Жүз жыл бұрынғы оқиғаны талдап-таразылау – арнайы мамандардың еншісіндегі шаруа ғой. Десек те, бүгінгі қазақтың көзқарасымен патшаны тақтан құлатқан сол жылдардың дүмпуі бүтін елге қандай сабақ берді деген сауалдың қойылуы да дұрыс секілді. Бұл орайда осыдан жүз жыл бұрын басталған төңкерістер дүмпуі сол кездегі Ресей құрамындағы өзге елге қалай әсер еткенін арнайы мамандардан жекелей сұрағанды жөн санадық.
1917 жылғы түрлі революциялар мен ұлттық автономиялардың құрылу тарихы, кейінгі тағдыры жайлы Алаш қозғалысын егжей-тегжейлі білетін, ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары жайлы үлкен зерттеу еңбектер жазып жүрген Дихан Қамзабекұлымен сұхбаттасқан едік.

---

Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ,
ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі

– 1917 жылы патша тақтан құ­ла­­ған соң бұрынғы патшалы Ресей құ­рамында өзінің автономиялы, фе­деративтік республикасын жа­рия­лаған өзге елдердің тарихы, тә­жі­рибесі, ол үкіметтердің кейінгі тағ­дыры туралы не айта аламыз?
– Бұл өзі – өте қызық, тағы­лым­ды жағдай. Салыстырсақ, ту­ра 1980 жылдардың басында Совет Одағының құлауын ешкім бол­жап-білмегеніндей нәрсе. Бі­рақ патша құлады, биліктен бас тар­туға мәжбүр болды. Оның да се­бебі көп. Алаш көшбасшысы Әли­хан Бөкейхан айтқандай, 1905 жылы Ресей бірінші және соңғы рет Еуропа бола алды. Мағынасы: ха­лық пен оқығандардың дүм­пуі­мен 1905 жылы 17 қазанда бас­па­сөз, ана тілінде мектеп, т.б. бос­тан­дықты беріп, 1907 жылы ­3 мау­­сым­да сол мани­фес­тің күлін көк­ке ұшырды. «Құлдардың елі» атанған таз кепешін киді. Мұ­ның аяғы үлкен трагедияға әкеліп соқ­ты. Кектен кек туып, революция тол­қыны патшаны жұтып тынды. Қа­зіргі солтүстік көршіміз қимай жүр­ген «октябрь рухы» орыс дәс­түрін ғана емес, отарлаған шет ай­мағын да типыл етті.
1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін қос үкімет пайда болды. Ол – Уақытша үкімет пен Жергілікті кеңес. Ақпан мен қазан айлары­ның ара­сы ұзақ уақыт емес. Бірақ ше­шу­ші сәттер мен мүмкіндіктер еді. Мысалы, бізде Алаш партиясы құ­рылатын І жалпықазақ съезі осы кезде өтті. Уақытша үкімет ко­миссарлары саналған Ә.Бө­кейхан, М.Тынышбайұлы, оның жергілікті жүйесінде қызмет еткен М.Шоқай, А.Бірімжанұлы, А.Ке­не­­сарин, т.б. елеулі жұмыс атқара ал­ды. Облыстық қазақ съездерінің бе­делі, сөзі, шешімі айшықтала түс­ті.
Әрі қарай Ресейдің ғана емес, оның бұрынғы отарлаған елдерінің тағ­дырын шешетін әу баста Уа­қыт­ша үкімет шақырған Құрылтай жиын («учредительное собрание») таяп келе жатты. Екі ортада оған большевиктер килікті. Салыстырмалы түрде тездетіп Түркістан мұхтарияты (автономиясы) мен Алаш автономиясын жариялаған съездердің тарихы әрі мем­ле­кет­шіл­дік ниетпен, әрі уақыттың ыр­ғағымен байланысты.
Алаш бағдарламасын ашық көз­бен оқиық. Онда: «Русия де­мок­ратиялық, федеративтік рес­пуб­лика болу («Демократия» ма­ғы­насы – мемлекетті жұрт билеу. «Федерация» мағынасы – құрдас мемлекеттер бірлесуі. «Феде­ра­тив­тік республикада» әр мем­ле­кет­тің іргесі бөлек, ынтымағы бір бо­лады. Әрқайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді)» деп өте түсінікті жа­зылған. Әңгіме алғаш «Ресейдің өзін демократиялық, федеративтік етіп құру» жөнінде болып тұр.
