат жалын тартып мініп өзі із­деп келгенінен байғұс ананың бақыттан жүзі бал-бұл жанып, баласына көзі тоймай қарай береді. Ертуар да менің ұлым осылай болса дейтіндей-ақ оғлан ғой, қалай қарамасын.
Жиналған қауым әуелете ән салып, күмбірлете күй төгіп, небір әңгімелерді айтып тамсанып, түнді таңға ұластырып той тойлап, ана мен баланы табыстырып тар­қас­тық.
Малды өріске шығарар алдында тойшы қауым анасын іздеп Анадолыдан келген ұлмен қимай қо­штасып, тікұшаққа аттың үс­тінде отырып қол бұлғап тұрды…

Сәуле Досжанова

ПІКІРЛЕР17
Жадыра Шамұратова 08.09.2017 | 15:32

Сәуле апайдың бұл әңгімесі толқытады екен, бұған дейін «Үшінші есіктің құпиясы», «Жатқа туған баланы» оқыған едім, жазушының багажы осындай көз көрген, құлақ естіген дүниелерден толығатынын ғана емес, осы оқиғаға жазушының өзі тап болғаны таңғалдырады. Кино көргендейсің тура!

жанаргул 20.06.2019 | 16:19

шын оқиға ма? керемет екен енді бала араласа мекен ? жалғасы бар ма?

Гулнур Шумакова 11.07.2019 | 16:30

Керемет көңіл толқытар әңгіме. Қазақ радиосынан естіп жалғасын таба алмай қойғам. Бүгін оқып мәз болдым! Кино -өмір. Өмір бірақ кино емес. Онда дубльдарды қайталап жасау мүмкін емес деген осы болар….

Аноним 21.08.2019 | 23:59

Неткен керемет! Бір деммен оқыдым. Кино түсіруге тұрарлық әңгіме екен….

Аноним 23.08.2019 | 01:16

Не думала что смогу найти, спасибо большое!

Аноним 20.10.2019 | 01:21

Бармысым бауырымнан кореиин деп едим,таба алмадым. Оте Кызык, тагдыры , шын гой Иа , омирде болган ба, жок курастырылган ангиме ма, бармысым,бауырымды Жан ангимеге косып

Аноним 13.01.2020 | 06:01

Жасым бар болғаны 16-ты да бірақ осындай қызықты да ,ой салатын әңгімені естім көңілім күрт құлазыды. Әңгіме қатты ұнады және бұл әңгімеде анасын іздеген ұл маған қатты әсер қалдырды бұл әңгімеде мен құтты сол оқиға кешенінде болғандай сипат алдым әсерімді айтып жеткізеде алмайм анасын таптыма деген ойлармен аяғына дейін дамылсыз оқып шықтым. Бұл әңгімені оқи отырып неге кино қылып түсірмеске деген ой да мазалады.

Аноним 12.03.2020 | 20:33

Керемет !!

Аноним 26.04.2020 | 18:57

Ана мен баланың келесі тағдырлары қалай болар екен?

Аноним 26.04.2020 | 22:53

Отбамы

Аноним 29.04.2020 | 08:50

Бармысын бауырым нешинши шыгарылым корейн деп едим

Аноним 18.05.2020 | 13:01

Канша жылдан сон оралды?

Аноним 06.06.2020 | 23:35

keremet! Hanshama ana balasinan eriksz ayriluda…Bala ushin de ana uzhin de huanzhtimn.Hatti tolhp oyimdi jynay almay otrmn…

