Өмірзақ ОЗҒАНБАЕВ,
профессор

---

Қазақ халқының қазынасына мол рухани мұра қалдырып кеткен аты алты алашқа мәлім жыраулардың бірі – Сүгір Бегендікұлы өмір тарихы өлеңмен өрілген тарихи тұлға. 362 әулие мәңгілік тыныс тапқан қасиетті Маңғыстау топырағының Өгіз-Өреуіл деген жерінде дүниеге келген оның әкесі Бегендік күнінде Меккеге екі рет барып, қажы атанған діндар адам. Табиғи таланты халқының сүйіп тыңдар жыр маржанына айналған жыраудың өмірі бірде баршылықтың шарапатында шалқыса, бірде жоқшылықтың көлеңкесінде қамығып күй кешкен. Оның домбыра сазына тереңірек үңіліп, зер салған зерттеушілердің мына бағасы көңілге қонымдырақ: «Сүгірдің басқа жыраулардан ерекшелігі – жыр мақамының сан түрлі құбылуында, талант иесінің сан түрге салып құбылта білуінде». Замандасы, өмірін ұстаздыққа арнаған Сатыбалдиев Майрам Сүгірдің орындаушылық өнеріне риза болып «Сүкең 12 түрлі мақаммен жырлай алады» деуші еді. Ел арасында өнеріне тамсанған талайларды жырдың бұлағымен суарған дарын иесінің шыққан тегі – кіші жүз Адай руының ішінде Жаулы баласының Ескелдіден тараған ұрпағы.

Маңғыстау халқының басым көп­шілігін туған жерден аластап, жат жердің қазығына байлаған оты­­­­зыншы жылдардың ойраны. Ж­а­­нарға жас ұялатып, көңілге мұң туғызған осы аласапыранда атамекеннен ауа көшкен шаңы­рақ­тың бірі – Ескелді Бегендік қа­­­жының отбасы. Зұлмат жыл­дар­дың зіл батпаны 1931 жылы Адай кө­терілісіне жалғасып, қалың ел Бес­қала асқан. Тағдыр талқысына түс­­кен Бегендіктің отбасы Тәжен, Та­­шауыз елді мекендеріне қоныс ете­­ді. Ал осы топырақта өркені өс­к­ен Қоңырат, Хожелі, Нөкіс, Кө­не, Шаржау, Байрамалы, Ашха­бад, Шағадам қалалары жыр жүй­рігінің талантын бағалап, мерейін өсір­ген жер.
Қарт Каспийді  жағалай қонған Маң­ғыстау жұртшылығы­ның ау­ма­лы-төкпелі уақыттағы мұң-за­рын көнекөздердің есінде қалған мы­­на өлең жолдарынан байқауға бо­лар:
Күңіреніп көкіректегі ой-қиялдарым,
Адасқан ақылымды жия алмадым.
Көңілге қайғы салды мынау зұлмат,
Атажұрт, туған жерді қимастықтан,
Төгілген көздің жасын тия алмадым.
Маңғыстаудағы өнер мектебі­нің басында аты әйгілі «Адайдың жеті қайқысы» мен «Адайдың бес жүй­рігі» тұр. Осы үлкен өнер шаңы­­рағына шаншылған алтын уы­қ  іспетті Сүгір жырлары өзіндік ма­қамымен, сазымен көпшілік қауымның ілтипатына ерте бөлен­ген құнды дүниелер. Маңғыс­тау­дың Сазды мекеніндегі Бәли Нұр­нияз ақынның мектебінде білім ал­ған жас өреннің домбыра тартып, жыр үйренуге машықта­нуы он алты жасында басталған. Ұс­таз­дың шәкіртке берер тәлімі­нің ұлан-­ғайыр екендігін ескерсек, Сү­гір­дің өнер мектебін қалып­тас­тырған талант иелерінің мықты бол­ғандығын көрген­дей­міз. Со­лар­дың бірі әрі бірегейі:
Мен Адайдың Ақтаны,
Шежіре шешен тақтағы.
Алқалы топта аршынды,
Тұлпары едім баптағы.
