(генерал Ғұбайдулла Жәңгірұлы Шыңғысхан туралы архив деректері)

Қазан төңкерісіне дейін мұсылман, түркі-моңғол (қалмақ), Орта Азия халықтары ішінен әскери қызмет жағынан өскендер қатарында белгілі бір тұлға дәрежесіне көтеріліп, есімі Кремльдің Георгиев залына алтын әріппен жазылған генералдық әскери атақты әкімшілік қызметімен емес, әскери еңбегі үшін алған тұңғыш қазақ – Жәңгір ханның төртінші ұлы – кавалерия генералы Сұлтан қажы Ғұбайдулла Жәңгірұлы Шыңғысханға жетер адам болмаған.

Қазақ-башқұрт-татарға бірдей белгілі ақын Ақмолла Ғұ­­байдулланы (Ғұбаш) «Ішінде көп жұлдыздың шолпанымыз» деп ерекше мақтанышпен дә­ріп­теуі де содан.
Осындай айтулы тұлғаның өмірі мен қызметі әлі күнге дейін арнайы зерттелген емес. Қа­зірге дейін біздің біле­ті­ні­міз энциклопедияларда, оқу­лық­тарда берілетін қысқаша анық­та­малар ғана. Осы тұр­ғы­дан ал­­ғанда өзінің саяси эли­тасы мен дворяндардың, әс­кери қыз­меткерлердің ең­бе­гін зерттеген, ар­хив, музей қойнауларынан том-том кі­тап­тар шығарып жат­қан орыс та­рихшыларына ри­за боласың. Әрине, Ресей та­рих­­шыларының бізден ар­тық­шы­лығы – архив, кітапханалары жа­нында, зерт­теуге қолайлы. Ішінде Ғұ­­байдулла Шың­ғыс­хан­ның есі­мі көзге түскенде жүрегің лү­пілдеп, көкірегіңе қуа­ныш се­зімі ұялайды.
Соңғы кезде табылып жат­қан деректерге  зер салатын бол­­сақ, даңқты қолбасшының екі қасиеті анық байқалады, бі­­ріншіден, елінен іздеп кел­ген адамдарға қол ұшын бер­ген жомарттығы. Оған дә­лел Мә­ме­ков Қожа-Али­дің өз қолымен жазған өмір­бая­­ны. Екіншіден, Ресей им­пе­риясының ең жо­ғарғы иерархиясында жүріп қажылыққа барғандығы. Ол қажылыққа құр барып қана қоймай, Ресей мұсылман­да­ры­ның мүддесін қорғап патшаның өзі­нен бастап, көптеген лауа­зым­ды орындарға жазған хаттары. (Сергей Волков Генерали­тет Российской империи, энцик­лопедический словарь генералов и адмиралов от Пет­ра до Николая II, том I и II, Мос­ква: Центро-Полиграф 2009, 757-бет.)
Орал тұрғыны Мәмеков Қо­жа-Әли естелігінде былай дей­ді: «…1901 жылы август айында Исаевтың шақыртуымен мен Кронштадтқа баратын болып аттанып, жолда Хан ставкасына (Орда) аялдап, дәрігер Шомбалов Мәжиттің немере інісі Ба­тырқайырға жолығып, Петербургке қалай баруды сұра­дым. Батырқайыр маған Петербургте отставкаға шығып тұрып жатқан біздің ханымыз Жәң­гір­дің кіші ұлы кавалерия генералы Ғұбайдулла  Шыңғысханның атына хат жазып берді. Батыр­қайыр мен дәрігер Мәжит Шом­балдың арғы аталары Хан Жәң­гірдің кезінде Ноғай руы­ның биі болып ханға жақын бол­ған еді. Сол дәстүрді сақтап Ба­тырқайыр Петербургта уни­вер­ситетте оқып жүргенде Ғұ­байдулламен араласып тұрады екен. Мен Кронштадқа аман-есен барып емтиханды ойда­ғы­дай тапсырып, медициналық мектепке оқуға түстім. Бір ай өткен соң Петербургке барып Ғұ­бекеңнің үйін тауып алып, Ба­тырқайырдың хатын табыс ет­тім. Ол кісі хатты оқып маған 25 рубль ақша беріп жатып үне­мі үйге келіп тұруымды өтінді. Орыс әйеліне үйленіпті, баласы жоқ болатын. Мен уақыттың тар­лығына байланысты оған си­рек барып жүрдім. Барған сайын кем дегенде үнемі он рубль ақша беріп тұрды, бірақ өзім де ақшадан қысылған емес­пін, себебі мен қазына есе­бінен оқытылатын едім…».
