Адам баласының «білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен» дейтін жан құмарын кейде «ішсем, жесем, ұйқтасам» деп тұратын тән құмары жеңіп кететіні рас. Ғылым мен технология дәуірі делінген ХХІ ғасыр осы –  жан құмары басымдардың ғасыры болса керек. Жаратылысынан жаңашылдыққа жақын адамзат табиғаты жыл өткен сайын өмір сүруді жеңілдету жолында түрлі жетістіктерге қол жеткізіп келеді. Ал тәуелсіз мемлекет ретінде қазақ ғылымы қандай жаңалыққа жете алды? Біздегі білім жүйесінің реформалары қандай нәтиже беріп жатыр? Соңғы кездері көп қолданылатын жаңа инновация терминін біз қалай түсініп жүрміз? Және оның игіліктері қандай? Бүгінгі «Дөңгелек үстел» қонақтары осы сауалдарға жауап іздеп көрмек. 

---

Әйіп ЫСҚАҚОВ,
ҚазҰАУ-дың шетелдермен байланыс және инвестиция бойынша проректоры

АТА-БАБАМЫЗДАН ҚАЛҒАН ЖАҢАШЫЛДЫҚ

Білім  жүйесінің  әр түрлі  дең­гей­­лерден тұратынын еске алсақ, әр деңгейдің өз ерекшеліктері, со­ған сай кемшіліктері мен же­­­­тістіктері бар. Жалпы, білім беру жүйесінде ақпараттандыру құралдарының жеткілікті болуы, Internet, яғни ғаламдық тор жүйесі білім іздеген адамға үлкен жол ашып отыр. Сонымен бірге, білім беру саласында жаңа технологиялар мен әдіс­темелерді қолдану, соған сәйкес ұстаздардың біліктілігін жүйелі түрде арттырып отыру оңды шаруалар дер едім. Білікті ұстаз – білімді шәкірт, бұл аксиома. Бұл салада ауыз толтырып айтатын жетістіктеріміз де жоқ емес. Егер ұстаздардың жалақысын халықаралық стандарттарға сай қылсақ, нұр үстіне нұр болар еді. Сондай-ақ он екі жылдық білім беру жүйесі де заман талабынан туып отырған іс. Оның бір себебі одан кейін жоғары білім беру жүйесін халықаралық стандарттарға сәйкестендіруді жеңілдетеді. Алайда, бүкіл мек­теп­терде міндетті жалпы үш тұ­ғырлы білім жүйесін енгізуді мен қабылдай алмаймын. Себебі, тіл үйрену әр адамның өмір қа­­­жеттілігінен тууы керек. Оның қабілеті де ескерілуі тиіс. Әрине, дарынды балалар­ды іріктеп алып, арнаулы дайын­дығы бар мектептерде үш тілде оқыту басқа да, бүкіл мектеп жүйесін соған мәжбүрлеу бас­қа. Нәтижесі дұрыс болмайты­нын айту үшін аса көреген болу­дың қажеті жоқ. Сондай-ақ, ба­ланың білім деңгейін жалпы тест арқылы бақылауды түсін­бей­мін және қолдамаймын. Орын алып жатқан олқылықтар осының салдары сияқты. Тестке дағдыланған бала мәселенің маз­мұнын түсініп, талқылауға, ауыз­ша айтуға шорқақтанып, тек механикалық жаттаумен ғана шектеледі.
Білім беру ісінде оқушыға немесе студентке білімді тықпалай бермей, сол оқығанын іс жүзінде қа­лай қолдану керек, одан қан­дай нәтиже шығаруға болады деп ойлануға үйрету маңызды мә­селе, соған баса назар аударған дұрыс деп ойлаймын. Осы орайда елімізде дуалды білім беру жүйесі жақсы дамып келеді. Шет елдік «Learn by douing», «Case study» де­ген терминдер ұстаздарға таныс болып, оқыту жүйесінің бір элементіне айналып отыр. Оны одан әрі жетілдіріп, өндіріс ошақтарымен тығыз қарым-қа­тынастар орнату керек.