Айдынға үйрек, қаз керек,
Сұлуға құшақ наз керек,
Теріге пұшпақ баз керек.
Тері жаймай Ақаң не қылсын,
Заманға қарай саз керек.
Асқандарға тосқан бар —
Ол да анық кез келед.
Фәнидің сырын ұқпаса,
Ол адамды ез демек, –
деп күнінде екпіндетіп, дауылдатып жырлаған Адайдың бес жүй­рігі­нің бірі – Ақтан Керейұлы Сү­­гір­­­дің ұстазы.
Бозбала шақтан үлкенді-кішілі жиындарда ән салып, жыр жырла­ған Сүгір халық аузына ілініп, өнері бағалана бастайды. Қанша жыр­­ласа да жағы талмайтын жас жі­­гіттің талантына тәнті болған ха­лық Сүгірді үлкен-үлкен жиын-ме­рекелерге шақырып ән салдырып, жыр айттырады. Күміс көмей жыраудың адамның бақытын, өнердің жақұтын, жырдың маржанын, өнердің тарланын, қыранның сам­ғауын әдемі сөзбен кестелеп, те­бінтіп айту мақамы көпшілікті өзі­не баурайды. Қазақ, түрікмен, қа­­рақалпақ ағайындардың қол­паш­тауымен өнеріне қанат бітіп, қыран құс секілді көкте самғайды. Ел аузында жүрген «Қарасай Қа­зи», «Едіге», тағы басқа жыр-дас­тан­­дарды әуезді үнімен әдемі жыр­­лап, көсілгенде алты қанат ақ ор­даның есігінен төріне дейін  лық тол­ған әлеумет көз ілмей, кір­пік қақ­пай тыңдайды екен. «Үй­ге сый­­мағанымыз есіктің жабы­ғынан сы­­ғалап, жырдан құмар қан­ды­ра­тынбыз. Сүгірдің талантын ашып, бағын жандырған Бесқала өңірі» деген көнекөз қария­­лардан қалған әңгіме шын­дықтың жанып тұрған шыра­ғындай.
Елдік тақырыптарға үлкен мән беріп, термелетіп өткен жырау ту­ралы естелік-әңгімелердің біріне тоқ­талсақ. «Әкем Сүйеу Кең­то­ғай­­­ұлының айтуы бойынша, екеу­міз де жылқы жылы туған құр­дастар едік. 1930 жылы жаппай көш­к­ен елмен Тәженнен шықтық.Тү­рік­пеннің мақтасын да тердік, Иран шекарасынан өтіп сауда да жа­садық. 1927 жылы жұт қояннан кейін-ақ, адай елі қиындыққа тап келді ғой. «Арқада қыс жақсы бол­са, арқар ауып несі бар?» дегендей, үкі­мет (кеңес) бізді сенделтті ғой. Мақ­та теріп жүріп арқамызды қап­қа сүйеп демалып отырып: «Ау, Сү­ке, жыр қайда?» деп әзілдеген бо­ламын. «Айтар еді-ау Сүкең, қуып кетеді ғой үкең» деп жан-жа­ғына қарайтын. Содан соң маған қа­рап: «Әй, Сүйеу, сен молдасың, мен жыршымын, мына үкімет біздікі емес» дей беретін. Сол кезде Кеңес үкіметі байдың, молда­ның, жыршының соңына түскен кездер еді. Сүкең де көп уақыт жыр­ды қой­ды. Қайтқан адамның жаназасын да жасырып шығардық» деп ай­тып отырушы еді. («Сүгір жырау Бегендікұлы» Ақмұрат Сүйеу­ұлы).
Тарих халқына қамқор болған та­лай азаматтардың атын жадында сақтаған. Сондай азаматтардың бірі – Көбейсін Жұмағазыұлы. 1930 жыл­дардың басындағы зоба­лаң, ашаршылық елге құрығын салған кез­де Түрік­менстанның Ташауыз об­лысындағы Көне­үргеніш жерін­де Стаханов атын­дағы колхозды ұйымдас­тырып халқына қарасқан қайы­рымды азамат еді. Сүгір жы­рау­дың да Ташауыз облысына ке­ліп орналасуына қол ұшын созып, қамқорлық жасаған да осы Көб­ейсін болатын.