«…1902 жылы Кавказдың мұсылман студеттері Таврия сарайында вечер өткізді. Вечерге Петербургтің бүкіл алдыңғы қатарлы мұсылман өкілдері келді. Олардың ішінен Шоқан­ның інісі, отставкадағы генерал Валихановты (Уалиханов А.Т.), Башқұрт генералы Шейх-Әлиді және басқаларды көрдім. Шейх- Әли біздің ханымыз Жәң­гір­дің Гүлайым атты немересіне үй­ленген…».
«…1905 жылы 9 январьда мен оқуды бітіріп үйге қайтарда Пе­тербургке тоқтап генерал Ғұ­бай­дулламен (Ғұбаш деп те ата­лады) қоштасып, Кронштад­та оқып жүргенде маған көр­сет­кен материалдық көмегі үшін алғыс айттым. Ғұбаш 1907 жы­лы әйелі екеуі Қырымдағы Бақ­шасарайда тұратын інісі отс­тавкадағы гвардия полковнигі Ах­меткерей Шыңғысханға барып, сонда біраз жыл тұрып қай­тыс болды…» (Мәмеков Қожа-Али Өмірбаян – Орда му­зейінің қоры – Бөкей ордасы).
Бөкей Ордасы таратылған­нан кейін Жәңгірдің балаларына Самар губерниясына қарасты Жаңа өзен болысынан 40 мың десятина жер бөлініп, өздері Паж корпусына оқуға жіберілді. (Список чинов Министерства Внут­ренних дел. СПб. 1894. Ч.1.с. 118).
Империяның ең жоғарғы эли­талық (ақсүйектік) оқу орнында Еуропалық білім алған және «Хан ордасынан» тыс бір-бірімен жалғасып жатқан үзі­ліссіз түрде жүргізілген әс­ке­ри қызмет  хан балаларын өздері­нің шыққан тегінен, ата-баба салты мен тұрмысынан бір­жолата айыр­ды . Бірақ та өзі ақылды әрі еуропалық білім алған қа­зақ­тар дәстүр мен сенімнің мем­­лекет өмірінде алатын маңы­зын жақсы білді. Шың­ғыс­­хан Сұлтан діни бірігу идея­сы­нан алшақ болды және ХХ ға­сырдың басында күш ала бас­таған мұсылман либерализ­мін жақтамады. Өзі суннит ді­нін ұстаған генерал өз бабалары­ның діни сеніміне құрметпен қа­рады және Александр ІІ пат­шаның «мәртебелі рұқсатымен» 1880 жылдың қараша айында Мек­ке мен Мединеге барып қа­жы­лық парызын орындап қайт­ты. (Мукатаев Г.К. Хан Джангир – великий преобразователь степи. СПб. 2001. с.86).
Петров Табелі рангалы ІІ клас­ты жоғары шені бар қажы Ғұ­байдулла Жәңгірұлы импе­рия­ның ішкі саяси және конфессионалды тыныштығына шын ниетпен ықыласты болады. Оның бұл ісін 1885 жылы жарияланған «Қырғыздардың (қазақтардың – Д. А.) діни іс­те­рін Далалық облыстарындағы генерал-губернаторларға беру туралы Жобаға» деген үзілді-ке­сілді қарсылығынан көруге бо­лады. (АВПРИ.Ф.161/4.Оп.729/2.Ед.хр.275.Л.3-4).
Бұл құжат бойынша Да­ла­лық өлкедегі мұсылмандардың діни ұстанымдарына қырғыздар ғана таңдап алынды, олардың арасындағы басқа татарлар секілді мұсылман диаспораларына кедергі жасалды, олар діни және басқа да құқық­тары­нан шеттетілді, басқа жат­жұрт­тықтармен бірдей алым-салық тө­леуге міндеттелді. (Епископ Андрей и доктрина Министерства внутренних дел (публикация Е.И.Лариной) //Сб.РИО.М.2003.Т.7 (155). С.220).
Бұл Жобадағы дінге деген мұндай қаталдық генерал Шың­­ғысханның ашу-ызасын ту­дырып, дәлелді сынына ұшы­рады. (Ислам в Российской им­перии (законадательные акты, описания, статистика). Сост. Д.Ю.Арапов. М.2001. с.184, 279-280).
