Әдебиет қатары – көркемдік тұрақтылық
Әдебиеттің алтын қоржынына түсті деп кезінде есептелген кей шығармалар қазір ұмыт қалғанын ойласақ, құндылықты таңдау қиын шаруа ма дейсің. Уақыт өткен сайын асыл мен жақұттардың жарқырай түсетіні, ал темірді тот басатыны секілді әдебиетте те сұрыпталу процесінің жүруі заңдылық еді. Әйтсе де, «Қарға баласын әппағым» дегені секілді әркім өз қаламынан туған шығармаларын жаман деуге қимайтыны тағы бар. Осы орайда кезінде атағы кеңге жайылған жазушылардың көбінің уақыт өткен сайын есімдері аталмай, ұмыт қалатыны неліктен? Шығармашылық иесінің қадірі, шын таланттарды танып, оларды іздеу дегенді біз қалай түсінеміз деген сауалдарымызға әдебиетшілер қалай қарайтынына көз жеткізіп көрелік.
Серік АСЫЛБЕКҰЛЫ,
жазушы-драматург, филология ғылымының докторы
Шығармашылық дегеніміз – имандылық, ақиқат пен әділетті іздеуден жалықпайтын мәңгілік аңсар
Уақыт әділ төреші дейміз. Меніңше осы – әділ сөз. Сондықтан кезінде атақтары дүркіреп шыққан көп жазушылардың заман өте келе ұмытылып қалуы заңдылық. Демек, жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар шыққандардың аттары ғана ұлттық, қала берді әлемдік әдебиет тарихында қала алады.
Суреткерлер қай заманда да Құдайды, ақиқатты, әділетті тануға ұмтылған. Адам бұ дүниеге қандай миссиямен келген, оның өзі өмір сүріп отырған қоғаммен қарым-қатынасы қалай болуы керек, о дүние деген екі аяқты пенделердің ойдан шығарған мифі, аңызы ма, әлде ол да бұ дүние секілді адам баласы мәңгі өмір сүретін реалды әлем бе, бақытты болу үшін, Құдайға жағу үшін не істеу керек – міне, осы мәңгілік сұрақтарға өнер де, – оның ішінде, әрине, көркем әдебиет те, – философия да, яғни ғылым да, дін де жауап іздейді. Негізі Уильям Шекспирдің «Гамлеті», Л.М.Толстойдың «Соғыс және бейбітшілігі», «Арылуы», А.П.Чеховтың «Шағаласы» мен «Ваня ағайы», М.Әуезовтің «Қаралы сұлуы» мен «Абай жолы», В.Распутиннің «Матерамен қоштасуы» – бәрі-бәрі негізінен адамзат өмірінің осы бір ең көкейтесті, ұлы сауалдарына жауап іздеуден басқа ештеңе емес. Негізі өзіңді таныған кезден бастап, әлемді де тани бастайсың ғой. Әрине, ұлы тіршіліктің проблемалары жоғарыда біз тізімдеп өткен үш-төрт сұрақпен шектелмесі анық, бірақ қалған сауалдардың бәрі негізінен осылардың аясынан өрбиді.
Ал енді өзіңіз топшылай беріңіз, салмағы кез келген кісінің еңсесін езіп жіберердей әлгіндей зіл-батпан сауалдарға жауап беру жазғыштардың екісінің бірінің қолынан келе қояр ма екен? Әрине, келмейді. Сондықтан кезінде өнерпазды кәсіби шеберлігіне қарап емес, оның қоғамда алатын әлеуметтік орнына қарай бағалап үйренген конъюнктурашыл әдебиет сыншыларымен ресми билік өкілдерінің қолпаштауымен қилы-қилы сый-сияпаттарға бөленіп, атақтары жер жарып тұрған қаламгерлердің көпшілігі арадағы жылдардан кейін мүлде ұмыт болып жатса, оған ешқандай таңданудың қажеті жоқ. Табиғатта да, қоғамдық өмірде де осындай сұрыпталу, тазару үнемі толассыз жүріп отырады. Сөйтіп, Жаратушы пенделердің екіжүзділігін, есепқойлығын жоққа шығарып, өзінің абсолюттік ақиқат пен әділетке ғана жүгінетін ұлы заңының әрқашан бәрінен үстем болып отыратынын тағы бір қайта дәлелдейді. Бірақ ұмытшақ екіаяқтылар осыдан сабақ алып, түзеле қояды деп тағы да иегіңіз қышымасын, көн қатса қалпына барады демекші, пенделер осыдан кейін де бейне бұл екі арада ештеңе болмағандай өздерінің бәз-баяғы айлалы әрекеттерін жалғастыра береді. Сондықтан қоғамда осындайларға тойтарыс беріп, оларды тәубесіне түсіріп отыратын
В.Г.Белинский, Н.Добролюбов, А.Байтұрсынұлы секілді көркемөнер сыншылары ауадай қажет-ақ. Бірақ өкінішке қарай Алла-Тағаланың мұндай сүйікті құлдары өмірде тым сирек кездеседі емес пе.