Өзім айналысып жүрген жо­ғары білім беру және ғылыми кадр­лар дайындау туралы әң­гіме­ні тереңірек өрбітейін. Бұл са­лада жетістіктермен қатар көп­теген кемшіліктер де бар. Бұл салада басты кемшіліктердің бірі – оқуға түсетін талапкер құжат толтырып жатқанда бірнеше ма­мандықты таңдайтыны дер едім. Көп жағдайда ол өзі қалап, бі­рінші немесе екінші етіп бел­гі­леген мамандығы бойынша грант ала алмаса, әйтеуір тол­тыру керек деп белгілеген ма­мандық бойынша грантты иеленіп жатады. Бұл – жастардың ма­мандыққа кездейсоқ келуін жиі­летеді. Кездейсоқ келгенінің салдарынан оқуға деген ынтасы да төмендеп, әйтеуір диплом алсам деген мақсатпен жүре береді. Нәтижесінде қаншама қаржы, уақыт бостан-босқа жоғалып жатады. Бұрын ауыл шаруашылығы мамандықтары бойынша білім алатын ұлдар басым болатын, ал қазір 70-80 пайыздан астамы қыздар. Олардың басым көпшілігі алған мамандықтары бойынша ауылға барып жұмыс істемейтіні бел­гілі. Соның нәтижесінде кадр тапшылығы мәселесі туындайды. Келесі мәселе, Болон жүйесіне көшеміз деп көп нәрсені бұзып алдық. Ол жүйені асықпай, басқа елдер секілді ескі жүйені сақтай отырып, біртіндеп енгізу керек еді. Ал біз өкінішке қарай, бұрын қалыптасқан жүйе­ден де айырылдық, жаңа жүйені де жарытпадық. Әсіресе, ғылыми мекемелер үшін кадр дайындау қиындап кетті. 2010 жылға дейін дайын диссертацияларын қорғап үлгермеген жастар қазір көрші Ресей, Қырғыз елдеріне барып қорғауға мәжбүр. Жыл сайын магистратура мен докторантураға орын бөліп, конкурс жарияланады. Алдымен талапкерлер ағылшын тілінен емтихан тапсырып, одан өткендер ма­мандық бойынша емтихан тапсырады. Ашығын айтқанда, бұл жүйе әбден жемқорлыққа ба­тып отыр. Себебі, ағылшын тілі­нің иісі мұрнына бармайтындар белгіленген «сыйақысын» беріп, бірінші сатыдан оңай өтіп жатқаны көпшілікке белгілі.
Үстіміздегі жылдың 28-30 қа­­раша күндері Астана қала­сын­да Қазақстан-Германия диалогі ұйымдастырған Жоғары оқу орын­дары мен ғылыми ме­ке­ме­лердегі менеджмент мәселесі бойынша семинарға қатыстық. ГДР-дің капиталистік жүйеге т­рансформациялануы туралы тә­жірибесімен таныстырған сол семинарда Германияның жетістіктерінің сырын ұқтым. Кез келген істі алдымен жан­-жақ­ты жоспарлап алып, соны тұрақты түрде жүзеге асырады. Өкінішке қарай, бізде министр ауыс­қан сайын жаңа реформа бас­талып жататыны жасырын емес.
Инновация дегеніміз – ата-бабамыз баяғыдан қолданып келе жатқан жаңашылдық деген сөз. Тек заманға сәйкес жаңа тер­минмен атап жүрміз. Кез келген істі жүзеге асырарда жаңа, ұтқыр жолдарын іздемеп пе еді ата-бабаларымыз. Мәселен, көшіп-қонып жүрген заманда жайы­лымды тиімді пайдалану жолы, малдан алынатын сан түрлі өнімдер сол инновацияның нәтижесі болатын. Сондықтан қа­зақ халқы инновацияның игі­лігін көріп, осыншама ұлан-ғайыр жердің құнарлығын жо­ғалт­пай сақтай білді. Ал енді осы заманғы жаңа инновацияға ке­летін болсақ, ол ғылыми-тех­никалық прогрестің жемісі. Ол адамнан үлкен теориялық дайындықпен бірге практикалық тә­жірибені қажет етеді. Бұл жа­ғынан біздің қоғам әлі жетіле тү­суі тиіс. Табиғи ресурстары жоқ Жапония, Оңтүстік Корея, Голландия секілді бірқатар елдер осы инновацияның жемісін көріп отыр. Бізге бұл жолда тұрақты, жос­парлы түрде жұмыстар істеу қажет. Алдымен инновацияны қа­жет ететін өндіріс ошақтары болуы керек. Сұраныс болған жер­де ұсыныс та пайда болады. Осы орайда мемлекеттік ин­дустриалды-инновациялық бағдарлама аясында бірқатар шаруалар атқарылып жатыр деп айтуға болады.