Аноним 09.04.2024 | 15:17

Ма́

Аноним 09.04.2024 | 15:38

қор­ған­сыз болатын. Одан әкеммені тар­­тып алып, қаңғытып жіберіпті, Қазақстанда деп естіп іздеп келе­мін, – деді бозбала.
Олар Түркиядан ұшып келе жатты. Жанындағы әкесі бір кездегі қатыгездігінен Құдайдың қаһары­на ұшыраған ба, арбаға таңылыпты. Мүгедек демесең – тап-таза киін­ген, келбетті, сырбаздығы сыртына теуіп сызданады.
Қос дөңгелекті арба, ұшақтың бизнес-класс бөлімінің кең алаң­қайын­да тұрды. Еркектің белінен төменгі жағы қара барқыт матамен оралған. Баласы жанындағы орын­дық­та. Әкесіне анда-санда бірдеңе деп тіл қатып, әлденені түсіндірген болады. Ал ол ұзақ жолда өздігінен бір тіл қатпады-ау, сабазың. Кейін біл­дім, тілі жоқ екен. Құлағы ес­ти­ді. Газет қарап, кітап оқып келді.
Мен баланың оң жағында отырдым. Ұшақтағы бес сағаттық ас­пан жолында бұрыннан таныс адамдардай тіл табысып кеттік. Ал­дымен жөн сұрастық. Одан Қаза­қстан мен Түркия жайында пі­кір алмастық. Бозбаланың тілі қазақшаға жатық. Өзі кісі жатыр­қа­майтын ашық, аңқылдаған ақ­кө­ңіл екен. Парижде Сорбонна уни­верситетінде оқиды. Француз, ағылшын, неміс, түрік, орыс тілдерінде еркін сөйлеймін. Ана тілімді сүйемін! – деді. Есіме өз туған топырағында тұрып ана тілінде сөйлей алмайтындар түсті. Мына оғланға деген құрметім шексіз болды. Киім киісі еу­ропаша болғанымен, кескін-кел­беті қазақ жігітінің сұлтаны екен­ді­гін көрсетеді. Ана отырған әкесі­нің жас кезіндегі көшірмесі. Сөй­­­легенде тілі майда, білімі те­рең. «Менің ұлым болса ғой, шіркін!» деп әр қазақтың әйелі армандайтындай ұл. Айтуынша, анасынан туа сала тірідей айырылып, есі кір­ген­де өзі іздеп келеді. «Алланың сор­­лы әйелге осындай саналы ұл бер­ге­ніне шүкір! Қазақстанның қай түкпі­рін­де екен, алыста қалған ұлын аңсап жүрегі қарс айрылып жүр ме екен, өзі тірі ме екен» деп ойлап қойдым.
– Апай, маған анамды табуға көмектесесіз бе?! Менің анам сізге ұқсайтын сияқты. Ес біліп, анамды іздей бастағаннан қазақтың әйелі дегендерге сағынышпен қараймын, анама бір ұқсастық іздеймін. Әлі күнге ешқайсысы дәл сіздей жақын әрі жылы көрінбеді. Сізді әуежай­дағы шетелдік төлқұжат тексерген жерде байқадым. Көрдім де қалт тұрып қалдым. Жүрегім осы сенің анаң дегендей қатты-қатты соқты. Сіздің балаларыңызға қазақша сөйлеген даусыңызды естіп жүре­гім елжіреді. Мендегі анаға деген са­ғыныш, аңсау алқымыма тығы­лып, тас түйін болып қалды. Жанарыма ыстық жас келді…
Әкеме менің анама ұқсайма, жа­ныма жақын көрініп тұр дедім. «Иә, сенің анаң осы кісі қатарлы шығар. Мен көрмегелі де ширек ғасыр болды ғой. Аман болса, осын­дай қартаяр еді», – дегендей сізге қарап таңырқап қалды. Ай­ту­ға тіл жоқ, жанарыменұқ­тыр­ды.
– Екеуміз ұзақ жылдар сақтап келе жатқан анамның жас кезіндегі жалғыз суретін алып қарадық, – деп маған төс қалтасынан өте бір қымбат затты ұсынғандай қара-ақ түсті ескіріп қалған кәртішкені шығарып ұсынды. Жапон әншісі Мирэй Матьеден басталған sessun шаш қою үлгісіндегі менің зама­ным­ның бойжеткені маған қарап тұрды. Ақ жағасының шеті шіл­тер­ленген. Киім үлгісі өткен ғасырдың сексенінші жылдарының аяғынан хабар береді. Аялы қоңыр көздері жуас, жаратылысы момын адам екендігін танытады. Тәмпіш мұрны да мінезінің тік, бірбеткей емес – жұмсақ жаратылыс иесі екендігін сездіреді. «Мынау бір момын бай­құс қой, сонысынан ұлынан айырылып жүрген шығар.Мына кінәз­сы­мақтың отырысы жаман, тартып алған шығар» деген ой келіп, мү­гедек болса да жақтырмай қара­дым.