Сүгір Мұрын, Қашаған, Сәтті­ғұл жыраулармен жиі кездесіп, жыр жүйріктерін өзіне үлгі  тұт­қан. Ал­дыңғы толқын ағалары – Абыл мен Ақтанның, Нұрым мен Қа­ша­ған­ның, Әбубәкір мен Сәтті­ғұл­дың шы­ғармаларын ел арасына на­сихаттаумен қатар, өзінің төл туындыларын да көпшілік назарына ұсынудан жалықпаған. Өз өнерін­де үлгі тұтқан талант иеле­ріне жыр ар­нап, мақтауын келіс­тіріп, жас­тарға өнеге тұтқан. Өзге топырақта дү­ниеге келген «Арман», «Елді са­ғыну», «Қоштасу», «Терме» атты тол­ғау жырлары күні бүгінге дейін із­басар-шәкірт­тері­нің жырлауымен ел есінен шыға­рылмай келеді. «Октябрь», «Беташар», «Тойбас­тар», «Сәттіғұл ақын­ға», тағы бас­қа да өлеңдері бас­пасөз бетінде жарияланды. Ұлы Отан соғысы ке­зінде шығар­ған «Аттан­дыру», «Аманат», «Жоқ­тау» тә­різді ел мұңы­мен үндес туын­ды­ла­ры өз ма­ғынасын жоғалт­­қан емес.
Таудай таланты жерде туып, қия­да шыңдалған Сүгір  жыраудың өне­рін тек қазақ емес, қарақал­пақ­стан, түрікменстан, өзбек ағайындар да жақсы бағалап, сый-құр­метін аямаған. Жарты ғасыр ғұ­мырын ел аралап, халқының ара­сында өткізген жыраудың қо­лы­на домбыра ұстап, өзімен сый­лас­қан талант иелері – қырық­мыл­тық Бүр­кітбайға, жыршы Жақ­сылық Елеу­сіновке берген батасы зая кеткен жоқ. Ұстаз үміті ақталып, өнер жо­лына түскен шәкірттерінің ба­ғы жанып, елдің қошеметіне бө­ленді.
Сүгірдің жастық мезгілі, аза­мат­тық кезеңі, кемелді шағы за­ман­ның аумалы-төкпелі кезіне қа­рай Түрікменстан, Өзбекстан, Қа­рақалпақстан жерінде өтті. Қарт­тық шағында ғана туған жері Маң­ғыстауға оралады. Әуелі Маң­ғыстау облысының Ақжігіт ауылына, кейінірек Қызылсай елді ме­кеніне келіп ат басын тірейді. Ақындық таланты шарықтап, жыршылық дарыны шалықтаған сәтте жырлаған «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази», «Мұңлық-Зар­лық», «Едіге», ж.т.б. ұзын-сонар ба­тырлар жыры күні бүгінге дейін ел есінде сақталған. Естіген құ­лақ­тың құрышын қандырып, тың­даған жанның мерейін өсірген Сүгір жырлары өнер мұхитында ер­кін жүзген алып кеменің ақ жел­кеніне тігілген көк байрақ тәрізді еді. Жыр құмар әлеуметтің құр­ме­ті­не бөленіп, өнер сүйер қауымның қол­паштауын көрген жырау ел ара­лап, өзінің талғамы биік, ма­ғы­насы зор жырларының жолын ашып, бағын жандырады.
Парасаттылықтың пайымын, адамгершіліктің арлы үнін, жақ­сы­лықтың шапағатын, өмірдің қуа­нышын, туған жердің  қасиетін, бі­лімнің шексіздігін, өнердің кең өрісін жырларына арқау еткен Сү­гір жыраудың бір көтерілген биігі – 27 жасында Әли Тауанның асында топқа түсуі.
Арқасында халқымның,
Өмір бір сүрдік шалықтап.
