---

Қашан да қабырғалы қалам­гер­лердің твор­чество­лық талға­мы­на зер салып, даралық сипатын сарала­ғанда, ол бейнелеген өмірдің қат-қабат сырына үңіліп, оны философиялық тұжырымына ден қойып, олардың өмірлік мақ­сатын, шеберлік шырайын анық­тау­ға ұмтыласың.

---

 

 

 

 

Тұрсын ЖҰРТБАЙ

 

Әрбір жазушының жүрегіне жа­қын, өзі жақсы біліп, та­мыл­жы­та суреттейтін творчестволық әлемі бар, сол арқылы айтар ойын өмірмен өзектесе өріп, адам­дардың жан дүниесінің құ­пия­сын ашып, тиянақты тұ­жы­рым жасайды. Қаламгер твор­чест­восының қыры сан салалы. Эпи­калық, лирикалық, драма­лық сарынды бір адамның туындыларынан іздестіру әбестік. Әри­не, ізденістің нәтижесіндегі жанр­лық барлаулар, оны ны­шан­дардың қылаң беруі кез кел­ген өнер иесінің парасатты парызы. Дегенмен де, шынайы шы­ғар­ма­лар дарын табиғатымен астасып, қамшының өріміндей сабақ­та­сып, жүректің қылын тербейді.

Көркем шығарманың басты тұл­ғасы – адам. Мейлі ол қалада тұр­сын, ауылдың тұнық ауасымен тыныстасын, кейіпкер мін­де­ті географиялық жағдаймен сара­­лан­­байды, қаһарман дара инте­ллек­туалды қасиетке ие тұлға ма, қа­рапайым, тіршілік кешкен қа­тардағы қоғам мүшесі ме, бәрібір, әде­би туындының өзегі­не желі ре­тінде тартылады. Тек жазушы өзі­нің суреттеуінің нә­ти­жесінде әлеу­меттік астар беріп, не лири­ка­лық толғанысқа құрып, парасатта дүние дәре­же­сіне жеткізіп, та­ғылымдық нысананы меже тұт­уы тиіс. Бұл орайда қазақ жазу­­шы­ларының арасында өзіндік өрнегімен, қоңыр әуені­мен, нәзік нақы­шы­мен, жеңіл психология­лық тол­ғамымен дараланатын Сайын Мұ­ратбековтің твор­честволық ла­бораториясы ерекше назар ау­дар­тады. Он тоғыз жасында жа­рық көріп, жұрт­шылықтың ықы­ла­сына бөленген «Таңғы шық» атты әңгімесінен бастап ауыл өмірін көркем шы­ғармаларының алтын арқауы етті.

Тақырып – қаламгердің өс­кен, өзі етене араласқан ортасына ті­ке­­лей қатысты. Суреттелетін өмір көрінісін жете зерттеп, ты­ныс-тіршілігін бойына толық сіңір­генде ғана көркем шығар­ма­ның алдына қойған мақсаты орындалады. Көкей-кесті тақы­рып­тың атын жамылып, қаламын әр қияға сілтеп, өзін де, оқыр­манды да жаңыл­ды­рып, із тастап жүрген қаламгерлер аз емес. Сайын Мұратбековтің бір ерекшелігі де осы бір тақырып тұрақ­тылы­ғында. Оның кейіп­кер­лері де өз замандастарымыз. Күн­делікті қарым-қатынаста кө­ріп, әңгіме­лесіп, сыр шертісіп, әзіл­десіп жүрген жандар. Әсіре­қы­зыл сөзге, жасанды желіге әуес емес. Оның қаламынан шық­­қан әр оқиға өмірдің өзінен алы­нып, көзқанық, сыралғы жай­лардың негізінде өрбіп, ли­ри­калық жы­лы леппен баяндалып, тазалы­ғымен, жеңіл мұңы­мен жүрегіңді шымырлатып, сезім тұнығына батырады. Әсем әлем­ге жетелейді. Жазушының ұш­қыр қиялы нәзік суреттеумен қа­быса өрнектеліп, өзіне баурап ала­ды.