Большевиктер ұртоқпағымен бо­лашақ тағдырын анықтамай, бағдарламай сорлап қалған елдің бірі – бізбіз. Алаш және Түркістан ав­тономиялары. 1917 жылы ­
5-13 жел­тоқсан арасында өткен ІІ жалпықазақ съезінің шешім­дерінде өте нәзік, аса астарлы ой­лар бар. Ол – Қазақстан мен Түркістанның бір­лігі. Құрығанда қазақ ұлтының ел­д­ік бірлігі. Ә.Бөкейхан бас­қар­ған Алаш үкіметіндегі бір орын­ның М.Шоқайға берілуі де көп нәрсені аңғартады деп ойлаймыз. Түркістан мұхтарияты 1918 жылы ақпанда талқандалды. Алаш автономиясы 1919 жылдың ортасына дейін өмір сүрді. Әрі қарай не бол­ды? «Қуғындағы үкімет» сынды күр­делірек үдеріс жүрген секілді. Бұл ойдың сілемі З.У.Тоғанның ес­­те­ліктерінде бар. 1921 жылы ­
2 та­­мызда Түркістан Ұлттық Федерациясы (ТҰФ) құрылған және ол «азат­тық үшін күресті шетелде жү­ріп жалғастыратынын» мәлім­де­ген. Әлгі ТҰФ-қа Алаштың кір­гені нақты жазылған.
«Өзге елдердің тарихы, тә­жіри­бесі» деп сұрап қалдыңыздар. Кеңестен кейінгі кеңестік ішінде ХХ ғасыр басындағы ұлттық үкі­ме­тіне деген қилы көзқарас бар. Осы­дан біраз бұрын Беларусь елін­де іссапарлап бардық. Олар 1918 жылы құрылған «Беларусь ха­лық республикасын» ауызға ал­мауға тырысады екен және оны «қу­ғындағы үкімет» санайды. Бір қы­зығы, сол үкімет ізбасарлары сырт­та «біз бармыз» дегендей саяси әрекет жасап жатады…
Жалпы, патша өкіметі мен ­бо­ль­шевиктердің мемлекетшіл рухты таптауға қатысты айла-шар­ғы­сын арнайы зерттеу қажет деп са­­наймыз.
– Ақпан төңкерісінен соң Уа­қыт­ша үкімет биліктің бұрынғы құ­рылымының орнына облыстық жә­не уездік комиссариат құра бас­та­ғаны белгілі. Мұны сол кездегі қа­зақ зиялылары қалай қабыл­да­ды?
– Меніңше, көзі ашық адамдар оны жақсы және түсіністікпен қа­был­дады. Жоғарыда айтқан Уа­қыт­ша үкімет комиссарлары Әли­хан Бөкейхан мен Мұхамеджан Ты­нышбайұлының саяси сал­ма­ғы, ел арасындағы беделі не тұра­ды? Әрине, қайсыбір тар ой­лай­тын­дар «орысқа қызмет етті» деп, сан-саққа жүгіртуі мүмкін. Кешегі күн­ге дейін бәріміз тамашалаған «Қа­зақфильм» (қазір де оқта-текте көр­сетіледі) туындылары, 1916 жыл мен Амангелді айналасын су­­реттеген көркем шығармаларда Әлихан, Ахметтердің «сатқын», «су­мақай», «жалтақ» болып бейне­ленуінің бір астары осында.
Ғылыми жұмысымыздың ба­ры­­сында Ә.Бөкейханның
1916 жыл­ғы Торғай оқиғасына байла­­ныс­ты көзқарасымен, іс-әреке­ті­мен танысқанымыз бар. Сонда ұлт бірлігі мен ел тұтас­тығын ойлаған Әле­кең өлке азаматтарымен (ішін­де Амангелді де бар) бар жағдайды са­лыстырып, бүкіл қайшылықты тү­сіндіріп сөй­лескеніне көз жет­кіздік.