Жем-Сағыздың сағасы-ай,
Әли Тауанның асында,
Жиырма жеті жасымда,
Қырымқұлды Ұзақбай,
Қарасай мен кешегі
Есмағамбет қасымда,
Қалың да топты қақ жарған,
Қазина Сүгір мен едім,
Құмартып халқым тыңдаған,
Әлеумет халқым сен едің, –
деген жолдар осы айтқан әңгіме­мізді растап тұр.
Сүгір Бегендікұлының бұл ай­тысына куә болғандар 1921 жылы Жем бойында өткен атақ, даңқы көп­ке мәлім Тауанның асына қа­тысушылар. Қырықмылтық Қара­сай, көрпе Есмағамбет, қырымқұл Ұзақ­бай, ескелді Сүгір қатысқан бұл жиын өзінің тарихи маңы­зы­мен көпшілік есінде қалса керек. Ән мен жыр шалқып, күміс күй тө­гілген аста-төк жиында қонақ­та­рға шәй құйып, қызмет көр­сет­кен қосай руының Дәнданай мен Балданай атты апалы-сіңлілі екі қыз­дың биязылығы көпшіліктің көңілінен шығады. Осы жиында жыр ақтаңгері өнеріне сырттай тән­ті болып жүрген Дәнданай қа­рын­дасына қолындағы алтын жү­зігін сыйлап кетеді. Арада жарты ғасырдай уақыт өткенде көңіл­де­рі жарасқанмен тағдыры қосыл­ма­ған екі жас, сол күндері егдерген қос талант иесі Түрікменстанның Кушка қаласында кездеседі. Сол кез­десуде өзін танымай қалған Сү­гірге Дәнданай шыдай алмай:
Ащы судың басында
Әли Тауан асында
Қамқа бөрік басыңда,
Жырлаған Сүгір сен едің,
Бір ауыз сөз айта алмай,
Қасыңа жақын бара алмай,
Жез самаурын, ақ құман,
Шайды құйған мен едім.
Шайға көңілің біткесін,
Жыр жырлаған сен едің.
Ақылың болса сезер ең,
Сақинадан түсініп
Бір жауабын берер деп,
Алтын балдақ сақина,
Қолыма салған мен едім.
Жүрегіңмен сырласқан
Сақина бар қолымда, –
деп, өткен күндерді есіне салады. Орамды ой, орынды сауалға Сүгір былай деген екен:
Әли Тауан асында,
Жиырма жеті жасымда,
Сөйлеген Сүгір мен едім,
Ақ саусағың майысып,
Ақ көйлегің көлеңдеп,
Төңірегің өлеңдеп,
Алдымнан өткен сен едің.
Ашықтығың ақиқат,
Ғашықтығың ақиқат,
Оған кәміл сенемін.
Амалым жоқ, қайтейін,
Әкенің берген батасын
Басып өтіп кетуге
Бір Алладан сескендім.
Әкем еді Бегендік
Мекке барып шалғайға,
Қолы тиіп көк тасқа
Қажы болып келген соң
Бата алмадым бетіңе,
Кедей қызы озалда,
Жазылған шығар маңдайға,
Қорабайдың Қайыбы,
Қандай еді жазығы?!
Ғашықтығы кем бе еді,
Есқуат қызы Ақбөбек,
Соны да кетті ала алмай,
Басымды қосып өзіңмен,
Болмасам да жастықтас
Мың сұлудан артықсың,
Баяғы құйған шайларың,
Таңдайда қалды мөр болып.
Сол күні Сүгір мен Дәнданай өт­­кен-кеткенді еске түсіріп, ашылып сөйлескен екен.