Бір қызығы, Сайын Мұрат­­бе­ков­тің туындыларының дені – әңгі­мелер. Әрине, әдебиеттің қай жан­ры да дара тамырлас. Бейім­бет Майлиннің бір әңгіме­сінде кей­бір бүйірі қалың повесть, ро­ман­дарда кезіге бермей­тін типтік бей­нелер, кесек оқи­ға­лар, сал­мақ­ты әлеуметтік астарлар бар. Сондықтан да жазушының қысқа жанрды іш тартып, аз сөзбен көп мағына беруге ұмтылуы талант ие­сінің талғампаздығын, жауап­кер­ші­лігін танытады. Мөлдіреген таң­ғы шықтай таза сезімге құ­рыл­ған «Райгүл», «Қылау», «Ал­ғаш­­қы қар», «Менің қарындасым» ат­ты әңгімелердегі жас жеткі­н­шек­тердің пәк махаббаты, сырлы жан-дүниесі, арманшыл қиялы қоңыр әуенмен, лирикалық тол­ға­ныспен тамылжыта баяндалады. Онда бозала таңдағы бозтор­ғай­дың әнін тыңдап, жарқын бо­лашақты аңсайтын бозбала мен жанарына нұр тұнған қарақат көз қыздың көктемдегі бүр ашқан гүлдей ояна бастаған махаббаты на­ным­ды да шырайлы суреттеле­ді. Олардың көкірегіндегі ықы­ласты ойларын, тәтті армандарын сыртқа шығармайды, іш­тей егіліп, елжіреп, қиялдың тұ­нық та терең тұңғиығына баты­рады. Бір-біріне ұласып, шы­тыр­манға жетелейтін күрделі оқиға да жоқ. Бүкіл шығарманың желісі психология мен сезім иіріміне не­гізделген. Шағын да шымыр шы­ғарма оқырманның жүрегін ді­рілдетіп, толқытады. Әңгіме аяқ­талса да сен сол кейіпкердің бо­ла­шағын көз алдыңа елестетіп, ұзақ уақыт сол әсерден айыға ал­майсың.

Психологиялық лиризм қа­зақ про­засында 1960 жылдардың ба­сын­да нышан танытқан еді. Тың ты­­ныс­­ты лептің ал­ғашқы кө­­рі­­нісі Сайын Мұрат­бе­ковтің творчествосында қы­лаң берді. Қаламгердің осы ба­ғыт­тағы ізденістері әр шы­ғар­­масынан анық байқалды. Автор адамның ішкі сырына үңіліп, жан те­бі­ре­нісі арқылы кейіпкерінің іс-әре­кетін, мүдде-мақсатын, сағы­ныш-өкінішін ашады. Әрбір қаһар­манның өз тілі, өз ұғымы, өз пікірі бар. Қан­ша­ма ұқсас та­қырыпты жазса да кейіп­керлердің бейнесі мен тұ­жы­рымдалған ой-пікір бір-біріне ұқсамайды. Оқ­шау, жеке дара қалып танытып, соны қырынан кө­рінеді. Жазушы болмашы оқи­ға­ның өзін әсерлі, айшықты тіл­мен өрнектеп, жү­рек­ке жеткізеді. Мұның басты сыры – пси­хология­лық лири­зм­нің күші. Сайын Мұрат­беков шы­ғарманың бояуын қоюлатпай, артық дыбыс қос­пай, таза, поэ­ти­калық дүние жазу­ды өзінің твор­­честволық мақ­саты ретінде тұ­тынады. Со­ны­мен қатар, фило­софиялық те­рең тұжырым мен пайым­ды пі­кір де туын­дының сал­мағын арт­тырып, салауатты көр­кем шы­ғарма дәрежесіне кө­терген.

Қарапайымдылық – қара­байыр­­лық емес. Жазушының бар­лық кейіпкерлері ауыл адам­да­ры. Сырт көзге қарағанда бір өңірдің тұрғындарының тағды­рын роман-новелла ретінде алып, олардың әрқайсысына жеке дара тоқталған тәрізді. Осы орайда Г.Матвеянның «Буйволы» мен «Тарғыл табыны» оралады. Бірақ әр әңгіменің айтар ойы мен көр­кемдік шешіміне көз жүгіртсең, автордың жеке адамның ғана бір өтпелі шағын емес, сол дәуреннің жиынтық бейнесін жасағанын, соған саналы түрде творчестволық ізденіспен, зор дайындықпен, кел­генін аңғарасың. Ол өмір тол­қынында екшелудің нәтижесінде жү­рекке тұнған сезімнің бір сә­тін, яғни адамның қуанышын, өкі­нішін, сағынышын қаз-қал­пында көркем тілмен қағазға тү­сір­ген. Қаламгер адамның ғұ­мы­­рын­­дағы шешуші кезеңді ғана алып, қамырдан қыл суыр­ғандай еп­тілікпен, дәлдікпен баяндап, оқыр­манға үлкен философиялық тұ­жырым ұсынады. Әсерлі әңгі­мені оқып шыққан соң бейжай күйде қалмайсыз. Қуанасыз, тебіренесіз, рен­жи­сіз.