М.Шоқай естеліктерінде Уа­қыт­ша үкіметке байланысты сын да, сындарлы пікір де бар. Бірақ сын­дарлысы басымырақ. Өйткені, ол – қалайда жүріп өтетін жол еді.
Біз совет өкіметін құрысқан, бі­рақ большевизммен ауырмаған қай­раткерлердің ауыр һәм азапты жо­лын да – «қалайда жүріп өтетін жол» деп бағалауға мәжбүрміз.
– 1917 жылдың көктемінде «1916 жылғы Ұлт-азаттық көте­рі­лі­сі­не қатысты» деген айып тағыл­ған­дарды ақтау туралы жарлық шық­қаны белгілі. Ұлт-азаттық кө­те­рілісті ұйымдастырды және қа­тыс­ты деген айыппен итжеккенге ай­далғандар, өзге де түрлі жаза қол­данғандар осы ақтау негізінде ел­ге оралды. Қуғын-сүргін көріп ел­ге оралғандар қоғамда болып жат­қан өзгерістерді қалай қабыл­да­ды?
– Басында Алаш мектебінен өт­кен, 1920-27 жылдары кеңестік Қа­зақстан билігінде лауазымды қыз­меттер атқарған Смағұл Са­дуақасұлының 1922 жылдан бас­тап жазған «Сәрсенбек» атты романы бар. Бірақ толық бітіріп, жа­риялап үлгермеген. Осы шы­ғар­масының қолжазбасын Елизавета Әлиханқызы 1958 жылдары Мұхтар Әуезовке берген екен. Ке­зінде соны Ләйла Мұхтарқызынан алып, Смағұл жинағына енгіздік. Осы романда біз кейде тым әсер­лей­тін, кейде тым сүмірейтіп жі­бе­ретін 1916 жылдың шындығы көр­кем суреттелген. Біз кеше
100 жыл­дығын дүбірлете алмаған сол оқи­ғаны Кеңес өкіметі барынша на­сихаттады. «Қазақтың Октябрь революциясына даяр­лығы» деген тұ­жырымды миы­мызға сіңірді. Әри­не, Алаш бұл көтеріліске қар­сы болды. Оның себебі талай рет жазылды. Ал Смағұл болса, «сол көтеріліске ұлт зиялылары бас­шы­лық еткенде не болар еді?» деп, мәселені тосын қырынан қоя­ды.
Жүсіпбек Аймауытұлының «Қарт­қожасы» да бізді 100 жыл бұрынғы оқиғаның бітімін барлата алады.
Халық тұрғысынан келсек, 1916 жылғы қырғынның жарасы жа­зылмай жатып ақ пен қызыл қыр­ғынының өрттей қаулауы ешкімге опа бермеді. Патша жар­лы­ғына қарсылықтан кейінгі жа­за­лаушы отрядтың ойраны итжек­кенге айдалудан да азапты бол­ғаны сол кезден жеткен жырларда да, естеліктерде де айтылады.
– Қазақтың зиялы азаматтары Ресейдегі өзгерістерді қазақтың пай­дасына шешу үшін қандай қа­дам­ға барды? Қазақ зиялыларынан құралған басқару жүйесі жалпы ха­лықтың пайдасына қандай қыз­мет еткісі келді?