«Ол қорғансыз болатын. Әкем­нің туыстары қаңғытып жіберіпті. Қазақстанда деп естіп іздеп келе­мін. Құдайдың кездестіргені шы­ғар, сізді бірден анама ұқсаттым. Біз жолға жиналғалы үш жыл болды. Бірақ сәті биыл, әрі осы жолы түсті. Әрі сіз де бірден анам сияқты көрініп кеттіңіз!», – деп жан-дү­­ни­е­сі­мен ақтарылған жігітке менің шынымен көмектескім келді. «Құ­дай бізді тегін кездестірмеген шы­ғар. Мына баланы анасымен табыстырып сауабын алайын.Байқұс әйелге ұлын таптырып алып қаң­ғытып жіберген ана мақұлықтың абыройын төгейік», – деп бар ықыласыммен әйелді іздеуге араласайындеп шештім.
Ұшақтан түсе олар мейман­хана­ға тартты. Телефон алмасып, мен күтіп алған балаларыммен үйге тарттым. Отбасыммен табысып, сағынышымызды бөліскен соң күйеуіме естігенімді айтып ед­ім, ол «сен-ақ осындай бір оқи­ға­ларға ұшырап жүреді екенсің», – деп мазақтап сенбеді.
Ертесіне жұмысқа келіп әріп­те­с­теріме айттым анасын іздеп жүр­ген ұлдың мақсатын. Олар сенді. Енді әйелді қалай іздеп табудың жолын бәріміз болып ойластырдық. Естияр бір ағамыз: «сен алдымен барлық болған оқиғаны нақтылап сұрап ал. Шамамен қай қалада не облыста тұр­ғанын болжа. Түркияға барған ба, не осында туғызып баланы алып кеткен бе, анықта. Содан соң «Хабар» арнасына барып «Бармысың, бауырымды жүргізетін Қымбат Досжанды тауып ал да іздестіру­ші­лерімен кездес», – деп жөн көрсетті. Сол бағытпен із кесе жөнелдім. Ал­дымен әкелі-балалылар тоқта­ған мейманханаға келдім.
Мені Ертуар – анасын іздеген ұл қуана қарсы алды. Тоқтағандары үлкен аппартамент екен. Әкесі де арбасын жылдамдата бастырып ұзын дәліздің бойымен жаныма жетіп келді. Маған күле қарап, қо­лын ұсынды.Қазақтың бір қызын қаңғытып, бауыр еті баласын тартып алған жексұрынның қолын ұстағым келмеді. Бірақ ата салттан аса алмай, ұсынған қолды қақпа­дым. Қолы мақтадай жұмсақ, ақ­саусақ екен. Киген киімдері мен мына тұрған жайларына қарап, Түр­киядағы ауқатты қазақтар екен­дігін бағамдадым. «Жағдайы жақсы болған соң оқу іздеп не жұ­мыс іздеп барған менің отандасыма бала таптырып алып қуып жіберген ғой!» деп өкпем әлі қара қазан­дай. Ертуар бөлмесіне мейрамхананы көшіріп алып келгендей етіп дастархан жасатты даяшыларға.
Тамақтана отырып әңгімелес­тік, мен алған бағытымды түсіндір­дім. Ертуардың куанғаннан есі шы­ғып отыр, әкесі де сөз тыңдап, бә­рін түсініп, жанары нұрланып, менің әр сөзіме басын изей береді. Бір кезде ұлына иегімен ішкі бөл­ме­ні нұсқап былғары сөмке ал­дырт­ты. Оның жез ілгектері мен құпия құлпын ашып, ішінен әдемі блокнот шығарды. Мен оның би­паз­данған әрбір қимылын бақы­лау­дамын.Еркек әлгі блакнотын маған ұсынды да ұлына ыммен бірдеңе білдірді.
– Әкем мынада бәрін жазған­мын, егер латын қарпін таны­са о­қып шықсын. Бәрін түсінеді, – деді деп маған аударып берді.
Блокноттың өте әспетті екенін сыртындағы алтын жалата жазыл­ған Түркия деген жазуы мен ағаш пен теңіз бейнеленгенінен байқа­дым. Мұқабасы – қызғылт көң, қағазы – сарғыштау қымбат қағаз екен. Ұсынып тұрған соң, алдым.
– Латын жазуын ежіктеп оқи аламын, – дедім.
Еркек қуанып кетті, оны жа­на­ры­ның отынан байқадым.
Ертуар мені сыртқа дейін шы­ға­рып салып, таксиге мінгізіп жі­бер­ді. Мен блокноттағы сырды оқығанша үйге асықтым. Табал­ды­рықтан аттағаннан киімімді жүре шешіп, блокнотты қолға алдым. Бас алмай оқып шықтым. Сонымен…

