Роман техникасындағы үш тәсіл

20.01.2017

3884

Бес жасында әріп танып, бала кезінде оқыған шығармаларын өз қиялында ары қарай өрбітіп, шығарма жазуды ұнатқан, сол қиялы жазушы болуға деген құштарлығын арманға, арманын өмірге айналдырған перу жазушысы Марио Варгас Льосаның әдебиет туралы көп толғамдары көбіне роман жанрына тиесілі. Латын Америка әдебиетінің әлем алдындағы келбетін ойлы, күрескер етіп көрсеткен Пабло Неруда, Жоржи Амаду, Алехо Карпентьер, Мигель Астуриас, Хулио Кортасар сияқты көркем сөз шеберлері жасаған галереяны өз қаламы арқылы билік құрлысы мен әділет үшін күрескен образдармен байытқан жазушы 2010 жылы Нобель сыйлығын алады. Роман жанры пайда болғалы әлем халықтарының жазушылары пайдаланып келе жатқан көне тәсілдер мен жаңа әдістерді көп зерттеген қаламгер бүгінгі жетекші жанрдың өткені мен жеткенін осы мақаласында аз-кем сөз қылады.

Марио Варгас Льоса

Роман – мәдениеттің хәл-жайының куәгері. Ол адамзат дамуының белгілі бір сәтінде дүниеге келеді және оның бұл сәтті анықтауға болатын өзге де жанрлардан айырмашылығы бар. Әлбетте, әдебиет тарихшылары, сан мыңдаған оқымыстылар романның қайнар бастауын қадым заманнан іздегені белгілі. Менендес-и-Пелайоның «Романның қайнар көзі» аталатын кітабынан, біз, бұл жанрдың өткенін санскриттер әлемінде, азиялық өркениет пен өте ежелгі мәдениеттерде жоғалғанын оқимыз. Мен бұлай ойламаймын: біз, қазір, роман деп түсінетін сол бір жанр шын мәнінде, ортағасырлардың соңында пайда болды, ал одан бұрын болған өзге де баяндау түрлері роман болмаған, өйткені олар жәй ойдан шығарылған оқиғалар арқылы белгілі бір діни, рухани ғылыми жүйелерді кең тарату мақсатында жазылды. Бағзы өркениеттік тәмсілдер, аңыздар, ертегілер немесе таңғажайып баяндаулар – қашанда сан қатпарлы өнегелі, тәлім-тәрбиеге баулушы. Інжіл белгілі тәртіптер мен біз білетін қасаң қағидаларды жанды және қарапайым түрде түсінуге мәжбүрлейтін таңғажайып оқиғаларға толы. Мен, ең алдымен, роман ағартушылық немесе өсиет бергіш, тәрбиелегіш сипаттық тәсілде болмайтын және бола алмайтын жанр деп есептеймін. Оның тәсілі – риясыз. Өз басым, тіпті Апулейдің «Алтын есегі» мен Петронияның «Сатириконын» біз роман деп жүрген жанрға сәйкес келмейді дер едім. Және керісінше, романның тұжырымы рыцарлық романдар пайда болған сәт пен біздің бүгінімізге дейінгі тұжырымда қалады. Түрі мен құрылысына қарап сыншылар айтатын негізгі көзқарас, роман орта ғасырда эпикалық поэзияның жікке ыдырауының арқасында құлдырап, романға айналуынан пайда болған дегенге саяды. Бұлай түсіндірулері, бәлкім, шындық та шығар, бірақ мен үшін ол дәл қазіргі таңда маңызын жойған.