Қажы Ғұбайдолла Жәң­гір­ұлы 1909 жылы денсаулығын қал­пына келтіру үшін емделуге Пе­тербургтан Ялтаға келіп сон­да қайтыс болды және Ялтаға жа­қын Қырымның Дерико ата­латын шағын ауылындағы мұ­сыл­мандар зиратына жерленді. (Хак.А.Памяти Султана Чингисхана //Исторический вестник. 1909. декабрь. С. 1024-1028; Генерал от кавалерии Чин­гис-хан // Русский инвалид. 1909. № 50. с.3).
Ғұбайдолланың әкесі Жәң­гір­ханнан қалған нәрселердің бірі, хан сарайындағы қару-жа­рақ бөлмесі болатын. Қару-жарақ бөлмесінің қалай жа­сал­ғанын академик С.З.Зиманов былай деп атап айтады «…қару-жарақ бөлмесін жасау хан­ға 1827 жылы Петербургқа ба­рып, ондағы музейлерді көр­геннен кейін ойына келеді. Осы сапардан соң ол өзінің туыстарына хат жазып, сирек кездесетін зат­­­тары, әсіресе отбасылық-әулеттік, тарихи маңызы бар қару-жарақтар болса, өзіне беруді сұрайды. Бүкіл әулетінің басы, Жәңгірдің әкесі Бөкей хан­ның өзі сақтап келген отба­сы­лық реликвиялар мен мыл­тық­тар, Хан ставкасындағы қару-жарақ бөлмесінің негізін қа­лады». (Зиманов С.З. Россия и Букеевское ханство. Алматы. Наука. 1982, 151-бет).
Қару-жарақ «мұражайы» құ­рылып болған кезде ханмен кез­дескен және ол қайтыс бол­ған­нан кейін де сол коллекцияны көреген саяхатшы Л.Те­рещен­ко былай деп жазады: «өте сирек заттарды ол әсіресе қа­­ру­­ларды жинастырушы еді…». Бөл­­меде шығыс писто­леттері, мыл­­тық­тар, семсерлер, қылыш­тар, атаған – балталар, шоқ­пар­лар, қалқандар, сауыттар бар еді. Қарулар алтынмен апталып, күміспен күптелген. Асыл тас­тар орнатылған, араби ку­фалық жазулармен әшекей­лен­ген, қылыштардың ішінде Ан­на, Елизабета және Екатерина екінші сияқты, қатын пат­ша­лар­дың, Павел және Александр пат­шалардың сыйлық­тары ерекше көз тартады (З.С.Зиманов, 15-153-беттер). Жәңгір хан өл­геннен кейін, баға жетпес бұл зат­тар қолды болып жоғалады. Со­лардың ішінде бірнешеуі Ғұ­бай­дол­ланың қолында қалған екен. Ол жөнінде кейінгі зерт­теу­ле­рімізде айтармыз (А.Тоқ­та­бай). Біздің көзімізге Орал об­лыстық өлкетану музейінде тұр­ған жыланның бейнесі са­лы­нып, ирек-ирек соғылған қы­лыш көзімізге түсті. Музей қыз­мет­кер­лерінен «жылан қылыштың» мән-жайын сұра­ғанымызда нақтылы дерек жоқ, бірақ бұ­рынғы директор марқұм Ұрқия Ершуриева Жәңгір хан­ның коллекция­сы­нан қалған деп айтқанын ес­ті­генбіз деп жауап берді.
Төменде біз генерал Шың­ғыс­ханның жеке басына  қатысты мұрасы саналатын әскери қыз­меті туралы анықтамаларды, Да­лалық комиссияның Жобасына қарсылығы және «мұсыл­ман­дар­дың рұқсат етілмеген» съезі туралы қызықты деген құжат­та­рын жариялаймыз.
1. Генерал-лейтенант Сұл­тан Шыңғысханның кавалерия армиясында запаста тіркелуі және Ішкі істер министрлігінде ат­қарған қызметі жайлы анық­тама.
Генерал Сұлтан Шыңғысхан 54 жаста. Қырғыз Ордасын би­леуші Бөкей ханның ұлы, діни сенімі суннит (Мұхамед). 1840 жы­лы 6 мамырда дүниеге келген.
Камер-Пажейдегі Ұлы Мәр­тебелі Императордың Паж кор­пусы ғылымының толық курсын бітірді, үздік оқығаны, ғы­­лымдағы табысы және үлгілі тәр­тібі үшін есімі алтын кітапқа жазылды.