***
Мен ата-бабамның топырағын Қазақстан Тәуелсіздігін алған соң іздеп келіп, бастым. Бұл – Алтай асып қаңғырып, Памир басып қы­рылып, Анадолы жеріне жұрнағы жеткен бабаларымның асыл мұ­ра­ты, аналарымның асыл арманы еді. «Азаттықтың таңы атқанын, қазақ туының желбірегенін біз көретін болдық, ата-баба топырағын біз басатын болдық», – деп қуанған әкем мені ертіп Алматыға тартты. Әкем – Түркиядағы тері өңдеп, жүн иірумен айналысатын ауқатты қазақ еді. Қазақстандағы бауырларымыз ол кісіні сыртынан естіп, мақтаныш етіп жүреді екен. Кел­гені­мізді естіп, құшақ жая қарсы алды. Жалғыз тұяғына баба то­пы­рағын бастырған әкемнің шат­ты­ғында шек жоқ. Игі жақсы қазақтар әкемді күнде үйіне шақырып, тұрмыс-тіршіліктерін көрсетті. Алдағы жоспар, арман-тілек­тері­мен бөлісіп, арқа да жарқамыз.
Мен де ағайындардың өзім қатарлы бозбала, бойжеткен­дері­мен танысып, достасып, бауырларыммен тез тіл табысып кеттім. Күндіз Алатаудың бауырындағы әсем қаланы тамашалап, кешке қарай жастардың басқосуларына барамыз. Сөйтіп сайрандап жүргенде таныстым ғой Толғанай­мен. Алып бара жатқан сұлулығы жоқ. Монтиған ғана, ақкөңіл қыз еді. Мұғалімдік институтта оқи­тын. Айтуынша, ата-анасы қарттар, өте алыс ауылда тұрады екен. Бо­лашақ тағдырым ба, баламның кө­рер жарығы ма, әкемнің ортасы әйгілі қазақтардың қыздарымен таныстырса да табысып кете алмадым. Не тапқанымды, не тартқа­нын қайдам, албырт көңілді асау сезім арбап Толғанайдан басқа ешкім көзіме көрінбей қойды.
Әкем бір ай туған жердің то­пы­ра­ғын басып, елді аралап, сағыны­шын басып қайтып кеткен Түр­кияға. Мен Кельндегі оқуым басталғанша тағы бір айға қала тұрдым жастардың ортасында. Әкем «Қазақстан» мейманханасынан бөлме жалдаған еді, сонда қалдым. Үлкен кісі кеткен соң сонда Толғанайды алып келдім. Ол маған ессіз ғашық па, білмеймін, не істесем де көне береді. Менің айтқаным – оған заң. Ол кезде екеуміз де жиырманың маңайын­дамыз, жастық-мастық дегендей, алды-артымызды ойламаймыз. Қыз болып ол да бәлсінбейді, ер­теңгі күнім не болады, абыройым не болады демейді. Күндіз де, түнде де менің қойнымда…
Оған үйленем, еліме алып кетем деп жүрген мен жоқ. Ала жаздай бірге тұрдық та, мен оқуыма кеттім. Телефонмен хабарласып тұрдық. Қысқы демалыста іздеп келдім. Біртүрлі сағынып кеттім. Сірә да сезімім болған шығар, әйтпесе, сол кеткеннен кете берсем мені іздеген­мен Толғанай таппайды ғой. Телефонмен сөйлесіп жүргенде ештеңе айтпаған еді, қарсы алғанда бір-ақ білдім, екіқабат екен. Іші білініп қалыпты. Мені көріп қатты қуан­ды. «Енді қайтесің?», – десем, «Білмеймін!», – деп мұңаяды. «Се­нің балаң ғой, аласың!», – деп те айтпайды. Енді мен уайымға түстім.
Қанша айтқанмен Еуропада оқып, біраз нәрсені біліп қалған­мын ғой, әрі қыздан үш-төрт жас үлкендігім де бар. Ол ауылдың аңқау қызы, тастап, кері қашып кетуге арым бармады. «Түсік жасатайық», – деп едім, «Болмайды, ол қимылдайды ғой», – дегені. «Қимылдайды!», – дегеніне жүрегім елжіреп кетті. Мен анадан жалғызбын. Шешем: «Сенен кейінгі бала түсіп қалды да, басқа көтермей қалдым ғой», – деп жылайтын. Әкемнің екінші әйелінен алты қарындасым бар. Анамның көз жасы есіме түсіп, «Сен оқуым­ды Түркиядан аяқтайтын болдым де ата-анаңа. Алып кетейін, сонда босанасың», – дедім бар тапқан ақылым. Сонда да байқұс қыз «ма­ған үйленесің бе?!», – деп сұрамай­ды ғой. Бәріне – мақұл…
Жалғыз кетіп, іштегімен үшеу болып оралдым. Мені әке-шешем әрине, ренжіп қарсы алды. Сонда айттырып қойған қыз бар еді. Әкесі беделді болған соң, әкем оның қызын алуды маған бұйырған. Басым дал болды. Маған Толғанай­ды қоспасы анық. «Енді қайтеміз?», – дей берем анама. Ол еркекке қар­сы келе алмайтын, жылай береді.
Толғанайды бәйбішесімен – менің анаммен тұруға үкім шы­ғар­ды да, мен әкем Кельнге өзі әкеліп салды.