Сүгір жыраудың өнеріне серік ет­кен бірнеше домбырасы болған. Оның біреуі күні бүгінге дейін жы­раудың баласының үйінде сақ­тау­лы тұр. Жаңаөзен қаласымен ір­гелес жатқан Қызылсай елді ме­кенінде өткен жыраудың 115 жыл­дық мерекесінде өзі жырға қосқан кесікбас домбырасы көпшіліктің ал­дында көрсетілді. Осы сөзімізді рас­тау үшін Ұлы Отан соғысының ардагері Қылыш Өтетілеуов жаз­ған мына бір естелікке назар ау­да­ралық: «Өтекеңнің жасаған ке­сік­бас домбырасы ел арасында сүй­­­кімді бағаланып, жасатуға ын­талы адамдар көбейе бастайды. Кесікбас домбыраға қызыққан­дар­дың бірі – Сүгір Бегендікұлы. Өте­кеңнің Сүкеме жасап берген дом­бырасы – өзінің қолынан шық­­қан үшінші домбыра. Бұл дом­быраның дүниеге келу тарихы – 1920 жыл. Сол кезде Сүкең жиырма бес, Өтекең отыз бес жаста бо­латын. Өтекеңнің Сүгірекеңе ж­асап берген сол кесікбас домбырасын жыршы әкеміз өмір бойы пайдаланған, қазір баласы Өтел­ген­нің үйінде сақтаулы тұр. («Ұста Өтетілеу», Қылыш Өтетілеуов).
Қазақ әдебиетінің бір жанры бо­лып саналатын жыраулық өнер қа­зақ халқының өмір, тарихымен бір­ге жасасып келе жатқан дүние. Олай дейтініміз, жыраулық өнер ауыз әдебиетінің қақ төрінен мық­тап орын алған көне жанр. Адам баласының есте сақтау қабі­леті арқылы бірнеше ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып ке­ле жатқан бұл өнердің баға­сы­ның құндылығы сол, оның бойын­да теңіз түбінде ілуде бір сирек кез­десетін асыл тастар секілді тіп­ті ескірмейтін, өз бағасын жо­ғалтпайтын ұлтымыздың тамаша та­рихы бар. Осы ойымызға қазақ­тың ұлы жазушысы Мұхтар Әуе­зов­тің мына бір сөзі нақты дә­лел: «Жырау демек, ақын деу емес. Жы­раудың ақын атаулыдан, жыршыдан бөлек өз жанры бар. Бұның сөз үлгісі, шығармасы толғау. Жы­рау­дың мақсаты, міндеті – «не болса сол көңіл ашар», «әлдене» дер­лік сөзді айту емес. Ол заман сы­ны, мезгіл, дәуір болжалын, та­ри­хи оқиғаның мазмұн бағасын сөз қылады. Көбінесе әрі жырау, әрі би болады». (Мұхтар Әуезов, Жиыр­ма томдық шығармалар жи­на­ғы. 15­ т. Алматы. 1984.­258 б.).
Сүгір Бегендікұлы уақыт ке­ме­сімен бірге жүзіп, жақсыны та­нып, игіні мақтан тұтқан, асыл­дың бағасы мен бекзаттың қадірін айыра білген сұңғыла ойлы, өз пікірі бар дара талант. Көріпкелдік қасиетімен аты алты алашқа әйгілі болған Бекет ата Мырзағұлұлына арнаған мына шығармасы да біраз жайтты аңғартқандай:
…Бекеттің естіп зыбанын,
Байқады халық шамасын,
Көп болып қамдап тұрағын.
Мекен етіп, жай қылды –
Ана Оғыландының бұлағын.
Қара тасты қақ жарып,
Ішіне жағып шырағын;
Ертелі-кеш еңіреп,
Зікір айтып зарланып,
Алланың іздеп ажарын;
Жылаған екен еңкілдеп,
Сәлделері селкілдеп,
Бір Алла, сенде еркім деп, –
Алдына қойып Құранын.
Төл шығармаларында тарих­тың таралғысын бірге тартқан жы­рау көңілі көктегіні көріп, жер­дегіні іледі, алыстағыны болжап, жақындағыны меңзейді. Бұқараға жаны ашыған жандарды жыр-бе­сі­гінде  әлдилеп, атағын әспеттей­ді. Өз дәуірінде мыңғырған төрт тү­лік малымен аты шығып, көзі ті­рі­сінде өзіне көрнекті күмбез там тұр­ғызған Жұбан байға арна­ған мы­на өлеңі соның бір айғағы:
Арғы атаң сенің Ер Қосай,
Үстіне сауыт жамылған,
Қолына найза алынған.