Қызметі мен офицерлік ше­ні. 16 маусым 1856 жылдан, қа­­­зіргі генерал-лейтенант ше­нінде 30 тамыз 1888 жылдан Іш­кі Істер министрлігі құрамы­нан шығып запасқа кеткені 30 тамыз 1888 жылдан.
Аталған генерал өзінің қызме­ті  жылдарында мынадай тапсыр­маларды орындады:
Л.Г.В. Қазақ полкінде Корнет шенімен тіркеліп, 1856 жы­лы жоғарғы жақтың тапсыр­масы­мен бұл полкті тастап, Орын­бор корпусындағы Командирлер бөліміне іссапарға жіберілді.
Шетелге кетуді мақсат еткен өз еркімен көшіп-қонып жүрген қыр­ғыз көшпелілерін елден шы­ғару үшін 1860 жылы Қыр­ғыз Даласы Орынбор өлкесіне Бас Басқарма Бастығы ретінде жіберілді.
1862 жылы Орынбордың Бас Бас­қарма бастығымен бірге Орал әскери тұрағын, Ішкі Бө­кей ордасы қырғыздарының да­­лалық жерін, Каспий өңірін жә­не Александров портындағы әскери жазалаушы Атаман болып тағайындалды.
1868 жылы полковник ше­нін­де Вилен әскери округінің әс­­кери Командирі болып та­ғайын­далды.
1871 жылы Жоғарғы мәрте­бе­­лінің бұйрығымен Ұлы мәр­те­белі Императордың  Филь­гель-Адъю­танты болып та­­­ғайын­далды.
1875 жылы жоғарғы мәр­те­белінің ұйғаруымен Ішкі Істер министрлігімен Қырғыз істері жөніндегі жұмыспен айналысу­ға жіберілді.
1876 жылы 20 ақпаннан бас­тап ұлы Мәртебелінің ұй­ғаруы­мен Ішкі Істер министрлігі Қыр­ғыз істері жұмысымен қоса Телеграф департаменті жұмы­сы­мен айналысу тапсырылды.
1877 жылдың 30 тамызында Плев­но маңында түркия­лық­тар­мен шайқаста көрсеткен ер­лігі мен батылдығы үшін «Ер­лігі үшін» деген жазуы бар ал­тын қылышпен (қарумен) ма­рапатталды.
1877 жылдың 15 желтоқса­нын­да қолданыстағы Армия бұй­рығымен армияның бүкіл те­леграф нүктелері бағынатын со­ғыс жағдайындағы және армия тылындағы ақпарат-телег­раф қызметінің Бастығы болып тағайындалды.
1878 жылдың 1 қаңтарында жо­ғарғы бұйрықпен үздік әс­кери қызметі Аса Мәртебелі Им­ператордың нөкерлер Сви­та­сына тағайындалды және Ге­нерал-майор шенін берумен ата­лып өтті.
1881 жылы Телеграф бөлі­мін­­дегі Қырғыз бөлімшесі Бас­қар­масының көмекшісі жұ­мы­сымен қоса, Ішкі Істер ми­нистр­лігінің тапсырмасымен Жер бөлімі жұ­мысымен айналысу мін­дет­тел­ді.
1883 жылы 15 шілдеде Ішкі Іс­тер министрлігінің ұсынысы­мен Москвада Аса Мәртебелі Императордың Коронациясына (ұлықтауына) қатысатын бү­кілазиялық депутаттарды бас­қаруға тағайындалды.
1884 жылы Ішкі Істер ми­нистр­лігінің ұсынысымен Түр­кі­стан өлкесін басқару туралы Жар­ғының Жобасын  дайын­дай­тын кеңеске мүшелікке та­ғайын­далды.
1885 жылы Жоғарғы Мәр­те­бе­лінің ұйғарымы бойынша Қы­рымдағы вакуфтар ту­ралы Жо­ғарғы Айрықша ко­миссия­ның Губерния Төрағасы болып та­ғайындалды.
1888 жылы Жоғарғы Әскери Ве­домствоның бұйрығымен Іш­кі Істер министрлігіндегі қыз­метінен босатылып, Армия Ка­валериясының запастағы Ге­нерал-лейтенанты әскери ата­ғы берілді.
Ордендері: Әулие Анна 1 жә­не 2 дәрежелі, Әулие Станислав 1 және 2 дәрежелі, Әулие Влади­мир 3 және 4 дәрежелі, мұндай марапаттар мұсылмандар үшін де берілген, «Ерлігі үшін» деген жазуы бар алтын қылыш.