Адам өміріндегі қимас сәт­тер­дің, жаныңда жас сұлудың бей­несі жатталып қалатын ме­рей­лі мезеттердегі сонау бір бал­дәурен балалық шақты аңсаған сағыныш, жеткіншек жүрегіне түс­кен алғашқы жара – «Жусан иісі», «Ананың арманы», «Қылау» ат­ты әңгімелердің деніне алтын арқ­ау болған «Үш айдындының» кейіпкері де бала. Оқиға да таныс. Бірақ автор үш шығармада бір дәуреннің үш түрлі қырын су­рет­теп, үш түрлі көркемдік ше­шім тауып, философиялық тұ­жырым жасайды. Қаламгер сол арқылы әр жеткіншектің өмір­тану түсінігінен қоршаған ортаға көзқарасын, психологиялық тол­ғанысын тілге тиек етіп, поэ­ти­ка­лық қуаты мол, лирикалық са­зы сан үнді шығарма жазған.

«Жусан иісі» – Сайын Мұ­рат­бе­ковтің творчествосындағы үз­дік жетістіктерінің бірі. Ұлы Отан соғысы жы­лын­­да­ғы ауырт­палықты сурет­тейтін шы­ғарма да, бала кейіпкер де мол. Бірақ бұл туынды олардың еш­қайсы­сына да ұқсамайды. Оқиғаның өрбуі мен құрылымы да, логи­калық ақыл-ойдың дара сабақ­таса дамуы да, лирикалық шығар­маның ішкі жан-дүниесі де оқшау. Көз алдыңнан қара жол­дың шаңын аспанға шығара жарысып бара жатқан балалар­дың соңында аяғын сылтып басып, жете алмасын білгенде: «Әй, тоқ­таңдаршы, бір қызық ертегі айтайын», – деп соқпақ шетіне отыра кететін Аянның бейнесі кет­­пейді. Ғажайып қиялдарға бері­ліп, қызық-қызық ертегілерді ой­дан шығарып, сонау майдан­дағы көкесін сағынған кезде оның күрткесін иіскеуі, күндіз ой­науға мұршасы келмей, түнде басқа баланың шанасымен сырғанақ тебуі тәрізді детальдық көріністер өзінің шынайы­лы­ғы­мен жүрегіңді шымырлатып, Аян­ның әрбір қимылына зер са­лып, елжірейсің. Аян ертегіші. Оның өзі ақыл-парасатына сай ша­­ғын әлемі бар. Рухани серігі – қиялы. Сол ұшқыр ойының же­­те­гіне ілесіп, адамдармен, дү­ние­ден ерте кеткен анасымен, май­дандағы әкесімен сөйлеседі. Өз­ге құрбыларынан кішкене, бі­рақ өмір оны ерте есейткен. Тіп­ті, оны жұбатуға келген бала­лар­дың өзін қайсарлығымен таң­­­дан­ды­рады. Әңгіме соңында Аян қала­да­ғы балалар үйіне ат­та­нады. Өзі кет­се де ауылдағы достарының көп нәрсеге деген түсінігін өзгер­тіп, өшпес әсер қалдырды. Сон­дық­тан да лирикалық қаһар­ман­ның «…Тіпті, күні бүгінге дейін, со­нан бері талай ондаған жылдар өт­се де, кей күні түнде далаға шы­ға қалсам, қараңғыда бөрікше шо­шайған Ешкіөлмес шоқысы ас­тында жалғыз көзді дәу ұйық­тап жатқандай, соның қарқыра­ған де­мінен теңселіп тұрғандай көрі­неді. Сол дәумен алысатын бала қай­да екен деймін сол сәт… Шынында да бұл күнде Аян қайда екен? Тірі ме екен? Ондай бала тірі болуы тиіс. Ондай бала алдына нендей мұрат қойса да жетеді. Ал тірі болса жусанды төбеге бір оралмауы қалай?! Жусанның иі­сін сағынбауы мүмкін емес қой?» деп түйіндеп, оқырманның өзіне сауал қойып, Аянның қалған өмі­­рінің қалай сабақталатынын қиял­дауға, көз алдыңа елестетуге ­меңзейді. Жусан иісі – баланың майдандағы әкесінің тері күр­те­сінің иісі. Жусан иісі туған да­ла­сының иісі. Автор осы концепциямен Аян­ның адамгершілік ру­хының өре­лігін, парасатты бай­­салды­лығын, оның қиялы ба­лалық қызығу­шылықтан туған ұш­қыр ой емес, асқаралы мақ­сат­пен астасқан арналы арман екен­дігін анық­тайды. Онда игі сезім балдәурен шақта жүрекке ізін са­латын­дығын аңғартып, мора­ль­­дық тазалықты оқиға арқы­лы жыр­лайды. Иә, қара сөзбен жыр­лай­ды. «Жусан иісі» әңгіме­сінің ком­позициялық құрылымы, поэ­­тикалық суреттелуі, лири­ка­лық қоңыр әуені, кестелі тілі атал­­­мыш туындының поэзиялық қа­сиеттерімен ұштастырып, жа­қындастырып тұр.