– Босанған соң баланы алып қалып, қызды қаржымен еліне қай­тарамын, сен оған дейін оралушы болма! – деп әмір берді. Қабақ қатулы, баласының шала ісі жанын жеген әке қош деместен мен сабақ­та жүргенде кетіп қалып­ты…
Толғанай мамырдың ортасында босанды. Менен кейін шаңы­рақ­та болмаған жақсылықты ша­қырып – ұл босанды. Әкем өзі хабарлады, даусынан қуанып тұрғанын байқадым. Алты қыздан кейінгі әулетте туылған еркек кін­дік. Сол қуаныш үшін Толғанайды қайтармас деп ойладым. Оны ішім де қимайды. Қалай болғанда да әкем алдымен айттырған қызды алдыртатыны белгілі. Өлмей, аяғы­­мен келген немені менің төсегі­ме жо­латпасы, бәйбішелікке алдырмасы анық.
Толғанайды көрсе көңілі бұзы­лады деді ме, мені оқуыңды жал­ғас­тыр деп, мұхит асырып Амери­каға жіберді. Менің бейшаралығым – айтқанынан шыға алмай, кете бардым. Анаммен хабарласып, жағдай сұрасам, баланы үш күн еміз­діріпті де бауыр басып, иіп кетеді деп Толғанайды Қазақстанға қайтарыпты.
Қолдан келер қайран жоқ, іш қазандай қайнайды. Тек әкеме телефонмен:
– Анасына обал емес пе?! Балаға да қиын..,– деп міңгірлеп едім:
– Басың жас, әлі талай қатын аласың. Ана бейшара шешеңе Құдайдың бергені шығар, алданыш етсін, сен алыста жүргенде. Ат­ын – Ертуар қойдым. Бұл – ме­нің кенжем енді,– деп шорт қайырды.
Тағы бірдеңе деуге менде қайбір күш бар, тістеніп қала бердім…
Сол кеткеннен АҚШ-тан бір жылдан соң бір-ақ оралдым. Құры­­лыс­­тың дәурені жүріп тұрған заман еді. Сол саланы терең меңге­ріп алу үшін бар күш-жігерімді салып оқып оралдым. Әкемнің мерейі өсіп, мәртебеленіп қалды. Мені дереу досының қызына үй­лен­дірді. Менің тұңғышым, әкем­нің кенжесі – Ертуар ханзада, қолды-аяққа тұр­май жүгіріп жүр. Анамның жаны соның үстінде.
Мен ес білгелі жанары тұн­жы­рап, үйдің күйбің тірлігінен босамайтын бейшара анамның өміріне мына сәби өз сәулесін төккенін байқадым. Оған қараған сайын Толғанай есіме түседі. Аяп, елжі­реп, есіме алып, қайда жүр екен деп ойланып кетемін. Арым іштей жанымды жейді.
Біздің шаңырақтың бар қы­зығы, қуанышы – Ертуар. Әттең сол қызыққа оны жарық дүниеге әкелген ананың ортақ болмайтыны жүрегімді ауыртты. Алланың оған берген бақытын, біз – адамдар тартып алдық.
Әкем алып берген келіншегім де момын болып шықты. Үндемей, үй тірлігімен айналыса береді. Күні бойы маңыма жоламайды, тек түнде төсегіме келеді. Сөйтіп жүр­ген­де екі қызға әке болып та қал­дым.
Бұл кездері әкемнің дәулеті дөң­геленіп, еселене түсті. Сәті түсіп Қазақстаннан мейманхана ғимаратын салатын тендер ұтып алдық. Мен басшы ретінде ата жұртқа жиі барып тұрдым. Іштей, үнсіз Толғанайды іздеймін. Оны танитын бір адамды білмеймін сұ­рас­тыратындай. Баяғыда қайда оқитынын анықтап сұрамаппын да. Ортақ бір танысым жоқ екен. Содан көшедегі әйел атаулыдан Толғанайға ұқсастық іздей беремін. «Ол –жас, жуас еді ғой. Жүнжіп ауы­лына кетіп қалған шығар. Мынау мегополисте бір жанашыры жоқ болатын»,– деп ойласам көк­і­регім қарс айырылады. Толғанай ішімдегі бітеу жараға айналды.
Мейманхана құрылысын аяқ­тап, абыроймен тапсырған соң Қазақстанға келуді қойдым. Стам­бул­­дағы тірлігім жақсы жүріп, соған алданып кеттім. Бірақ өтіп жатқан өміріме көңілім толмайтын, бір жоғым бар сияқты болатын да тұратын. Достарыммен қы­дырысым көбейіп, саяхаттардан, жолсапарлардан басым босамай жүретінмін. Сол шабылыс­тар­дың бірінде жол апатына түстім…
Көп асқанға – бір тосқан болды ма, әлде Толғанайдың көз жасы ұрды ма, екі аяғым белден төмен істемей – сал болдым. Көз көреді, құ­лақ естиді, бірақ тілден айырылдым. Әкем Еуропа топырағында апармаған клиникасы, қаратпаған дәрігері қалмады. Анам байғұс та жылап-еңіреп жүріп емші-балгерге де сүйреді. Ешбір дауа болмады. Әкем менің дертімнен шөгіп қалды. Екеуміздің де ендігі бар үмітіміз –Ертуар болды. Жақсы жігіт болып өсіп келе жатқаны көңілімізге қуа­ныш.Париждегі Сорбонна универ­ситетінде білім алып жатты.