Талантты өнерпаздарды – Л.Н.Толстой айтпақшы, әдетте олар қарапайым келеді, – тек әділетті қоғам мен иманды адамдар ғана іздейді, солар ғана олардың шынайы бағасын, нарқы мен парқын біледі. Ал обал, сауап дегендердің иісі мұрнына да бармайтын ортаға олардың барынан жоғы жақсырақ, өйткені шығармашылық дегеніміз – ең алдымен имандылық, ақиқат пен әділетті іздеуден ешқашан жалықпайтын мәңгілік аңсар. Пысықай конъюнктурашыл ортаға оның не керегі бар?!
Әлімсақтан солай емес пе, жақсыны – жақсы ғана, тектіні – текті ғана іздейді. Есімізге түсірейікші, қайтыс болғаннан кейін Абайды ең алдымен жоқтаған Әлихан Бөкейхан мен Ахмет Байтұрсынов емес пе еді, ал қалған қалың қазақтың көпшілігі жүз жылда, тіпті мың жылда бір-ақ туатын өз ортасынан озып туған осы бір кемеңгердің бұ дүниеден өткенін білген де жоқ, білгісі келген де жоқ еді ғой.
Бекен ЫБЫРАЙЫМ,
сыншы, филология ғылымының
докторы
Көп жылдардан кейін мақталған шығармалардың 10 пайызы ғана қалады екен
Қай заманда да қоғамның, мемлекеттің жағдайына байланысты өзіндік қажеттіліктері бар. Бұл қажеттілік объективті тарихи-мәдени, рухани-әлеуметтік дамудан, ағыстардан туындап отыр ма? Әлде үстем топтардың тізе бүктірмей қоймайтын темір тізгіні ме немесе аңқауды айдалаға адастыратын айлакер, алдамшы айтағы ма? Немесе жебірлердің өз жалмауыз пиғылын жасырып-жабу үшін жасаған айла-шарғыларының тізбегі мен жүйесі ме? Осы сауалдарға мән бермейінше, шығармашылық процесс пен жалпы әдеби процесс ерекшелігін жете түсіне алмаймыз.
Әдебиетке, сол әдебиеттің нақты мысалы – көркем шығармаға осы факторлардың қайсысы нақты, пәрменді әсер етті? Міне, осыны анықтау – зәрулік. Мәселен, Ж.Баласағұнның «Құтты білік», А.Иассауидің «Диуани хикмет», Ж.Оғділмішұлының Шыңғыс хан туралы романының жазылуына кімнің, ненің шарапаты тиді? Немесе әдебиет тарихына есімдері алтын әріптермен жазылған классиктердің шығармаларының дүниеге келуінде қандай сыр-құпиялар бар?
Тегінде негізгі рухани-көркемдік талаптар қажеттіліктерге байланысты туындайды және қалыптасады. Мәселен, хандардың кезінде жыраулардың не айтқаны, қалай толғағаны біршама белгілі. Одан кейінгі ғасырларда суырып-салма ақындардың өнері шарықтағаны, жазба әдебиеттің отаршылдық жағдайында бойын еркін түзеп, кең өрістеуіне мүмкіндіктің шектелгені, тарихи-қоғамдық, саяси-әлеуметтік қысымдар болғаны мәлім.
Ол кездегі тыңдарман мен қазіргі оқырман талабының арасында айырмашылық көп. Немесе
XX ғасырдың басындағы, 1920-1930 жылдардағы әдебиет пен қазіргі әдебиеттің ахуалын салыстырғанда, сабақтастықтармен қатар айырмашылықтардың да бар екенін көрмеу мүмкін емес. Әсіресе, Кеңес өкіметі кезіндегі идеологиялық қысымдарға орай қаламгер атаулыға қойылған шарт-талаптар көпке мәлім. Сол кезде «саясиландырылған» әдебиет белгілі бір дәрежеде биліктің талабына жауап бергенімен, талғампаз оқырманның көңілінен шықпағаны және рас. Немесе 1940-1950 жылдарда кеңінен мақталған қаламгерлердің көпшілігі қазір ұмыт қалды.
Неге? Біріншіден, бүгінгі оқырманның іздегені, талап-талғамы басқа. Екіншіден, шеберлік деңгейі көңілден шыға бермеді. Үшіншіден, сол кездің ұранына бейімделіп, сол дәуірдің талаптарына қайтсе де жауап беру үшін жанталасқан туындылар бүгінгі күн үшін бәлендей қызықсыз. Ондай шығармалардың белгілі бір кезеңдік, өтпелі, уақытша ғана мәні болатыны аян. Ал 1920 жылдардағы Мағжанның, Бернияздың, Б.Майлин мен
М.Әуезовтің, 1940-50-ші жылдары жазылған Қасымның шығармалары оқырмандарын әлі күнге дейін жоғалтқан жоқ. ХІХ ғасырдағы Абайдың, Дулаттың, Махамбеттің шығармалары да тыңдарман мен оқырмандардың көңілінен шығатыны шәксіз. Мұны еске алып отырғанымыз – тілемсектеніп, мақтау дәметуден, марапат күтуден шаршамайтын бақайесеп авторларының «шығармаларын» бүгін ешкім іздемейді. Сұрамсақтанып алған сыйлығын, жең ұшынан жалғасып алған ордендер мен атағын малданатындардың, ұялмай-қызармай соған жол беріп көпірген көн беттердің күні уақытша екенін тарих талай-талай дәлелдеген.