Роман жанры Еуропада рыцарлық романдар пайда болған орта ғасырларда өзін жеке жанр деп жариялады. Сонда не орын алды? Есесіне, әдебиет тарихында бұрын-соңды болмаған нағыз рево- люция болды. Осынау әдебиет жанрының ізіне түсу басталды: романды қауіпті деп санап, оны жанр құрамынан сызып тастағысы келді. Рыцарлық романдардың түгелдей дерлік авторларының есімі жасырын түрде екенін бәріміз де білеміз. Себебі, сол уақыттарда роман авторларын қудалап, түрмеге тоғытып, ал қайсыбірлерін өртеп те жіберді. Кітаптар қашанда еден астындағы құпия қоймада сақталды, тіпті, бір жағынан алып қарасаңыз, мысалы, Америкадан кітаптарды ондай жерден таппас та едіңіз, себебі, қоймада жасырын ұстамақ болғандарға өте қатаң түрде тыйым салынды. Өйткені, осы секілді кітап түрлерінен Америка құрлығының ежелгі тұрғындарының Рухы қопарылмауға тиіс-тін. Сонымен, рыцарлық романдар несі үшін жазықты болды? Олардың авторын неге кінәлады? Олар, яки кітаптар албырттықпен әрі мағынасыз жазылған деп есептеді және ең негізгісі ол кітаптар жерүстілік көр-жер істер үшін адамдардың көзқарасын Құдайдан жиіркенуге итермеледі деп есептелді. Бұл, әрине, шындық. Белгілі бір мөлшерде біз осы алғашқы романдардың Еуропада тудырған жанжалы немен байланысты екенін қазір де түсіне аламыз. Олар адамдардың ақыл, тілек, махаббаты тек қана Құдайға ғана арналған схоластикалық мәдениеттің шарықтау шегіне жеткен кезеңінде пайда болды. Романның өзге жанрлардан ерекшелігі ең алдымен адамдық қадір-қасиетті менмендікпен нығайтып, бекітуі еді. Ол расында да адамдардың назарын Құдайдан тайдырды, себебі оның тақырыбы – адам, романда сөзсіз өзінің табиғатына лайық, яки жер бетінде жоқ, адамдық мәселелер мәні түйінделіп, сол бойынша қорытындыланды. Бізде керемет және ұзақ өмір сүретін мистикалық поэмалар бар, керемет және ұзақ өмір сүретін діни драмалар бар, бірақ бірде-бір мистикалық роман жоқ. Романдар өз мәні жағынан бейбітшіл, татуластырғыш, тіпті олар қайбір кездерде діни тақырыптарда да жазылды. Өз тәжірибең негізінде оқығаныңмен, өз өміріңді салыстыратын мүмкіндік бар уақытта осынау оқырман, мына қоғам- романнан өзіндік тәжірибесін, яғни өз-өзін таныған шақта роман да оқырманға ең алдымен сол елес, сол өмір көрінісін беруге тиіс. Сондықтан да романдағы іс-қимылдың негізгі иесі – адам. Және іс-қимылдың негізі де – адам. Әңгіме өз мәні бойынша атеистік жанр туралы болып отыр. Роман дінге қарсылықты ашық жасады. Ойдан шығарылғандай болып көрінгенімен де, романшы белгілі бір деңгейде Құдайдың «орынбасарына», шындықтың жаратушысына айналды. Қалай дегенмен де жан-жақты әрі бәрі байланысқан түрде қоршаған өмірді көрсеткен жанрдың пайда болуын орта ғасырдағы адамдар үреймен, қорқынышпен қарсы алды. Бұл жанрдың алғашқы өкілдері өз кезеңдерінің шындығын қалайша көрсете білді? Олар не көргенін, не нәрсеге сенгенін, не сезінгенін риясыз, адал ниетпен айтты.