Ертуар кішкентайында апамнан тудым деп жүргенімен, мүшелге шыға анасын іздей бастады. Қа­тын­дар жүрген жерде сөз жата ма, «анаңды атаң, әжең, әкең бірігіп сені туғызып алып Қазақстанға қуып жіберген»,– деп құлақтан­ды­рып қойса керек. Апасының жанын жеп сұрай берген соң анам:
– Ол сені тастап Қазақстанына қашып кетті. Әкең ол кезде АҚШ-та оқып жүрген,– деп мені қор­ғаш­тап бірдеңе айтыпты. Сонда битім­дей бала:
– Басына күн тумаса, ешбір Ана баласын біреуге беріп қашып­ кет­пейді. Бұл соғыс заманы емес, яғни оның басына күн туған, мен оны тауып алып анығын білемін,– деп­ті ғой, түйсігін қарасаңызшы. Анам есі шығып, біраз күн маған айта алмайжылапты. Содан болған жайды әупірімдеп жүріп әкеме жеткіздік. Ол күші де, қаһары да қайтып, аурудан әруақтай болып қалған еді.
– Әйтеуір сол баладан айырылып қалмаңдар, сорымыз қайнап қал­масын. Шындығын айтып, табылса шешесін тауып беріңдер, соның көз жасы шығар, мына халі­міз, – деді бір кезде айға атылардай арыстандай болған қайран әкем даусы дірілдеп. Міне, содан бері біз оның анасы – Толғанайды іздеумен келеміз..,– деп аяқта­лып­ты жазба.
Ежіктесем де соңына шыққан­ша үзіліс жасамай түгіл оқып шық­тым. Бұл кісі маған беру үшін тү­ні­мен жазып шықпаған шығар, бая­­ғыдан ақ қағазға жан дүние­сін­дегі арпалысты ақтарып жүрген ғой шамасы.
Сәресімді іше салып, Тәуелсіз­дің даңғылындағы «Хабар» арна­сының бас ғимаратына тарттым. Сұрастырып жүріп Қымбат сіңлім­ді тауып алып, танысып, барлық сырды ақтардым. Еркектің қолжаз­ба­сын көрсеттім. Қымбат Толғанай­дың суретін алып келіңіз, ұлы келіп іздеуге өтініш жазсын,– деді.
Мені Ертуар мен әкесі тіпті да­ла­дан қарсы алды. Екеуі мейман­ха­наның маңындағы саябақта қы­дырыстап жүріпті. Жазбасын оқып, жағдайын түсінді деді ме, ер­кек бұрынғыдай төменшіктемей, жанарын жанарыма қадап, қо­лымды екі алақанының ортасына салып, қысып амандасты. Ертуар анасын түбінде мен тауып береді деген сенімде жүр.
Түс әлетінде Толғанайдың су­ре­тін алып бала екеуміз телеарнаға бет алдық.
– Апай, суретті көшіртіп бе­рейік­ші, әйтпесе анамнан қалған жал­ғыз көз ғой, – дейді көңілі қо­бал­жыған ұл. Өзі бір көрмеген, тастап кетті дегендердің сөзіне сенбей, анасын шырылдап іздеп жүрген баланың адамгершілігіне разы болдым. Әйтпесе, ішкені алдында, ішпегені артында мол­шы­лық­та өскен, әлем мойындаған алты тілдің төртеуінде таза сөйлеп, Еуропа мен АҚШ-тың ең беделді оқу орындарынан білім алған жі­гіт­тің бойынан қазақылық есіп тұрды. Басқа бір санасыз, көкіре­гі­нің сәулесі, жүрегінің мейірі жоқ біреу болса барына настанып, ішіп-жеген, көргеніне мәз болар ма еді. «Е, мені тастап кетіпті ғой, несіне іздеймін!» деп елдің сөзіне сенер еді де, қайта шешесіне өшпенділігі өсе түсер ма еді. Әл-Фарабидің тәрбиесіз берген білім қауіпті де­ген сөзі бар. Ертуарға жақсы бі­лім мен бірге жақсы тәрбие берген ата­сы мен әкесінен, жылы жүрек, салқын ақыл сыйлаған Алладан айналдым.
Қымбат та бізді көргеннен
қу­а­на қарсы алып, қолжазбаны оқып шыққанын айтты. Суреттің кө­шір­месін беріп, өтініш толтырып, із­деу­ші ұлы мен әкесі, ата-әжесінің суреттерін қоса тапсырып, қайт­тық. Есіме «Айқын» газетінің бас­шысы – Нұртөре Жүсіп мырзаға айтсам қайтеді, суретті жарияласа қолжазбамен, біреу болмаса, біреу танып қалар» деген ой түсті. Жазған құлда жазық жоқ, Ертуарды жетектеп алып «Айқын» газетінің редакциясына келдім. Бас редактор Нұртөре Жүсіп қайным еді. Мен келеді дегеннен газеттің қым-қуыт шаруасын қия салып, қарсы алды айналайын. Ертуарды таныстырдым. Қолжазбаны бердім. Суреттің көшірмесін қоса тапсырдым. Ұлтжанды, адамгершілігі зор көсемсөзші емес пе, жағдайды бірден түсініп, орнына қайта тұрып, Ертуарды бауырына басып, маң­дайынан сүйіп амандасты.
«Жеңеше, бүгінгі газетті ал­дыңыз­­­дар ма?!», – деп таң азаннан жар­қылдап телефон соғып тұр ғой.