Қыдыр көрген бай өтті,
Қалнияз бен Жұбандай,
Зәкәрия, Шам, Талпақ,
Аш арықты қамқорлап,
Алтын мен күміс тағынған.
Сүгір жыраудың Үбіғали Бақ­ты­ғалиұлының үйінің төрінде оты­рып, үй иесіне байғазы ретінде шы­ғарған «Мүштәрік» жырының өзін­дік мазмұны ерекше. Кіші жүз­дің тарихын терең қамтыған осы шығармасы туралы жыр сү­лейі кезінде былай деген екен: «Бұл сөздерді кез келген жерде ай­туға сая­саттан да қорқамын. Дегенмен де, біздің жастарымыз біз­­ден бұрын өткен есімі елге бел­гілі батыр­лар­дың, билердің, елге қа­йы­рым жа­са­ған байлардың есім­­дерін ескеріп, еске алып жүр­гені абзал болар. Мұны да керек ететін заман туар». Сол «Мүш­тәрік­тен» бір үзінді:
…Қызылғұрт күй атасы Құрманғазы,
Дина апай Беріштегі күйдің сазы.
Қос ішек домбыраны сөйлеткенде
Тартылған орыс, ноғай, татар назы.
Еліне қайрат бар ма көрсетпеген,
Бұларға ешкім қарсы бәс етпеген.
Айтпаған адай келді сөз артынан,
Әруағы жеті атадан өтед деген.
Тілеген тілегіңді екі етпеген,
Алтын ту қара тасты қақ айырған
Адайдан пір шықты Бекет деген.
Құдайке, Келімберді бірге туған,
Сөзімді көрсетейін есеппенен.
Ер басы ер Қосай мен Есекмерген,
Өлтіріп таутайлақты жесек деген.
Өмірдің ыстығы мен суығын, күн­гейі мен көлеңкесін бір кісідей көр­ген Сүгір Бегендікұлының шы­ғармалары қазақ әдебиетінің тө­рінен ойып орын алатын көр­нек­ті дүниелер. Өзі өмір сүрген за­манның зарына бояу қоспай, сол қалпында жеткізу Сүкеңдей ас­қан дарын иесінің, сол тәрізді тума талант иелері ғана жасай алатын мәңгілік мәні жоғал­май­тын, мағынасы өзгермейтін, әде­биеттің алтын қорында қалатын же­місті еңбек деп білемін.
«Жырау – қасиетті, ардақты атау. Жырау – аса құрметті атақ. Ол біздің дәуірімізге дейінгі ақын­дық өнердің биік шыңы. Жырау­дың басты қасиеттері: суырыпсалма, ағыл­­тегіл ақындық, ел қамы, дәуір­дің мәнді мәселелерін жырлауы, өз заманының сөзі дуалы қабырғалы қайраткер ел ағасы, ақ пен қараны ашып айтар азаматтың болуы. Китің­-китің жорғасы барларды халық жырау демеген, оларды жыршы, өлеңші десе керек. (Сыдиықұлы Қ. «Арыс» баспасы, Ал­маты, 2002. 50 б.). Бүкіл ғұмы­рын сөз мұрасының бағыт-бағ­дарына ар­наған ғалым Қабиболла Сыдиы­құлының осы бір теңеуі таланттың бағын ашатын, тауып айтылған ны­саналы сөз деп білгеніміз жөн болар.
Батыс өңіріндегі жыршы­лар­дың насихаттауымен ел ішіндегі жиын-тойларда жиі айтылып жүр­ген жырау шығармаларының бірі – «Сүгірдің Хорезмнен кө­шер­дегі елімен қоштасуы». Заманның ыз­ғарлы дауылымен жат жерге қо­ныс тепкен талант иесі өзін сый­лаған, өлеңін құрметтеген ор­таны қимай, аса бір ынтазарлықпен жырлаған осы дүние домбыра тар­тып, жыр сүйген өнер иелерінің көңіл төрінен орын алған тәрізді:
Аман бол, көре алмасам Адайларым,
Келмесін жас өмірдің абайладым.
Адайда Абыл, Нұрым, қарт Қашаған,
Кешегі Сәттіғұлдай болмасам да,
Елу жыл мерекеңде амалдадым.
Бүгінде дәм-тұз тартып бізде мынау
Аударып атақоныс туған жерге
Балдарға кәрілік жайын хабарладым.
Күнінде топқа түскен томағалы
Арғымақ аршын жүйрік болсам-дағы
Бұл күнде бәсім кеміп шабандадым.
Кешегі Хорезмнен көшерімде
Аралап ел-жұртымды бара алмадым.
Аты аңызға айналған Сүгір жы­рау­дың мол мұрасының кеңірек на­сихатталуына кедергі болған бір нәр­се – талант иесінің атамекеннен шет жерде өмір сүріп, ауызекі жыр­­­ларының сол топыраққа сіңіп қалғандығында. Бұл – бүгінгі біздің төл әдебиетіміздің ойсырап тұрған бір тұсы десем, артық айт­па­ғаным.Алай­да, қазақ арасынан шыққан өнерге жаны ауыратын көкірегі ояу, көзі ашық жан­дар­дың арқа­сын­да Сүгір Бегендік­ұлының бі­раз жырлары жинақ­талып, қазақ жеріне жетті. Соның бірі – Қазақ­стан­ға еңбегі сіңген журналист Асыл­бек Айдаровтың аты мәлім жы­раудың 100 жылдық мерей тойы­на арнап шығарған «Ауылға Сүгір келді» деп аталатын кітап­ша­сы. Ақын мұраларына аса жауап­­­кершілікпен қарап, ыж­дағатттылықпен жинауының нә­тижесінде 2008 жылы «Алматы» бас­пасынан жарыққа шыққан жазу­шы, ғалым Сәбит Сал­қын­ұлы­­ның «Жүйрігі едің Адайдың» ат­ты көрнекті шығармасы көп­ші­ліктің көзайымына айналған сү­бе­лі дүние. Бұл шығармада
«Ыбы­­­рай ахунның, Бүркітбай жыр­­шының ұстазы Сүгірге арна­ған сөзі», «Қырымқұл Ұзақбай мен Ес­келді Сүгірдің бір-біріне сә­ле­мі», «Сүгірдің Хорезмнен көшер­де­гі елімен қоштасуы», «Сүгірдің Маң­ғыстауға көшіп келе жатып айт­қаны», «Сүгірдің өсиет тол­ғауы» ж.т.б. терең философиямен айтылып, маржан  сөздермен  кес­те­ленген өткір де өтімді дүниелер қам­тылған. Бес күндік тірлікте адам баласының басынан өтетін сан қилы құбылыстың барлығына, қо­ғам өміріндегі өзекті мәсе­ле­лерге мәнерлі жырмен әдемі тұ­жырым жасалған. Одан басқа талант иесіне жасалған құрметтің қатарында жырау шығармалары­ның той, мерекелерде жиі айтылуы, БАҚ-да көпшілік қауымға те­реңінен насихатталуы, соңғы буын жас ақын­дардың жыр сү­лейіне арнап жазған сан алуан мазмұндағы жыр-тарту­лары бар. Тағы бір айта кететін қуанышты жайт – Маңғыстау өлкесінде Сү­гір Бегендікұлының мерей­тойла­ры­ның естен шығарыл­май өз дең­­гейін­де аталып өтуі. Жыр жүй­рі­гі­нің «Ауылға Сүгір келді» деп ата­­латын шығармасының мұхит асып, шетелге танылуы күтпеген қуа­ныш еді. Париж сахнасында үкісі желбіреп, үздік туынды атан­ған бұл жырдың бағын жандырған ұлтымыздың дарынды Қыдырәлі Болманов сияқты ұлдарымыз екен­дігі елімізге үлкен мақтаныш. Кір­шіксіз өңіне кіреуке түспеген қазақ өнерінің саф тазалығы мен табиғи сұлулығына бас иіп, құрмет көрсет­кен шетелдіктердің бағасы әдебиет пен өнер саласындағы үл­кен жетіс­тік екендігін мойындауы­мыз керек.
Әйтсе де «елу жыл елімді жырладым» деп жыраудың өзі айтып кеткендей, өмірінің елу жылын еліне арнаған жыр тарланының ұлтының рухани байлығы етіп қалдырған мол мұраларының рес­публикалық деңгейде насихатталуы көңілдегідей емес. Сүгір шы­ғармаларына ден қойып, жіті көңіл­мен зерделеп, тиянақты тұ­жы­рым жасап, елдің шынайы сүйіс­пеншілігіне бөленген нағыз айтқыш жырау екендігін нақты дәлелдермен көсілдіріп сөйлейтін әдебиетші, ғалымдар тарапынан тәуір мазмұндағы кесек әңгіме­лер­ді ести алмай жүргеніміз шын­дық. Осы уақытқа дейін жыр сү­лейі­нің құрметіне респуб­ли­калық деңгейдегі бірде-бір ғылыми-тео­риялық конференцияның ұйым­дастырылмағандығы да өкінішті жайт.
Мағыналы, мазмұнды  әде­биет­­тің биік рухты дауысы елдік мүд­деміздің бір түйінін шешіп жатса, біз­дің де бүгінгі айтқан әңгі­ме­міз­дің текке кетпегені. Жыр сүлейі Сү­гір­дің де жарты ғасыр бойы ту­ған елін өзегі талып текке жыр­ла­мағаны. Қартайып, шау тартқан ша­ғында маңдайын күн тесіп, таб­анын тас тіліп атамекенін аң­сап текке келмегені. Сүгірдің атын шығарып, талантын аспандататын да өзінің туған елі. Туған ел­дің топырағымен тамырлас болған та­лант иесінің жыр өнерінің мәң­гілік жасай беретін­дігіне сенім­ді­міз. Жыр сүлейі Сүгірдің жырлары қазақ халқымен бірге мәңгі жасай бер­мек!
1894 жылы кіндік қаны Маң­ғыс­тауда тамған Сүгір жырау
80 жа­сында осы топырақта өмірден өтті. Кедей руының Бибатпа атты қызына үйленген жыраудың өле-өлгенше өзегін өртеп кеткен өкі­ніші – үлкен ұлы Есқуаттың Ұлы Отан соғысынан оралмауы. Әйтсе де кіші ұлы Өтелгеннен ұрпақ сүйіп, аталық мейірімін қан­дыруы – Сүгірдей жүйрік жыршыға тағ­дыр­дың берген бір сыйы болар. Кү­нінде атағы жер жарған талант­тың көзін көрген­дердің естелігі. «Сүкең шаруаға қыры жоқ, елдің бер­ген сый-тартуымен бала-шаға­сын асыраған жан. Сексен жасқа жет­кенде қан­дай бір жағдайда қат­ты қиналса керек, «сексен, сек­сен, сені көрмей кетсем» дейді екен. Сол көргісі келмеген сексен­нің үстіне шығып, өмірден өтті», – деп талай дәмдес, дастархандас болған 93 жастағы Боқаев Бисен ақсақал еске алады.
Қолына Құран ұстап, діндар бол­ған әкесі Бегендік Оғыланды­дағы Бекет ата бейітінің маңына жерленсе, Сүгір атаның бейіті Шо­пан атақауымында. Ұлы Өтел­ген­нен тараған ұрпақтары бүгінде Жаңаөзен қаласына таяу жердегі Қы­зылсай елді мекенінде тұра­ды.
Тұлпарды шаппай таныған, сұңқарды ұшпай таныған сейістер, құсбегілер болған екен Маңғыстау­да. Сол Маңғыстау мың сәйгүлік кө­сіле шапқан небір мықты байлар мен бектердің тойында қазақ­тың қамын, елінің жайын таңды таңға ұрып, тоқтамай жырлаған Сүгірдей алтын жырдың иесін өмір­ге әкеліп, жас ұрпаққа танытып кетті. Сол жыр бәйгесінің ал­дын бермеген жыр сүлейінің екін­ші ғұмыры – мәңгі өлмес өнерін жаңартып, жаңғыртып, биікке кө­терейік, ағайын!