Медальдары: 1877-1878 жыл­дардағы соғысты және Аса Мәр­­тебелінің Әулие Тәжін еске алу медалы, 1877-1878 жылдар­да­ғы император Александр 2-нің Түркия соғысына арнаған белгісі, Қызыл Крест (мұсыл­ман­дардың) белгісі.
Шетелдік ордендері: Сер­бия­ның офицерлік үлкен Такова жұлдызды Крестісі, Ру­мы­ния­ның Темір Крестісі және Чер­ногордың «Батырлығы үшін» алтын медалі.
Бойдақ. Жеке басына қатыс­ты қозғалмайтын мүлігі әскери қызметі тізімінде тіркелмеген.
Генерал-лейтенант Сұлтан Шыңғысхан.
Растаушы: Полковник Сватиков. 11 сәуір, 1894 ж.
РГВИА. (Российский государственный военно – исторический архив) Ф. 400 (Бас штаб). Оп. 17. Ед. хр. 8031. Л. 5-7 об.
2. Белгісіз адамға жазған хат 6 наурыз 1885 ж. С.-Петербург.
Аса Мәртебелім жіберген ха­тыңыз­ды құрметпен еске ала оты­рып, Далалық облыстардағы Қыр­ғыздардың діни істерін бас­қару жөніндегі қазіргі құрылған Да­лалық комиссияның Жобасына сіз­дің назарыңызды аударғым ке­леді. Бұл қандай Жоба, оны өзіңіз бі­лесіз. Біздің далалық өлкелердің діни жақтарын қозғауымыз, ме­ніңше, саяси қателік болар еді. Егер біздің аймақтарда күні бү­гінге дейін тыныштық пен сенім­ділік орнап тұрған болса, бұл бірін­шіден, осы уақытқа дейін біздің Үкіметіміздің далалық­тар­дың бостандығына, олардың діни көзқарастары мен тұрмыстық салтына тиіспей  отырғандығы себеп болуда.
Далалықтардың діни сенімін және дәстүрін қорғауды үкімет қа­шанда мемлекетіміздің бірінші ке­зектегі маңызды мәселесі ре­тін­де қарастырып отыруға күш салса, онда біздің өлкелер Отанға шын берілген әрі дұрыс жолды таңдаған болып табылмақ.
Егер далалықтар өздерін діни және тұрмыс-салты жағынан қысымға ұшырататын аздаған өзгерісті (реформаны) байқаса болды, онда біздің ісіміз жеңіліске ұшырайды және ондаған мың мылтықтың біздегі тұрақтылық­ты қалпына келтіре алмайды және үкімет түземдіктердің ішкі жағдайынан айырылады.
Сіз бұған сеніңіз, әрине, өзіңіз де білесіз, Орта Азия халқы Россия бостандығын қабылдағанда сіздің қолдауыңызға сүйенді және өзіңіз жазғандай үкімет саясатын жүргізетін реформаторлар өзде­рі­нің таусылмайтын Жобалары ар­қылы осы тұрақтылықты бұз­ғысы келеді. Бұл «біздің Бисмарк­тар» түземдіктердің діни сені­міне, олардың салт-дәстүрі мен өмір сүру қаракетіне тиісуге болмайтынын түсінгілері келмейді. Біздің түземдіктерді басқарудағы бүгінгі саясатымыз олардың жанына жақын және оны түзем­дік­тердің да жақсы түсінетінін үкімет біледі. Сондықтан біздің Орта Азиядағы миссиямыз әлі аяқ­талған жоқ, оған қоса менің­ше, көршілес әсіресе, тәуелсіз ха­лық­тарды басқарып отырған ұсақ хандықтар (қожалықтар) алдында картаны ашу әлі ертерек. Егер көршілес тайпалар Россия бостандығындағы өздерінің бұрынғы қандастарының жақсы өмір сүріп отырғанда, біздің үкі­метіміздің олардың діні мен дәс­түрін шектемейтініне көз жет­кізсе, онда біздің көзқарасы­мыз­ға түсінікпен қараған басқа халық­тар­дың өздері-ақ монархияға өтіп, бодандықты қабылдайтын бо­лады. Бұған олардың көзін жет­кізу аса қиын емес, ол үшін олар­дың діні мен тұрмысын құрмет­теп, салт-дәстүріне қысым жа­салмаса болды.