Романның әлем келбетін бейнелеуінің басқа жанрлардан өзгешелігі –жарым-жарты емес, барлығына ортақ, жалпылама. Жанрды шығарушылар шындықты оның барлық сатысында, барлық қат-қабатынан көрсетуге тырысты. Рыцарлық романдарда не айтылушы еді? Онда соғыстардың тарихы баяндалады, тіпті әрқашан крест жорығы жайлы, тосын бір жағдайларды іздеушілер туралы айтылады және осылардың барлығы олар шығармаларына қосатын шындықтың нағыз объективті әрі нақты деңгейінде. Сол кезеңде әскер қандай болды, сол дәуірде қандай әскери тәсіл қолданылды, әскерилер қалай киінді, олар қандай қару, қандай шекпен асынды, сөзсіз, романшылар осының барлығын өздерінің шынайы мәнерінде баяндады. Олар тікелей қазіргі және түсінуге оңай шындықтың деңгейін бақылап, көрсетіп берді. Айталық, олар дәуірдің әдет-ғұрпын баяндады делік. Жоралғыларын, әр түрлі наным-сенімдерін, ескішіліктерін, қыстақта өтетін сан түрлі мерекелерін суреттеді. Күмәнсіз, тұрмысты бейнелеп көрсетудің көрінісін арқалаған, әсіресе, біз барлық шындықтың тікелей суреттелуін табатын «Рақымды Билеуші» романын айталық. Онда қиратушы озбырлық, құлаған Францияның шешуші тарихи бетбұрысқа байланысты Ұлы Француз төңкерісі қалай туғандығы көрініс тапты. Рыцарлық романда баяндалғандар ішінара қайталанып отырды. Бұл «қарғысқа ұшыраған» роман орасан зор қантөгіс қырғыннан іріп-шіріген француз қоғамы жоғалуға шақ тұрған шақта пайда болды. Кейін орыстың ұлы роман дәуірі туды: ХІХ ғасырда шығармалары әлі де тірі жазушылар Толстой, Достоевскийлер келді. Олар әне-міне жоғалатын, революция арқылы жойылып, оның орнын өзге шындық алмастыратын шындықты баяндады. Бұдан тағы да сәл кейін, заманауи және жаңа романның іргетасын қалаушылар Пруст, Кафка, Джойстар пайда болды. Олар шығармаларын еврей қоғамы қақтығыстың барлық түріне ұшыраған, бүкіләлемдік соғыстың қалай болғаны туралы апокалипсис орындалатын сәтте жазды. Сөйтіп, дағдарыстың хәл-жайы, қоғамның ыдырауы және үлкен романистика (роман хал ықтарының тарихын, мәдениетін, тілін әдебиетін зерттейтін филология ғылымдарының жиынтық атауы – ауд.) пайда болуы арасында өте қызық байланыс орнады. Соңғы жылдары Латын Америкасында прозалық шығармалардың айтарлықтай мөлшерде шығып отыруы кездейсоқтық емес әрине, ол новеллалар мен романдар тарихындағы «шудың» нәтижесі. Менің ойымша, ортағасырдағы рыцарлық романдар туған сәттегідей, Францияда «қарғысқа ұшыраған» романдар пайда болған сәттегідей, Ресейде Толстой мен Достоевскийлердің романдары шыққан сәттегідей Латын Америкасы да ұлы өзгерістер мен түрлендірулерге шыдайтын сыртқы қабыққа ауысқысы келеді, өз шындығын жария еткісі келеді. Роман техникасы хақында аз-кем ауыз сөз.
Романшы барлық романның, барлық негізгі баяндаулардың басты сапасы өміршеңдікті жасау үшін, сөздердің арқасында, қандай да бір жоспар, я болмаса қандай да бір әдіс-тәсілді пайдаланады. Ол құралдар қаншалықты мол әрі әр алуан болса, соншалықты кез келген жағдайға шығарманың мазмұнына бойұсынуы тиіс, бағынуы керек. Өз шығармаларына өміршеңдікті «сүйреп әкелуі» үшін түрлі әдіс-тәсілдерді қолданатын романшылар, менің көзқарасым бойынша, ең алдымен романмен бірге дүниеге келген, қашаннан өмір сүріп келе жатырған баяндау-суреттеудің үлкен үш тобының басын біріктіруі тиіс. Және айту керек, сөз етіп отырған жанрымыздың өзге де жанрлардан ерекшелігі: жарық дүниеге келген соң еңбектеп, төрт аяқтап жер бауырлап жүрмейді немесе ептеп-ептеп өсе бастамайды, қалай туды, сол сәтінен-ақ тұрып, жүріп кете барады. Мен бұл тәсілдердің алғашқы тобын «қан тамырлардың өзара байланыс тәсілі» деп атар едім. Бұлай деуімнің мәні: бұл тәсіл бір ғана баяндауда әр түрлі мекендерде өтетін, әр түрлі уақытқа тиесілі оқиғалар мен кейіпкерлердің басын қосады. Мұндай бірыңғай «ортақтыққа» қосылып, әрбір оқиға өзімен бірге жеке қызу, жеке әсер, жеке өмір мазмұнын әкеледі және осынау әр ағыстың құйылуынан, біртүрлі. Қобалжытатын, тыншытпайтын әсер беретін, қандай да бір бұлдыр-сағыммен өмір көрінісін тудыратын жаңа іс-әрекет пайда болады. «Рақымды билеушіде» Тирант пен ханшайым Карменсиньяның жасырын үйленуі туралы айтылатын көрініс бар. Автор бұл көріністі қалай баяндаушы еді? Карменсинья ханшайымның күтушісі ханшайымды таңертең ұйқыдан оятуға келеді. Ханшайым өзінің өзге бір күтушісімен, Эстефаниямен бірге ұйықтаған. Сонымен солай, күтушісі онымен көр-жер әңгіме айтады, өзінің түс көргенін баяндайды: ол түсінде жатын бөлмесінің есігінің ашылғандай болғанын естіп, көзін ашып, аяғының ұшымен Тирант пен аймақ басшысы Диафемус кіріп, жатын бөлме арқылы өтіп, кереует қоюға арналған Карменсинья мен Эстафеньяның бөлмесіне кеткенін көреді. Ол көтеріліп (әлі де бәрі түсінде) құлыптың кілт салатын тесігінен қарағанда, Тирант Карменсиньямен, Диафемус Эстефаньямен құпия үйлену тойын тойлап жатқанын көреді. Бұл эпизод маған «қан тамырлары арқылы байланыс тәсілін» көрсетеді. Ішінде бір баяндау бірлігін, бүтін баяндауды айғақтайтын екі бөлек оқиға бар. Мұнда екі оқиға, екі уақыт, бір мекенде болса да, әр түрлі кейіпкерлер осы бір ғана көрініс арқылы біріктірілген, бір іс-әрекет секілді көрсетілген. Бұл, өздері суреттеп отырған өмір көрінісі арқылы оқырманға әсер шақыру үшін, романшылар ең көп қолданатын бірден-бір тәсіл ғой деп ойлаймын.
Мысал үшін, дәл осындай тәсілді Флобердің «Бовари ханымындағы» «ауылдық сайлау» көрінісінен байқауға болады. Мұнда қисынсыз әрі тіптен мағынасыз сайлауды балконнан қадағалап тұрған Бовари ханым мен оның болашақ ғашығының арасындағы сезім сахнасы біруақытта баяндалады. Ұзына бойы екі оқиға қатар жүреді: Бовари ханым мен оның болашақ ғашығының арасындағы нәзік әңгіме және олардың көз алдындағы келеке қылар көрініс пен ерсі әзіл. Мұнда екі оқиға да, сол уақыт пен бөлек мекен де – бәрі баяндау бүтіндігіне келіп құйылады. Бұл да қазіргі романшылардың түгелдей дерлігі қолданатын тәсілдердің бірі; бұған мысал, бүкіл «қан тамырлардың өзара байланысы» әдісінен тұрғызылған Фолкнердің «Жабайы пальмалар» романы. Мұнда Борхес айтпақшы, ешқашан араласып кетпейтін, белгілі бір түрде бірін-бірі толықтырып отыратын екі тарих бар; бір-біріне қақтығыспайтын, тәуелсіз бір-бірінен өріс алатын екі оқиға, дегенмен, екеуін де ортақ қорғанына алатын ауа қабаты секілді бір дүние бар. Мұндай бір ортақ орынға дәйектердің, оқиғалардың, кейіпкерлердің, әр алуан уақыт тоғысы мен әрқандай орынға тиесілі іс-қимылдардың жинақталуы, менің ойымша, оқырманның тынышсыздығын дейміз бе, дәлірек айтқанда, сенімсіздік, таңғалу сезімін шақырады және бұл таңданыс