Ертеңіне «Анасын іздеген азамат» деген тақырыбы айқайлаған мақала газетте жарқ етті. Толғанай мен Ертуардың бейнелері ортасына басылды. Ішінде қолжазбаның жан толғантар тұсынан үзінділер де бар. Нұртөре Жүсіптің жыл­дам­дығына, сөз толғауының шеберлі­гіне таң болдым.Түс ауа барған біздің сырымыз таң атқанша тасқа басылды да, таң ата оқырман қо­лына тиді ғой. Міне, журналистік жылдамдық, ой ұшқырлығы дегеніңіз, техника заманымен үндесіп жатыр.
Ғимараттың төменгі қаба­тын­дағы дүңгіршектен газеттің бес данасын сатып алып Ертуарға құс­тай ұштым куаныштан.
– Алла ісімізді оңдайтын шы­ғар! – деп Ертуар құшақтап сүйіп, әкесі қолымды маңдайына тигізіп, газетті кеудесіне басып мәре-сәре болды. Сенбінің кешінде «Бармы­сың, бауырымнан» аналы-балалы екеуінің суретін көрсетіп, тарихтарынан көрерменді құлағдар етті.
Содан көңіліміз күпті. Бір сү­й­ін­ші хабар күтудеміз. Өзім жоғал­ған ұлымды тауып алатындай тол­ғатып жүрмін. Жер түбінен жет­кен ұлдың үміті, менің бар шаруамды тастап шапқылаған еңбегім ақталса екен. Күйеуім, балаларым бәрі тілектес болып жүр. Қазақтың салтымен Ер­­туарды әкесімен меймандыққа шақырып, төр көрсеттік. Ертуар күйеуіме қатты ұнады. Мынау бір ел би­лейтін бала болғалы тұр екен. Әт­тең, осы білімін Қазақстанға келіп, ел пай­дасына жаратса ғой! – деп қоя­ды.
Сенесіз бе, сенбейсіз бе, ерте­сі­не бір әйел хабарласты телефоныма. «Мен Толғанай Берсінбаеваны бірден таныдым. ЖенПИ-де тарих факультетінде бірге оқығанбыз. Екін­ші курста оқудан шығып қал­ған», – деп тұр. «Арғы тарихын біл­­меймін, өзін суреттен таныдым»,– деді. «Білесіз бе, қайсы об­лыстан еді?»,– деп мен де қой­май­мын тақымдап, ең болмаса ту­ған жерін білейін деп. «Осы Ал­ма­тының маңайынан, Нарынқол жағынан болар. Қытаймен шегараласпыз», – дегенін естігенім бар. Өзі көп сөйлемейтін, тұйық қыз бо­­латын»,– деді бар білгенін ақ­тарып хабаршым. Теледидар да із­деп жатты ғой, бірақ «Айқынға» бергеніміз жақсы болыпты. «Газет халықтың көзі һәм құлағы» деген рас екен, халық көзбен көріп, құ­лақ­пен тарата бастады. Енді «Тол­ғанай Берсінбаева», – деп іздеуге көштік. Алматы облысы бойынша мұрағаттардың анықтама бөлім­дері­не сұрау жіберттік. «Хабардан» аты-жөнін толықтырып айтып тағы хабарланды.
Газеттің қолдан-қолға, құлақ­тан құлаққа жылдам жететініне тағы куә болдым. Ертеңіне тағы бір әйел телефон шалды. Ол тіпті Тол­ға­найдың курстас досы болып шық­ты. Солай да солай… Баласын тар­тып алып, Толғанайды қаңғытып жіберген ана оңбаған бай түріктер туралы да маған айтқан. Түркиядан келген соң оқуын қайта жалғастыра алмады. АХБК-ге жұмысқа тұрып, жатақханасында жатты. Содан келер жылы өзінің еліндегі бір танысына күйеуге шықты. Ол әйелі өлген, үш баласы бар, қойшы болатын. Байғұс Толғанай сонымен қой бағып, тау асып кетті. Хан Тәңірінің етегінде жайлауымыз бар дейтін. Одан кейін хабарым жоқ! – деді.
Естігенімді әкелі-балалы екеуі­не жеткізгенімде Ертуар:
– Сорлы Анам! – деп жылап жіберді. Кінәлі әке ұлының бетіне қарай алмай, жер шұқыды. Шыдай алмай арбасын жылдам-жылдам дөңгелетіп жатын бөлмесіне тартты. Мүмкін ол да оңашада жылап жатқан болар…
Бір жетіден соң Қымбат хабарласты:
– Таптық! – деп бірден сүйінші сұрады. Қуанып тұр.
Менің де жүрегім аузыма тығылды. Екеуміз кездесіп мән-жай­ды талқыладық. Шынымен сол ма, нақтылау керек еді.
Алла да Толғанайға қарасты ма, байғұс қыз кезіндегі тегін ауыс­тырмапты. Сол арқылы оңай тауып алуға жол ашылды. Алматы облы­сының қытаймен шегаралас «Қ» деген елді мекенінде өмір сүріп жатыпты. Жолдасы – қойшы. Алты баланың анасы болыпты. Суретті факспен жіберіп аудандық Ішкі істер басқармасы арқылы тағы анықтап алдық. Дәл өзі деген жауап келді.
– Ал енді, ол – алты баласын, бағып отырған малын тастап бізге келе алмайды.Біз баруымыз керек, – деді жас болса да көпті көріп, та­лайды табыстырып жүрген Қым­бат.