ХХІ ғасыр – белгілі бір істі терең меңгерген қас шеберлердің заманы. Сондықтан нақты ғы­лым­ға көңіл бөлу заман талабы деуге болады. Әр нәрсенің бетін қал­­қып, терең бойлай алмайтын мамандардың заманы өтіп келеді. Және олар қо­ғамда қауіп қылатындай бір­жақтылыққа алып келетін басымдылыққа ие де бола алмайды. Себебі, әр адам­ның табиғаты әр түрлі. Біреулер дәлдікті, нақ­ты­лықты сүйеді, яғни нақты  ғы­лымға  бейім болады. Енді  бірі об­разды түрде ойлап әр нәрсені бір­ден қамтуға бейіл. Сондықтан адам баласының табиғаты бір­жақтылыққа ұрын­дыруға жол бере қоймас.
Өмір сүру салты әр халықтың ру­хани дүние ерекшеліктерін қа­лыптастырады. Көшпенділер за­манында қазіргідей отырық­шыл­ыққа негізделген қоғам болмаған кезде ата-бабаларымыз та­биғат-анамен етене жақын бо­­ла­тын, содан көп нәрсені үй­ре­нетін, соған бейімделетін. Адам табиғатпен үйлесе отырып қалыптасатын, дамитын. Сол замандағы аузы дуалы билер мен шешендердің ұрпақтары қазір мүлдем басқа заманда өмір сүруде. Қазір жаһандану кезеңі, ақпараттар тасқындаған заман. Оның үстіне техникалық прогресс нәтижесінде пайда болған әр түрлі қондырғылар адамның көп уақытын алып, назарын өзіне аударып алды. Соның әсерінен адам тұйықталып, «компьютер басты» жанға айналып келе жатыр. Осы мәселенің алдын алу аса қажет. Әсіресе, жас балалар әр түрлі гаджеттердің құлына айнала бастады. Осыған байланысты жас балалардың тәрбиесіне жіті көңіл бөліп, оларды жағымсыз ақпараттардан алшақ ұстап, өз жасына сәйкес білім, тәрбие беру маңызды іс. Педагогтар бала тәрбиесін ақпарат тасқыны заманында қалай жүргізу керектігінің методикалық негіздерін қалып­тас­тырулары керек. Бұл жұмыс пе­дагог-тәрбиешілер мен ата-ана­лар бірге атқаратын жұмыс.

---

Жарас СЕЙІТНҰР,
әл-Фараби атын­дағы
ҚазҰУ-дың Жалпы жә­не қолданбалы психология
ка­­федрасының доценті, психология ғылымының кандидаты

«ИННОВАЦИЯ» СӨЗІ БАСТАПҚЫ МАҒЫНАЛЫҚ АЯСЫНАН ШЫҒЫП,
МЕТАКАТЕГОРИЯ ДЕҢГЕЙІНЕ КӨТЕРІЛІП КЕТТІ

Дүниежүзінде және елімізде бо­лып жатқан өзгерістерді си­пат­тау үшін зерттеушілер «революция», «реформа», «модер­низа­ция», «модификация», «транс­фор­мация», «инновация», «эволюция» және т.б. ғылыми терминдерді қол­да­нады. Мысалы, Кеңес заманында ре­волюция мен реформаның арақатынасын зерттеу аса бір маңыз­ды теориялық және прак­ти­калық проблема болып табыл­ды. Ал бүгінгі таңда кең тарал­ған сәнді сөз «реформа» болып отыр.