Сіздің Аса Мәртебеліңізге Мұ­хамед қағидаларының негіздері мәлім, оның самодержавия билігін қабылдауының өзі діни ықпалдың кең ауқымын түсінгенінен көруге болады. Осыдан барып, меніңше, адамдардың діни көзқарасын қайтадан қалыптастыруға болмайды. Бұл бағытта жүргізілген ша­ралар діни ұйымдардың жағ­дайын ушықтырады, орыс саясатына дұшпандықты қоздырады және үкімет саясаты мен мақса­тына қарсы бағытталған құпия насихат жұмыстарын жүргізу өршиді.
Діншілдік, өзімшілдік пиғылға негізделеді және жеке басқа табынады. Сондықтан олардың осы құқықтарын өздеріне қалдыра отырып, біз діншілдікті ұстанған сенімді өкілдерге ие боламыз.
Осылай дей отырып мен дін­шіл­дікті өтірік қолпаштағым кел­мейді. Керісінше. Діншілдікті еш­қандай күшпен тоқтату мүм­кін емес, Жобада ұсынылғандай оны кеме сыртына лақтырып тас­тау емес, керісінше оны белгілі бір уақытқа дейін сақтау керек.
Негізінен бұл мәселе бойынша талқылау жүргізбей-ақ берілген қажетті нұсқау бойынша шара қабылдап, әркім ерікті түрде әрекет етсе болғаны. Жобаның барлық тұсына халық арасында өршіген діншілдіктің маңызы мен әсерін жою саясаты алға мақсат етіп қойылған. Меніңше, Жобада ұсы­нылған мұндай шара қарсы­лық­қа апарады. Діншілдік ешқа­шан жойылмайды, қайта кері­сін­ше жылдам күш алады. Бұған қо­са халықтың өзі мұндай шараға се­німсіздікпен қарайтын болады, қай жерде сенімсіздік болса, сол жер­де қолдау болмайды. Сол сияқ­ты халықты сөзсіз берілген деп сенуге де болмайды және түрлі көз­қарасты насихаттайтын қо­лайлы жағдайға жол ашылатын болады.
Бұл ашық айтылған ойларыма ке­шірім өтінемін.
Сіздің қызметшіңіз Шыңғыс-хан.
АВПРИ. (Архив внешней политики Российской империй)
Ф. 161/4 (Азия департаменті). Оп. 729/2. Ед. хр. 275. Л. 1-2 об.
3. Кавалерия генералы Шың­­ғысханның хатынан көшірме (выписка).
С.-Петербург 24 қараша 1906ж. Москва.
Аса мәртебелі Г.П.Ер­мо­ловқа.
Москвада онға тарта адам жи­налған мұсылмандардың рұқ­сат етілмеген съезі өтті. Бұл мен үшін өте ынғайсыз жағдай. Та­тар­лардың беделіне нұқсан кел­ті­ретін мұндай далбаса жиынға Че­реванский қандай да бір саяси ас­тар бергісі келеді. Россия мұ­сыл­­мандарының барлығы бұған на­разы және олардың сыртынан қайдағы бір оншақты ұлттық шапан киген сілімтіктердің саясатпен айналысқаны жөнінде ештеңе білмейді.
ГАРФ. (Государственный ар­хив Российской федераций) Ф.102. (Полиция департаменті). 1906 ж. Оп. 265. Ед. хр. 127. Л.80.
Сөз соңында айтарымыз, пат­ша үкіметінің пошта-теле­граф, байланыс ісін басқарған даңқты жерлесіміздің есімін Қа­зақстан қарулы күштерінің бай­ланыс институтына беріліп, ал­дына мүсіні орнатылса дей­міз. Сонау Шыңғысхан дәуі­рін­де, XIX ғасырда, қазіргі заманда бай­ланыс қызметі мүлтіксіз же­­тілдірілген армия ең күшті деп есептелінеді. Егеменді елі­міз­дің заманауи әскери оқу ор­нына мұндай тарихи қай­рат­кердің есемінің берілуі, бірін­ші­ден, болашақ жас офицерлер­ге үлгі-өнеге, екіншіден, жат жұрт­тық курсанттар мен қонақ­тарға қазақтан осындай әскер басы болған екен ғой деп таңдай қақтырып, ой салар еді.
Қолбасшының өмірі мен қыз­меті түбегейлі зерттелуі қа­жет, қазіргі таңда біз Ғұбайдул­ла­ның өмірі мен ісіне байланыс­ты қай жерде, нендей құжат жат­­қанын білеміз, қаржы мә­се­лесі  шешілсе зерттеуге дайынбыз.

Жәңгір ханның қару-жарақ палатасынан алынған «Жылан қылыш»

Ахмет ТОҚТАБАЙ,
тарих ғылымының докторы, профессор