Көзге түскісі келіп, «проблемалық» туындылар ұсынған немесе белгілі бір кезеңде көкейтесті мәселелер мен оқиғалардың жалына жармасқанда, алдымен аңдитыны – атақ екенін ішіне жасырған уақытша «атақтыларды» да талғампаз оқырман таниды. Қазіргі оқырман сауатты, қыруар ақпараттан мағлұмдар, ақ пен қараны салыстырып, ажырата біледі.
Шын талант иелерін талғампаз оқырмандар мен шынайы әдебиетшілер ғана іздейді. Қай заманда да биліктің сөзін сөйлейтін, шындығын жасыратын, өтірігін асыратын жалпош, жағымпаз әдебиет «жасалады». Бірақ көптің сөзін сөйлеп, мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын адам тағдыры туралы толғайтын туындылардың қадірі қашан да айрықша. Ал мұндай шығармалар қай кезде де көп емес.
Шетел және орыс әдебиетінің ең үздік деген шығармаларын қайтадан қарап шыққанда, көзге анық байқалатын бір сипат – біздің әдебиетімізде сауатты көпсөзділік пен қу бөспелікке ұласатын керексіз айтқыштық тым белең алып кеткен. Оқымасаң, ештеңең кетпейтін шығармалар өте көп.
Проза туындыларының да, поэзия шығармаларының да жарық көріп жатқаны аз емес. Қарап отырсаңыз, шеберлік жағынан бәлендей көзге ұрып тұрған кемшілік те жоқ. Сонымен бірге, елең еткізетіндей жаңалығы да жоқ. Ал жаңалық дегенде, проблеманың жаңалығынан гөрі қадірлісін – көркемдік бояулардың, көркемдік ойлаудың, байыптаудың жаңалығын айтсақ керек. Жаңалықты көп жағдайда жадағай түсінетініміз бар.
Танылмай қалған талант жоқ. Ендігі гәп те, міндет те – дарындар арқылы қалыптасқан құбылыс пен ерекшеліктердің тарихи-мәдени маңызын таразылау. Жасырмай, жасқанбай әділ бағасын айта алмасақ, өзімізді-өзіміз алдап, күмпиіп көпіре бергенімізден нәтиже шығуы неғайбыл.
Шығарманы түсіну – бағалау мәдениетімен сабақтасады. Ал шығарманы бағалау мәдениеті дегеніміз, түптеп келгенде, жалпы ұлттық рухани мәдениетіміздің деңгейін көрсетеді. Бізде осы жағынан келгенде айтарлықтай кемшіліктер аз емес. Мәселен, басқаны айтпағанда, Абайдың, Махамбеттің, Қашағанның, Сүйінбай мен Бақтыбайдың, Жамбылдың, Бернияздың, Мағжанның ақындық шеберлігін, ауыз әдебиетіндегі және халықтың рухани өміріндегі, рухани дамуындағы алатын орнын, сіңірген қызметін оның ақындық шеберлігін көрсететін нақты шығармалардан мысалдар келтіре отырып анықтау, байыптау, нақты дәлелдеу, сол арқылы өзіміздің кім екенімізді, қандай екенімізді байсалды байыптау жетпейді.
Бұл тарапта жеке адамдардың ынта-жігері арагідік байқалып жатқанымен, шығармаларды іздеу мен зерттеуге мемлекеттік деңгейде ойдағыдай көңіл аударылып жатқан жоқ. Әрине, талантты тануға және іздеуге үнемі мұрша да бола бермейді. Бұл – жалғыз бізде емес, барлық елдердің тәжірибесінде орын алып келе жатқан факт. Дегенмен, мәдениетті елдер өзінің асылын әлпештегенімен, жасығын жария ете бермейді ғой, осы орайда қазақ әдебиетінің шет тілдерге аударылып жатқан шығармаларының ішінде жақсылары мен жасықтары аралас екенін жасырудың қажеті жоқ.
Ал таланттарды іздеу дегенге келсек, шын таланттар іздеусіз, жоқтаусыз қалмайды. Әрине, дер кезінде қолдаған жақсы-ақ, алайда қым-қуыт заман қайшылықтарымен күресуге дәрмені жетпей, дірдектеген адам шіркіннің пендеге айналғанын білдірмеуге жанталасатын далбасасы ең алдымен оның өзін тұсайтыны өкінішті.
Қайдан оқығаным есімде жоқ, бәленбай жылдан кейін мақталған шығармалардың 10 пайызы ғана қалады екен. Арада топырлап өткен түгенбай жылдар сол 10 пайыздың тағы қаншасын тозаңға тоғытатынын еске алсаңыз… Осы қарқынмен кете берсе, үшінші мыңжылдықта адамзаттың өмір сүруі екіталай. Өзімшілдігі өз түбіне жетеді. Сонда!..
Сонда адамзатты кім іздейді?
Әзірлеген
Гүлім Нұрланқызы.