Реформа – (лат. reformo — өз­гер­темін) қоғамдық өмірдің қай­сыбір жағын қайта құру, өз­герту, түрлендіру, кез келген маз­мұндағы жаңалық енгізу деген мағынаны білдіреді. Әдетте ре­волюция (лат. revolutіc — бет­бұрыс, төңкеріс) стихиялы түрде «төменнен» басталса, реформа әр­дайым «жоғарыдан», яғни би­лік тарапынан қолға алынады. Сон­дықтан олар халыққа өз­дерінің бағдарламаларын дұрыс тү­сіндіре білуі керек. Өйткені, ре­форма – бұл басқарушы элита жос­парлаған және бақылап қа­да­ғалайтын өзгерістер. Реф­ор­ма­ның басты белгілеріне пер­сони­фикация (яғни бастамашы, же­текші тұлғаның болуы, тари­хи жауапты реформатордың, «қаһармандардың» есімін ел бі­ліп отыруы керек), зорлық-зом­былық, күштеу әдістерінің болмауы (халықты сендіру, нандыру арқылы көз жеткізу әдісі), бірте-бірте жүзеге асырылуы, шектеулі мер­зімі және легитмділігі, яғни заңдық негізі болуы жатады. Ре­фор­маны қолға алған адамның ай­қын бағдарламасы болмаса ол «қайта құруды» бастаған М.С.Горбачев сияқты оның сал­да­рын алдын ала болжай алмай қалуы мүмкін. Кез келген ре­форманың мақсаты неде? Ре­фор­­ма халықтың, қоғамның өмі­рін жақсартып, прогрессивті өзгерістерге әкелуі тиіс. Рефор­ма тек реформа үшін, сырт көз­ге үлкен іс тындырғандай болып көріну үшін жасалмауы қа­жет. Ел бюджетінің орасан зор қаржысы құмға құйған судай боп текке желге ұшып жатпаса игі. Реформаның нәтижесі қандай: ұлт­ты дағдарысқа, орынсыз апат­қа, ауыр зардаптарға әкеп соқ­тыра ма, әлде жаңа сапалық дең­гейге көтере ме? Басқарушы топ­тар өздерін алдыңғы қатар­лы озық, ал халықты еш нәр­се­нің байыбына бармайтын, кон­сервативтік көңіл күйдегі то­бырға санамауы қажет. Қалың жұртшылықтың оңды пікірлері болса оған неге құлақ аспасқа? Билік пен халық алдағы болашақ кө­рінісі туралы мүмкіндігінше ор­тақ көзқараста, бір пікірде бол­са келіспеушіліктер де аз бо­­­­­лар еді. Түсініктердегі тым ал­­­шақ­тық келісілмей істелген жұ­­мыс сияқты мүдделер бірлігіне әкел­­мейді.
Жалпы білім беру жүйесіндегі реформалар Қытай мен Оңтүстік-Шы­ғыс  Азия елдерінде өте та­быс­­ты болды. Өйткені, олар ешқашан  өз елінің менталитетіне, мәде­ние­тіне сәйкес келмейтін бө­тен тәжірибені механикалық түрде кө­шірмейді. Жергілікті жағ­дайға бейім­дейді, сүзгіден өткізеді. Мә­дениеттанулық сараптамадан өтпеген дүниеге сақ­тықпен қа­райды. Мәселен, Жапония үшін білім беру жүйесі жапон мәдениетінің құрамдас бір бөлігі боп табылады. Олар білім са­ласы­на батыстық («вестернизация) ықпалдың оң және теріс жақтарын мұқият талдап барып қана модернизация жасайды. Пси­холог ғалымдар бұл мәселені дұ­рыс шешуде «экологиялық ва­лидтілік» (ағыл. ecological validity) ұғымын қолданамыз. Бұл ұғым жасанды жағдайда зерт­телінген дүниенің шынайы болмысқа сәйкес келу дә­­режесі, яғни психологиялық экс­перименттің нәтижелерін қан­шалықты шынайы өмірге кө­шіруге болатынын көрсетеді. Зерт­теу нәтижесі зертханадан, сы­­нақ алаңынан тыс жағдайға жа­рай ма? Күнделікті өмірге сай келмейтін эксперименттік зерт­теулердің, оған сүйенген ре­формалардың бізге қандай пай­дасы бар?
Осы проблема туралы өзге ғы­лым салалары да ой толғайды. Мә­селен, қазіргі жаратылыстану ғылымдары мамандарының өза­ра коммуникациясында жиі қолданатын «ин ситу» деген сөз тіркесі бар, яғни in situ (лат. — «сол жерде», «болған орын­да») сөзі құбылысты арнайы ортада емес, нақ орын алған жерде қарастыруды білдіреді. Ме­дициналық ғылымдарда экс­периментті орындау технологиясында әдетте үш сөз жиі қол­данылады: in vitro (шыны түтікте), in vivo (жанды ағзада) және та­биғи ортаға қайта аутотранс­плантация жасауды білдіретін in situ сөзі (фразасы). Ал авиация мен космонавтика саласында «ин ситу» құрал-жабдықтардың дұрыс жұмыс жасайтынына көз жеткізу үшін нақ сол жерде, яғни ғарыш жағдайында тестілеуді талап етеді. Аквариум немесе жылыжайда өскен тіршілік иесінің табиғи жағдайда қалай өмір сүріп кететіні үлкен бір мә­селе. Сол сияқты жоғары ка­­бинеттерде қабылданған ше­шімдердің күнделікті өмірде жү­зеге асуы да екі түрлі дүние болуы мүмкін. Мәселен, үш тұ­ғырлы тіл жобасының қазақ ұлтының тағдырына қатысты қандай нәтижеге әкелетінін тек шынайы өмір ғана көрсетеді. Ойлаған нәрсенің күткен нәтиже бер­меуі жасанды мен табиғи жағ­дайдың ерекшеліктерін ескермеуден туындайды. Ғылымда да жорамалдың, болжамның шықпай жатуы лабораториялық жағдай мен өмірлік жағдайдың айырмашылығы барына мән бермеуден болады.