– Біз болғанда кімдер? Жарымжан еркекті несін әурелейміз, ұлды алып кешікпей жолға шығайық,– дедім мен өз жағымды түгендеп.
– Толғанайдың жайлауы Шәл­кө­де деген жерде көрінеді.
Ол Тянь-Шань тауларының қой­нын­дағы қырат. Оған анау-мынау көлік көтеріле алмайды. Белі мық­ты машина керек, – деді Хабарда­ғылар.
– Не проблема? – деді әңгімені тыңдап отырған Ертуар. Жағдайды түсінген соң:
– Тікұшақпен неге бармаймыз? – дейді.
– Біздің елде тікұшақпен жәй адамдар ұшпайды. Оны төтенше жағдайда не медициналық көмекке пайдаланады. Тау-тасқа еркін шығатын джип деген мықты көлік бар, соны тапсақ жарар еді,– дейміз біз.
– Тікұшақты жалдауға болмай ма?! – дейді ғой байдың баласы. Біз көзіміз бақырайып бір-бірімізге қараймыз. Ұшақ жалдапты дегенді кім естіген дейсің. Есіме әжем айтатын аштықтан ойнауға шамасы жоқ кедей баласына байдың баласы Сыр күрішке тойып алып ойнай бермейсің ба депті дегені түсті. Жанымдағыларға сол аңызды айтып беріп бір күліп алдық.
Журналистерді араластырып жүріп Ертуардың қыруар ақшасына жалданатын тікұшақ таптық. Анасын аңсаған ұлда ес жоқ, қуанып жүр, не десе де көнеді. Әйтеуір ана­сын көргенше асық…
Сонымен, «Хабардың» продюс­сері, журналист пен операторы бар, Ертуар екеуміз болып, ұшқышпен алты адам көкке көтерілдік.
Алматыдан шықса бір тәулік уақыт кететін Шәлкөденің жайлауына бір сағаттан аса жетіп кел­дік. Жасыл жайлаудың жазығына қонған тікұшақты шопандар қоршап алды.
– Келеді деген хабарла­рыңыз­ды естігенмен, дәл осындай аспаннан түсе қалады деп ойламап едік,– деп Толғанай қарсы алғанда жүрегі жарыла қуанды. Анасына аспаннан баласын түсіріп бергендей болдық қой.
Толғанайдың күйеуі нағыз ерте­гінің батыры дерсің. Сүйекті, ақ көңіл, нағыз аузын ашса жүрегі көрінетін жан болып шықты. Жағдайды білген соң, балам келді деп қуанып бір тайды алып ұрды да, бата алып бауыздап жіберді. Біз хикаямызды айтып шыққанша ана мен бала бір-біріне жолай алмай тұрды. Бірі – анасы, екіншісі – баласы екенін білгендегі табысқан­дарын көрудің өзі бізге оңай болмады. Хан Тәңірінің бауырындағы хан жайлауында отыз жыл екеуі екі мемлекетте жүрген ана мен бала жылай құшақтасқанда – тау тебіре­ніп, жер қозғалғандай. Көрген жан тебіреніп, сол маңда Күн тұтылды деуге де болатын еді. Толғанайдың ержетіп қалған төрт ұлы әкелерімен бірге қолды-аяққа тұрмай қызмет жасап жүрді, біреуі ет жайғап, екін­шісі дастарханға бас-көз болып, үшіншісі қонақтарды күтіп шап­қылайды. Көздерінен от жанады. «Таудың жігіттері осындай болады!»,– деп ұшқышымыз оларға қызыға қарайды. Операторлар әр сәтті қалт жібермей түсіріп жатыр. Журналист маңайындағы әрбір адамды сұхбатқа тартып өз ісін атқаруда. Келесі сенбідегі «Бармы­сың бауырымның» негізі салынып жатты.
Бесін ауа Шәлкөдедегі ат тұяғы жетер, құлақ естір жердегі малшылар құлақтанып, Дәутәлі жайлаған төбеге жиналып жатты.
Толғанай ақ орамалы желбіреп, көк көйлегі көлбеңдеп, қуаныштан жүрегі алып-ұшып, барын дастарханына төгіп, бабына келген бал қымызын сапырып-сапырып ұсыну­да қонақтарына.
Жат жерде күдері үзіліп қалған ұлы ат жалын тартып мініп өзі із­деп келгенінен байғұс ананың бақыттан жүзі бал-бұл жанып, баласына көзі тоймай қарай береді. Ертуар да менің ұлым осылай болса дейтіндей-ақ оғлан ғой, қалай қарамасын.
Жиналған қауым әуелете ән салып, күмбірлете күй төгіп, небір әңгімелерді айтып тамсанып, түнді таңға ұластырып той тойлап, ана мен баланы табыстырып тар­қас­тық.
Малды өріске шығарар алдында тойшы қауым анасын іздеп Анадолыдан келген ұлмен қимай қо­штасып, тікұшаққа аттың үс­тінде отырып қол бұлғап тұрды…

Сәуле Досжанова

Аноним 18.10.2024 | 14:23

Ұзақ екен бірақ күшті әңгіме

Аноним 21.10.2024 | 00:59

Суреті, видеосы жоқпенен? Қаттым көргім келеді..

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір