Табиғаттың сайын даламызға тартқан сыйы аз емес. Соның бірі ретінде Ақсу мен Жабағылы өзендерін атай аламыз. Бүгінде осы екі өзен аумағын табиғи күйінде сақтап қалу үшін «Ақсу-Жабағылы» қорығы жұмыс істеп жатқанынан бәріміз хабардармыз. Бірақ қорықтың құрылу тарихы мен қазіргі ахуалын біріміз білсек, біріміз білмейміз. Аталған қорық нені мақсат тұтады? Қандай ерекшеліктерге ие? Осы сауалдардың ізімен «Ақсу-Жабағылы» қорығына саяхат жасап қайтуды жөн көрдік…

«Ақсу-Жабағылы» қорығы — Талас Алатауы мен Өгем таула­рының солтүстік-батыс сілем­де­рінде орналасқан.Қазақстан АССР Халық Комиссарлары Кең­есінің қаулысымен  1926 жылы шілденің 14-іне құ­ры­лыпты. Қаулыда қорық «Табиғат ескерткіші ретінде Ақсу мен Жабағылы өзендерін, олардың барлық ағаш және тал-шілік егістерін, шөп жамылғылары мен осы қорықты мекендейтін жан-жануарлар әлемін қол тимеген табиғи қалпында сақтап қалу мақсатында» ашылғаны атап көрсетілген.Қорықтың көлемі жылдан-жылға өзгеріп, бүгінде оның алып жатқан аумағы – 131 934,3 гектарға жеткен.
«Ақсу-Жабағылы» мемлекет­тік табиғи қорығы – өте сирек кездесетін, жер бетінен жоғалып бара жатқан жануарларға  бай қазына. Соңғы деректерге қара­ғанда қорық аумағында құстың 267, Қызыл кітапта – 8 түрі, сүт­қо­ректілердің 52, Қызыл кітапқа енген 9 түрі бар. Бауырымен жорғалаушылардың 11, Қызыл кітапта -2 түрі болса,  қос мекен­ділердің 3 түрі мекендейді. Шы­бын-шіркей,  құрт-құмырсқаның 2124 түрлері бар. Қызыл кітапқа – 26, индикаторлық түрі – 18-ді құрайды. Сонымен қатар, табиғи қорық өсімдіктер дүниесіне де бай. Дәлел ретінде өсімдіктің  1737 түрі өсетінін айта аламыз. Оның ішінде   мүктің 63, қына­ның  63-тен астам, балдырдың – 64, саңырауқұлақтың 235, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1312 түрі өседі, соның ішінде бұтаның 62 түрі, ағаштың 17  түрі кездеседі. Оған қоса, реликті және эндемик  өсімдіктердің  де түрлері  бар.  Қызыл кітапқа 41 түрі кіргізілген.
«Ақсу-Жабағылы»  мемлекет­тік  табиғи қорығының  құрылу  тарихына шолу жасар болсақ, алғаш рет «Ақсу-Жабағылы» қорығын құру жөніндегі мәселе­ні 1922 жылы профессор Бродский Түркістан көне ескерткіш­тер­мен өнерді қорғау комитетінде көтерген болатын. Ал 1922-1923 жылдары қазіргі қорықтың аума­ғын Орта Азиялық мемле­кет­тік университетінің бір топ ғалымдары (Культиасов, Коровин, Попов, Кашкаров) зерттеп, осы аймақта қорықты ашуға қолдау білдірді. 1925 жылдың 12 қазан күні Түркістан Респу­б­лика­сы­ның ВЦИК-дің жерге орналастыру комиссиясының отырысында ғалымдардың ұсынысы қолдау тауып, қорыққа жер бөлуге және қорықтың шекарасын анықтау үшін жерге орналастыру жұмыстарына қаулы қабылданған.
Қорық  Қазақ  Автономиялық Кеңестік Социалистік Респу­б­лика­сының  Халық Комиссар­ла­­рының Кеңесінің  шешімімен 1926 жылы 14 шілдеде құрылды. Шешімге халық комиссары Тұрар Рысқұлов қол қойған. Қо­рық құрылған жылы оның аума­ғы 30545 гектар жерді алып жатты.  Алайда,  бұл жылдары қорық құрылатын аумақтың аз  зерттел­гендігінен кейбір жануарлардың мекен ету ортасымен бағалы аршалы тоғай қорық аумағына кірмей қалуына байланысты кейінгі жылдары қорық аума­ғына қосымша жерлер берілді.
1929 жылы 850 гектар жерді құрайтын Ақсу өзеніндегі құз шатқал қосылды. 1935 жылдың 16 ақпан күні ВЦИК РСФСР-дың қаулысымен Балдыбрек және Бала-Балдыбрек аңғар­ларын­дағы аршалы тоғай  қо­сылып, қорықтың аумағы 48570 гектар жерге жеткен. 1937 жылдың 10 сәуір күнгі Түлкібас  және  Леңгір атқарушы комитет­терінің қаулылары негізінде  Жабағылы өзенінің  оң  жағала­уы, Ақсу өзенінің орта тұсы, Кіші-Ақсу өзендерінің басы және Майдантал аңғарының біраз бөлігі қорыққа қосылып, қорық­тың аумағы 69826 гектар жерді құрады. 1969 жылы қорық аума­ғында  орманға орналастыру жұмыстары кезінде айтарлық­тай өзгерістер болды. Яғни Ақсу өзенінің бастауындағы 6,3 мың гектар жер  Майдантал аңғарын­дағы қорық  жерімен айырбастал­ғанын айта кеткен жөн. Оған қоса, Қазақстан Республикасы­ның Министрлер  Кабинетінің 1995 жылғы 22 маусым күнгі №885 қаулысымен қорыққа тұрақты пайдалануға орман қорынан 10660 гектар ауыл шаруашылық мақсаттағы жерден 6000 гектар  жер бөлінді.
Қорық аумағында  екі палеонтологиялық  аудандар бар. Олар «Қарабастау» ауданы 100 гектар және «Әулие» ауданы 125 гектар жерді алып жатыр.
Қорық аумағы соңғы рет Қазақстан Республикасы Үкі­ме­тінің 2005 жылғы қазан айының 17 күнгі №1133 қаулы­сына  сәй­кес Оңтүстік  Қазақстан облы­сы­ның мемлекеттік жер қорынан  Түлкібас ауданы 1000,0 гектар, Төлеби ауданынан (Майдантал тау аңғары) 45882,3 гектар жердің қосылуымен өсті. Қазіргі таңда 131934,3 гектарды құрайды екен.
«Ақсу-Жабағылы» табиғи қорығының қысқаша хронологиясын осылайша бағамдап көрдік. Жарнама жасау мақсат емес. Тек өз жеріміздің байлы­ғын­ танып, қадіріне жетіп, қа­сие­тін сезінсе екен дейміз…

Қарагөз СІМӘДІЛ.