Қысқасы, реформаның та­быс­ты болуы қазақ  халқының та­рихы, мәдениеті, әлеуметтік-эко­номикалық, саяси құры­лы­мы­на негізделген ұлттық салт-дәс­түр­лер, ерекшеліктерді ескерген кез­де ғана жүзеге асады. Бұл тұрғыда Алаш қайраткерлерінің даналығына қайран қаласың. Олар ұлтына шын жаны ашыған тұлғалар екен ғой. Тарихтан бі­ле­тініміздей, 1920 жылы қа­зан­да Қазақ АСР-інің Оқу ха­лық комиссариаты құрылды. Оның төрағасы болып қазақтың біртуар ұлы Ахмет Байтұрсынов тағайындалды (бүгінгі түсінік бойынша қазақтың тұңғыш білім министрі). Ол Халық ағарту комиссариатының жанынан Оқу-әдістемелік кеңес құрады, оны Академиялық орталық деп те атайды. Осы Академиялық орталық еліміздегі барлық оқу орындарына арналған оқу жос­парлары мен бағдарламаларын, әдістемелік оқу құралдарын жасау ісін өз мойнына алды. Оның төрағасы болған А.Байтұрсынов маңайына талантты қазақ зиялыларын топтастыра отырып ұлт үшін үлкен істер атқарды. Мұнда білім саласы үшін қаншама оқу­лықтар, бағдарламалар, әдіс­темелік еңбектер әзірленді. Және сапасы мен мазмұны да өз заманынан еш кем емес. Мысалы,
Ж.Ай­мауытовтың төл тілімізде түркі  халықтардың  ішінде  тұң­ғыш рет «Психология» оқулығын шы­ғаруының өзі неге тұрады?! Алаш қайраткерлері қазақ тілін ғы­лым тіліне айналуға өлшеусіз үлес қосты. Ал бүгінде ҚР Білім жә­не ғылым министрлігінің Бі­лім және ғылым саласындағы ба­қылау Комитеті ұсынатын ғы­лыми баспалар тізбесінде пси­хология ғылымына қатысты небәрі төрт-ақ журнал бар екен. Ал тек таза қазақ тілінде ғана ма­қала жариялайтын бірде-бір психологиялық журнал жоқ екен. Қазақ ретінде Білім және ғы­лым министрлігіне ұсыныс: егер ҚР ҒБМ БҒСБ Комитеті «Ин­дигендік  және мәдени психо­логия журналы» («Indigenous and Cultural Psychology Journal») де­ген атпен журнал шығаратын бол­са, тегін жұмыс істеуге дайын­мын. Бұл қазақ тілінің болашағынан үмітін үзген адамдарға психологиялық қолдау болар еді.
Реформа – қоғамдық про­цес­тің эволюциялық өзгерісі үшін қажетті  элементтің  бірі. Мен үшін білім мен ғылым саласындағы ре­­форманың нәтижесі қазақ­тіл­ді жастардың өмірден өз орын­дарын табу мүмкіндігі, жұ­­­мыссыздық мәселесінің ше­шілуі, үмітсіздіктен бөгде ді­ни ағымдарға, экстремизм мен тер­роризмге кетпеуінен кө­рі­неді. Білім мен ғылым әр қа­зақ­қа қолжетімді болуы керек. Ақын, ағартушы Сұлтанмахмұт Торайғыров жазғандай жағдай болмаса болғаны:
«А, құдай, жасты жасқа
пар қылғаның,
Біреуді жоқ, біреуді бар қылғаның.
Біреуге алтын, гауһар тахыт беріп,
Астана жұрт билеген хан қылғаның.
Біреуге мал мен бақты үйіп беріп,
Ақылсыз екі аяқты мал қылғаның.
Біреуге Аплатондай білім беріп,
Мінер ат, ішер асқа зар қылғаның.
Расында, «инновация» де­ген сөз өзі латын тілінен ті­ке­­лей аударғанда «жаңару, өз­геру, жаңашылдық енгізу» деген мағынаны бiлдiредi. Бұл тер­мин біздің елімізде соңғы он жыл­дықтары ғылыми жұрт­шы­лық арасында кең қолданысқа ие бол­ды. Оны жиі қолданудың сән­ге айналғаны соншалықты, оның астарына үңілуден, мән-мағынасын ажыратудан қалдық. Ол өзінің бастапқы мағыналық аясынан шығып метакатегория деңгейіне көтеріліп кетті. Кейін­гі кезде инновация деп кез келген жаңалықты енгізуді емес, тек қолданыстағы жүйенің тиімділігін айтарлықтай артты­ратын, қосымша жаңа табыс әкелетін өзгерістерді айтып жүр. Ол дамудың құнды ресурсы де­лі­неді.
Кейде өзгеріс қарқынының жоғарылығы сондай, алынған тәжірибе нәтижесін ғылыми реф­лексиялауға, қорытуға еш мүм­кіндік жоқ. Асығыс, мағынасыз ин­­новациялардан да адамдар шар­шайды. Бірін-бірі жоққа шы­ғаратын, еш қисынға келмейтін, қай­шылыққа то­лы шешімдер тө­мендегі орындаушылардың күң­кілін, ішкі наразылықтарын ту­­дырады. Ал бірақ иннновация әлеуметтік мәнді міндеттерді шешуге көмектесетін болса адамдар оны қуана қабыл алады. Ин­новациялардың ішінде ең маңыздысы – әлеуметтік инновациялар. Халықтың  әлеуметтік-экономикалық дамуын арттыратын әлеуметтік инновацияны ойлап тапқаны үшін Бангладеш елінің өкілі, банкир әрі эко­но­мика профессоры Мухаммад Юнус 2006 жылы Нобель сый­лығының лауреаты болды. Бү­гінде ол кісінің атындағы Юнус Орталығы жаңа әлеуметтік жобаларды дамытуда. Халықтың кедей бөлігінің мүддесін көздейтін идея­лары оны бүкіл әлемге таны­мал етті. Адамзаттың өмір сапасын жоғарылататын инновациялар тез қолдау табады. Алайда, ол тек жоғарыдағы шағын топтың мүд­десін ғана қамтитын ло­ка­ль­ды инновация болса, оның игі­лі­гін халық көре алмайды.
Кез келген инновацияны игі­лік  деп есептеуіміз керек пе? Олай десек, онда жастарымыздың бір бө­лігінің хиджаб киюін неге айып­таймыз. Ол да анықтама бойынша мәдени инновация ғой. Батыстың инновациясын қабылдап, Шығыстың инновациясынан басымызды ала қашуымыз қаншалықты дұрыс? Сондықтан  халықтың тарихына, этномәдениетіне сүйену керек. Инновация мен дәстүр диа­лектикалық бірліктегі дүние.
Кез келген біржақтылықтың те­ріс жағы бар. Білім беру саласында қызмет ететін маман­дар жаһандану үдерісінің жағым­ды жа­ғымен қатар  жағым­сыз  салдары барын әсте ұмыт­па­уы­мыз керек. Мәселен, елі­міз­дің жастары санасында дәс­түрлі құндылықтардың деваль­вацияға ұшырауы орын алуда. Трансұлттық компаниялар үшін төл ұлтынан алшақтаған, отаншылдық сезімі төмендеу тран­сұлтты, трансэтносты тұлға типтерінің көбеюі жақсы, бұл олардың мүдделеріне сәйкес келеді. Ұлтшыл тұлғадан гөрі кос­мополит тұлға қолайлы.
Біз мына жайтты ешқашан естен шығармауымыз керек: білім беру – мәдени-тарихи тәжірибені жет­кізудің әмбебап тәсілі, ал­дың­ғы толқынның кейінгі ұр­пақ­қа қалдыратын сыйы, белгілі бір ұлттық құндылықтар мен нор­маларды сақтау мен берудің жолы. Сондықтан кәсіби маманнан бұрын адамгершілігі жоғары тұлға тәрбиелеудің маңызы үл­кен.
Біздің шенеуніктер жараты­лыстану мен әлеуметтік-гу­ма­ни­тарлық ғылымдардың өзіне тән ерекшеліктері барын ескере бермейді. Ең алдымен олар зерт­тейтін объектілердің өзі әр түрлі. Мысалы, физик екі атомды, биолог екі ағашты, инженер екі машинаны, ал психолог пен педагог екі адамды алып зерттеді делік. Қай ғылымның объектілері арасында айырмашылық күшті? Айт­паса да түсінікті. Әлеуметтік-гу­манитарлық ғылымдардың объектісі табиғат пен техника объек­тілеріне қарағанда ана­ғұр­­лым күрделі болып келе­ді. Зерт­­телетін объектінің қай­та­лан­­бас бірегейлігі әлеуметтік-гу­манитарлық пәндерде жеке дара тұрғыдан   келудің   маңыз­дылығын көрсетеді. Ал жаратылыстық ғы­лымдарда объектілер негізінен бір типті боп келетіндіктен олар­­дың ерекшеліктеріне назар аудармауға да болады. Болмашы айырмашылыққа мән бермей-ақ оңай абстракция жасай аласың. Ал заңгер, педагог, пси­холог адам­дар арасындағы айыр­машы­лықтарды ескермей жұмыс істей алмайды. Бес саусақ бірдей емес. Орташа статистикалық адамның күн көріс деңгей көрсеткіші нақ­ты бір жеке адамның табысы­на сәйкес келмеуі мүмкін. Екін­ші­ден, жаратылыстану ғылымы объек­тісі қарекетсіз, бейтарап «зат» болып келсе, әлеуметтік- гу­манитарлық ғылымдардың объектісі – өзіндік көзқарасы, ұста­нымы, үні бар «белсенді» тұл­ға. Үнемі өзгеріп, не дамып оты­ратын объектінің мінез- құл­қын, реакциясын болжау да оңай емес. Олардың құндылығы мен тұлғалық мағынасы, мақ­саттары мен руханиятымен есеп­тесуге тура келеді. Үнсіз, ен­жар «заттарды» зерттегенде қа­таң себеп-салдарлық  байланыс­тарды анық­тауға болады. Жара­тылыс ғылымдарында детерминизм принципі әрдайым орындала­ды. Ал рухани еркіндігі бар, жағ­дайға бағына бермейтін тұлғаны зерт­тегенде қай принципке сүйе­не­міз?
Адамдар әлемінің күрделігін ұқ­қан маман ғана рақымсыз, із­гіліктен жұрдай, адам баласына жа­ны ашымайтын, зұлымдық ие­сі болмауы әбден мүмкін. Зұ­лым данышпанға адамзаттың тағдырын қалай сеніп тапсыруға болады. «Соғыстың тағдырын еш­қашан әскерилерге сеніп беру­ге» болмайды деген сөз ора­мы бар екен. Өмір тәжірибесі көр­сеткендей, ұлттың тағдырын тек технократтартың қолына беруге болмайды. Бүгінде білімдегі гуманитаризация деген қағида жай ұран ғана болып қалды. Тіп­ті, философияны қажетсіз пән­дер қатарына жатқызу қау­пі бар. Жалпы кез келген са­ла­да, моральдық-этикалық, мә­де­ниара­лық коммуникативтік  және этномәдени құзыреттілікке ие мамандар болса адамдарда үрей азаяр еді. Әлемде мәдени эмпатия жетпегендіктен қақтығыстар жиі орын алуда. Сондықтан ру­хани-адамгершілік тәрбие бе­ретін гуманитарлық ғылымдар басшылар тарапынан назардан тыс қалмауы керек.

---

Акбар Қажы Аюби,
экономист, Дания қазағы

ӨСУ ДЕ, ӨШУ ДЕ ӨЗ ҚОЛЫМЫЗДА

Инновация  дегеніміз – бір жаңа идеяны іс жүзінде енгізу және одан пайда көру. Инновацияны инновация деп санау үшін күнделікті жасап жүрген нәрсені тоқ­татып, жаңашылдық арқылы жаңа нәтижеге жету керек.
Инновацияның  дүниеге  келуі мен таралу ауқымы әр түрлі. Бір ин­новациялар халықаралық деңгейде топ жарса, біреулері мемлекет немесе қала деңгейінде қалып қояды. Бұл жерде кез кел­ген жаңашылдықты емес, өзгеріс дамуға, ал даму табысқа жет­кізген жобаны ғана нағыз ин­новация деп атауға болатынын айта кеткен жөн.
Жақсы да табысты инновация жасау үшін адам креативті болуы керек. Алайда, креативті адам­ды жұмысқа алу арқылы ин­новацияға қол жеткіземіз деу қате пікір. Адам бойындағы креа­тивтік қасиетті өсіруге де, өшіруге де болады. Сол себептен, өзгенің жаңашылдығының соңынан жүгіре бермей, өз тари­хымызға үңіліп, бабаларымыз жүріп өткен жолды тереңірек зерттесек, қазіргі біз аузымыздың суы құрып айтып жүрген шетел­ден келген жаңа инновациялар көмескі тартқан бабалар дәс­түрінен де қылаң беретінін көру­ге болады.
Маман бойындағы креативті қа­сиетті дамытып, инновацияға ай­налдыру үшін әрбір жұмыс бе­руші  мекемеде  төменгі 10 тар­мақ сақталуы керек деп ойлаймын:
• Әр қызметкер өзі қызмет ат­қаратын мекемедегі жұмысқа қызығушылықпен қарап, еңбек өнім­ділігін ары қарай жақсартуға күш салса және ұйымның келе­ше­гі туралы шешімдерге аралас­са;
• Жұмысшыларға өз жұмы­сын атқару үшін еркіндік пен дер­бестік берілсе, яғни өзіне ке­рек­ті ақпарат пен білімді іздеп қоры­тынды жасап, шешім жасауға дағ­дылану;
• Жұмыс беруші мекеме жаңа ой-пікірлерді жақсы қарсы алып, оларға мән беріп отырса;
• Әр жұмысшы өз ойын ашық айта алатын сенімді ұжым қа­лыптастыруға күш салу;
• Жұмысшы күнделікті жұ­мыс­тың жетегінде кетпей, өз идея­сын жүзеге асыра алатындай оған қосымша уақыт беру ке­рек;
• Жұмыс орнының атмосферасы жақсы болуы керек;
• Жұмыс барысында айтыс-тар­тыс кәсіби деңгейде болуы ке­рек;
• Жұмысшы өз идеясын айт­қан­да өзгелер тарапынан қолдау көретініне сенімді болуы керек;
• Ұйымда талқылау мәде­ние­ті болу керек. Яғни түрлі көзқарастар ортаға салынып, қа­­рама-қайшылықтар зерттелуі шарт;
• Идеядан шешімге және ше­шімнен жұмысқа көшетіндей жұ­мысшыларда тәуекел болуы керек.
Шынын  айтқанда, Қазақ­стан­да ауыз толтырып айтарлықтай кә­сіби деңгейде инновация болып жатқанын естіген жоқпын. Бес миллион ғана халқы бар Да­­нияда сырт елге тауар экспорт­тайтын 40.000-ға жуық компания бар. Бұл ел Mærsk, LEGO, ECCO, Danfoss, Grundfos, Vestas, Tulip, Carlsberg, Tuborg, Stimorol, Danish Crown, Jysk деген бір-неше компанияларымен әлемге та­ны­мал. Ал Қазақстанның атын шетелге танымал еткен бір компания шықты ма? Бұл да еліміздегі білімді, креативті аза­маттарды дұрыс пайдалана алмағандығымыздың салдары болар мүмкін?..
Қазақта да бірді-екілі же­ке адамдар жасап жатқан жаңа­шыл­дықтар бар, бірақ олардың бастамасын ары қарай дамытып, өндірісте пайдалануға кім қызығушылық танытып отыр?
Жоғарғы айтып кеткен 10  тар­мақ   тікелей  басқару   жүйесіне  бай­­ланысты. Демократиялық жүйе креативтікті өсіріп, инно­ва­цияға жол ашса, директорлық жүйе креа­тивтікті өшіріп, инно­ва­ция­ның жолын байлады. Ойланып қарасақ, нағыз инновация демократиялық мемлекеттерден шы­ғып жатыр. 1,5 миллиард хал­қы бар экономикасы дамыған Қы­тай әлі күнге дейін әр елдің жо­­ба­сынан көшірме жасап, қайта жасап шығарумен күн көріп ке­леді.
Ұйымдастырған Айнара АШАН.