пен сенімсіздік оқырманның мазасының кетуіне ықпал етеді; оқырман романда не болатындығына алаңдап оқып отырып, соның нәтижесінде әдеби әлемнің өмір шындығын өзінің өмір түсінігінен тауып, біруақытта өзінің оқып отырғанына қайта оралады. Келесі тәсіл маған роман пайда болғаннан бері, барлық романда қолданылғандай көрінеді, оны «қытай сандықшалық әдісі» дер едік. Өзіңіз білетіндей, қытай қобдишасының ішінен одан көлемі кішірек тағы бір сандықшаны кезіктіресіз, оны ашсаңыз, одан кіші келесісі… тағы… тағы… «Мың бір түнде» не болушы еді? Уәзірдің қызы халифке бірінен соң бірі әңгіме айта береді, өйткені, әңгіме аяқталса, оның басын алуы мүмкін. Сондықтан ол қадари-хәлінше әңгімелерін ұзартады, бірақ бір оқиға қаншалықты ұзаққа барушы еді, сондықтан кейіпкер бір әңгімеден соң келесі әңгімені, одан соң ендігі бірін баяндайды. Бұл, дәл жаңа ғана айтқан қытай сандықшасындағы жағдай. Айтылған әңгімелер бізге, оқырманға «делдалдар» қатары арқылы жетеді және әркім өз кезегінде оны түрлендіре түседі. Осы техниканы қолданған романдардың дені манағы хәлге ұшырайды. Әңгіме, оқырман мен баяндаудың арасында бұл баяндауды түрлендіретін делдалдар енеді, оған жаңа өмірлік тәжірибелер, жаңа дау-дамайлар, жаңа әсерлер енгізеді, оқырман әрдайым романдық сиқырдың сөзсіз әсерінде қалу үшін, ал бұл оқырманның романды дұрыс қабылдауы үшін қажет. «Мың бір түнде» қолданылған әдіс, бұрынғы барлық рыцарлық романдарға арқау болған ескі заманнан қалған тәсіл. Оның авторларының ешбірі, өзінің осы романның авторы екенін ешқашан айтпайды жәй ғана қолжазба тауып алғанын, енді бізге тек соны оқу қалғанын жеткізеді, ал бұл шындығында ол ылғи да біздің пайдамызға ұсынбақ болған қолжазба. Сонымен, «Рақымды билеушіде» мысал үшін, кітаптың алғашқы бөлігі Мартурель тарапынан емес, саяхат жасап жүргенде, ел кезген рыцармен кезігіп, сонымен әңгіме-дүкен құрған дүниеден безген диуана тілімен айтылады; дәл осы әңгіме кезінде Рақымды Тирант жайлы әңгіменің ұшы шығады. Бұл да әңгіме ішіндегі әңгіме.
Бірақ өз кезегінде, әңгіме ішіндегі Тирант әңгімесі өте әдемі, шешуі өте қиын, бізге екі-үш «делдал» арқылы жеткен оқиғалар тізбегінен тұрады. «Қытай сандықшалық әдісі» міне, дәл, осы! Бұл тәсілді қазіргі заманауи романдар да жиі қолданады. Фолкнерге тағы бір мәрте оралсақ. Оның «Авессалом, Авессалом!» романында бүкіл оқиға бір әңгімеден туындап отырады. Алғашқы жоспар бар–екі кейіпкердің әңгімесі, одан нағыз оқиғалар туындай бастайды, әрі қарай романның жексұрын мазмұны салынады. Немесе автор мектепте өткізген балалық шағы, өзінің өміріндегі оқиғаларды жазатын Аргедастың «Терең өзен» романы. «Терең өзенде» баяндалатын оқиғалар бізге үш делдал арқылы жетіп отырады және оған ылғи үш түрлі түйсік, үш түрлі тағдыр ықпал етеді. Алуан түрлі тәсілдерге шексіз бай «әдістің» соңғы түрін мен, « кезек ауысымы» немесе «сәтті секіріс» деп атар едім. Ол анықталған белгілі элементтердің іріңдеуінен, сурет өз табиғатын өзгертпейінше сол сәттен бастап суреттеуден тұрады. Мысалды тағы «Рақымды Билеушіден» келтірейін. Рақымды Билеуші Кигелейсон де Монтальбан аталатын рыцармен жекпе-жекке шығатын керемет бір көрініс бар. Көріністің басы шамасы реалистік, тіпті, түгелдей дерлік натуралистік мәнерде жазылған.