– Жалпы, тарих тағылымы көр­сетті: Ресейдегі өзгерістерді Қа­зақ елі пайдасына шешу аса ше­тін, аса күрделі мәселе екен. Мұ­ның керемет философиясы Ж.Аймауытұлының «Ақбілегінде» тұнып тұр. Ол (отарлаушы) «мен бұл надандарға жақсылық әкелгелі тұрмын, бұлар соны түсінбейді» дейді. Бұрын да, қазір де. Тіпті мұ­ны біреулер мұхиттың арғы жа­ғынан да айтатын болды. Екі әлемді салыстыра келіп, Жүсіпбек: «Бұ­лардың арасында тән жа­қын­дығы болғанмен, жан жақындығы еш­қашан болмайды» дегенді айтады. Көршінің өзгерісін қай тұр­ғыдан қабылдауды Алаш тұл­ғасы Хайретдин Болғанбай да дәл тұжырымдаған: «Сорлы Түркістан! Сен кеше «Бостандық болды, тең­дік күні туды» деп қашанғы жо­ғалт­қан еркіндігіңе талпындың ғой. Сен Русияның үлкен өзге­рі­сінің буына желігіп, баяғы айбыны күшті Темірің мен ақылы дана Бабырларыңды есіңе алдың ғой. Жоқ, босқа алданғасың! Шеттен кел­ген бұл бумен үлкен теңдік ті­ріл­мейді. Сен ол теңдікті шын өк­сіп, анық сағынған болсаң, өз­ге­ріс буы өзіңнен шықсын. Сырттан – Русиядан, Еуропадан келген өзгеріс буы саған әл болмайды!..».
Егер 1917 жылы Ресейдегі би­лік басына либерал-демокра­тия­лық күш келсе, әлбетте, Алаш ав­­тономиясы мен Түркістан мұх­та­риятының қазақ қанаты бірігіп, М.Шоқай жазғандай, Түркиядан кем емес республика (мемлекет) болар еді. Ол тұтастай халықтың пай­дасына қызмет етіп, қазақты қыр­ғынға да, басқа пәлеге де ұшы­ратпас еді.
Қысқа қайырайын, боль­ше­виктік Ресейге байланбаған (бұл арман) елді тіпті Елтай Ерназаров сынды қарапайым адам басқарса да 1930 жылдардағыдай жарты ха­лықтан айырылмас едік.
– Қазақ тағдырына тікелей әсер еткен қос революциядан ұлт ретінде қан­дай сабақ алдық? Сол уақытта жаңадан құрылған, алайда өкілет­тілігі ұзаққа созылмаған Түркістан және Алаш автономияларының мақ­сат-мүддесін бүгінгі қазақ қан­шалықты түсінді?
– Өздеріңіз білесіздер, Ақпан төң­керісін қазақ бөркін аспанға атып жақсы қарсы алған. Халық­тың көш басындағы зиялылар да бұған қатты қуанған. Ал Қазан төң­керісін «ылаң» деп бағалаған. Бо­льшевиктер Петроградты ал­ғанда, Алаш қайраткерлері «Бүлін­ген­нен бүлдіргі алма!» деп, жұртты сақтандырған.
Бетін аулақ қылсын, біз Тәуел­сіз­дігіміздің баяндылығына се­не­міз. Бірақ алыс-жақында қауіп ба­рын сезінеміз. Халықаралық құ­жат­тар, кепілдіктер қиын жағ­дай­да, сын сағатта дәтке қуат бол­май­тынын өмірдің өзі дәлелдеп отыр.
Сабақ біреу: ол – елдің сауат­ты­лығы, отаншылдығы, бірлігі. Біз әбден жылап, қайғырып, мү­жі­ліп, қорқақтап, шайлығып той­ған­быз. Ол бізге әл емес. Әлем ақы­лы ойлап тапқан демократияны, әр ұлттың өз қайнауынан шық­қан әділетті, халық пен билік ара­сындағы сұхбат пен шынайы тү­сіністікті өмірде кеңінен пай­далансақ, нағыз сабақ – сол!
Алаш пен Түркістан автономиясы мүддесін бүгінгі ұрпағы
100 пайыз түсінеді деп айту ерте. Бірақ құдай ақыл-естен айыр­ғандар болмаса, 100 пайыз шын демократия ғана елімізді ұшпаққа шы­ға­ратынын түсінеді. Мем­лекетшілдік тарихымызда Алаш пен Түркістан автономиясы – нағыз демок­ра­тия­лық билік құрылымдары еді. Мә­селеге осы тұрғыдан келіп, әу бас­тағы «қазақ» этнонимінің өзі бү­гінгі «демократия» деген ма­ғы­наны бергенін, Алаш тәжірибесі со­ның алтын арқауы екенін ұқты­ра алсақ, әрине, аталған тарихи ме­желерімізді замандастарымыз лайықты қабылдар еді.

Әңгімелескен Қарагөз Сімәділ.