Мартурель екі рыцардың қалай киінгенін, ханшайым мен оның күтушісінің қалай киінгенін, галереядан жекпе-жекке қарап тұрғандарды, алаңда шатырлар мен галереялар қалай орналасқанын суреттейді; тіпті, ол шайқасушылардың біріне- бірі жұмсаған алғашқы соққыларын, найзаларды қалай қағып алып, қалай алмасқанына дейін суреттейді. Және осының бәрі сондай шынайы және нақты. Бірақ жекпе-жек жалғасады. Кенет, баяндау екі рыцарды қоршаған табиғатқа ауысқанда ағаштардың қараңғылана бастап, кейін, тіптен көзге көрінбей кеткенін айтады. Сол кезде шайқасушылар да бірін- бірі көрмегендіктен, олар да жекпе-жектен қайтты. Біз бұдан, яки түннің келуінен немесе одан соңғы баяндалатындай олардың қаруына қайтадан жарық түсіп, күтушілер мен ханшайымның бет-бейнесінің анық көруінен және тағы да барлығының қараңғылана түсуінен, шындыққа саймаса да, олардың ұзақ соғысқанын түсінеміз.
Селиннің «Несиеге алған өлім» романында Ла-Манч арқылы келе жатқанда, әңгіме айтушы өзін шайқағандай болып: құсқысы келгенін суреттейін өте шынайы көрініс бар. Әңгімешінің құсқысы келуі қасындағы өзге бір кейіпкерге әсер етіп, оны да шайқай бастайды; дәл осы көрініс өзге бір кейіпкерлерде де орын алады, содан соң келесі кейіпкер; жолаушылар мінген бүкіл кеме шайқалып, жолаушылардың құсуы бүкіл адамзаттың ішкі әлемінің құсуына айналып кетеді. Біз солайша өте әділ әрі айқын шындықтан өзіміздің жалған түрімізге өтеміз немесе таза өзіндік әрі қиял-ғажайып шындыққа. Біз қазірдің өзінде фантастикалық өрістеміз. Сәтті секіріс арқасында баяндау өрісінде сәтті өзгеріс орын алды. Кортасарда осы жалпы шындықтан жалқыға көшу жиі кездеседі, дей тұрғанмен, біз бұл секірістің қай сәтте болғанын аңдамай қаламыз, шекараны көріп үлгермейміз. Кортасардан мысалдарды көптеп келтіруге болады, бірақ мен тек «Классикадағы ойын» романынан келтірейін. Бұл көріністе әркім өз балконында тұрып екі кейіпкер әңгімелеседі, олар бір-бірімен кезігуді қалап, ол үшін екеуінің бірі тақтай арқылы балконнан өтуі тиіс болады және бұның бәрі шынға саятын мінезде сахнада болуы керек. Тақтаймен өтерде кейіпкер тоқтаса да, өзге бір мәнерде әңгіме жалғаса береді, әңгіме созыла береді… созыла береді… сонда тақтай өзіне тән емес ерекше сапа көрсетеді, әрине бұл бір нәрсенің символы; алғашында түсінбесек те, содан соң тақтай мен әңгіменің астарында тұспал жатқанын аңғара қоямыз.
Белгілі бір сәтте біз, көріністің бастауындағыдай нақты, қолжетімді, айқын емес, өзге шындыққа ұшырасқанымызды, мүлде өзге, символдардың, түс пен шошып оянулардың әлемінде жүргенімізді сезіне бастаймыз. Қиял өрісіндеміз. Біз ойламаған жерден «кезек ауысымы» болып, суреттеліп отырған шындықтың табиғаты өзгерді. Біз енді өзге шындықтамыз.
Мен, өзіміз атаған осынау үш тәсілге романның бүкіл әдісі кіретін шығар деп ойлаймын және біз романшылар іс-әрекет пен ойды жеткізу, баяндау үшін, роман жанры пайда болғаннан бері бар осы үш әдіс-тәсілдің ыңғайлысын іске жаратып келеміз әрі жарата береміз де!