Ал дүниенің, жеткіншектік дү­­­ниенің есігін жаңа ашқан жеңіс­­тің өмірдегі қилы-қилы құ­бы­лыстарды: жақсы мен жаман қасиеттің алмасып жатуын, ең аяулы адамыңның ренішін, күн­делікті тіршіліктегі күрделілікті, әрбір нәрсенің психологиялық ше­шуі мен түйінін ұғуға ұмтылған бір талқымалы шағын суреттеуге арналған әңгіме – «Ана арманы». Бәрі де бұрын-соңды көркем шығармаларда суреттеліп жүрген етене таныс жандар. Әже, ұл, немере, келін. Олардың арасындағы қа­рым-қатынастар да, қайшы­лық­тар да, шағын көріністік тар­тыстар да таңсық емес. Бірақ бұл әңгіме өзінің логи­калық құ­рылымымен, оқиғаны құру әді­сімен, характерлік қалта­рыс­тар­ды ашуымен, философия­лық астарымен өзге туындылардан оқ­шауланып тұрады. Сырт көзге әже бақытты жан. Балалары бе­дел­ді. Ал іште үлкен күйзеліс бар. Оны немересі кеш аңғарады. Әже өз ұлдарының арасындағы алауыздықты, әрқайсысы өз қа­мын ойлайтынына, ынтымақтың, шынайы ықыластың жоқтығына налиды. Тек немересі Жеңіспен сыр­ласады. Бітеу жара асқынған дертке айналады. Дерттен гөрі ана жанына өзегін жарған төл­дерінің, қызы мен келіндерінің қыр­ғи қылықтары жанына ті­кендей қадалады. Ашық айтпайды. Автор олардың мінездерін баян­дап жатпай, бірақ штрихпен аң­ғартады. Сол штрихтің өзі төбе шашыңды тік тұрғызады. Ана әл үстінде. Барлық ұл келіні жанын­да. Үзіліп барады. Ұлдары көрші бөл­меде көңіл көтеріп, бас жазып, «Ана жырын» айтып отыр. Ке­ліндері әжелерінің қасында. Бәрі жылап, көзіне жас алады. Әсіресе: «оң қолының білегінен ұс­тап алдырған Әсембайдың әйе­лі: Әкетайым-ау! – деп булы­ғып еңіреп жіберді. Еңіреп оты­рып қайта-қайта еңкейіп қолы­нан сүйгендей болды. Сөй­тіп отырғанда оның аржағындағы Мәржәпия (Әженің кенже қызы – Т.Ж.) кенет аяғын біреу басып кет­кендей баж ете түсті.

– Аулақ әрі, әкел, шешемнің жүзігін, өзім алам, – деді.

– Ей-й, қыз-ау, жәй-іңә от-тыр-саң-шау, – деп жылай сөй­леген күйін­де Әсембайдың әйелі әжем­нің қолына тағы еңкейген. Мәр­жә­пия оны қағып жіберді. Ұмты­лып кеп әжемнің қолына өзі жар­­­масты. Бұл тағы да еңке­йіп, әжем­нің саусағын тілімен жалап, жү­зікті ары тартты, бері тартты, бірақ шығара алмады».

Осы көріністі оқығанда қай­ран ананың көңілі неге мұңлы екен­дігін, неге көңілі толмаған­ды­ғын түсінесің. Автор ешқандай түсініктеме бермейді, қызы келі­нін қараламайды да. Тіпті, таң­сәрі­де, қаралы қаза үстінде неме­ре­сі Жеңіс сыртқа лақтырып жі­бер­ген алтын сақинаны қызы мен келіні іздеп жүргенде де қа­ла­лық өз кейіпкеріне деген бей­тараптық пен салқынқанды ара­қатынасын жоғалтпайды. Пі­кір айтумен тұжырымды талғам­ды, олардың іс-әрекеттеріне деген бағаны оқырманның өз ер­кіне қалдырады. Тек оң жақта жат­қан әжесін көргенде бала: «Әжем, шынында да әппақ боп созылып, ұйықтаған адамша жа­тыр. Ұрты суалған, қабағын­да­жал­ғыз мен ғана танитын кейістік бар», – дейді. Әңгіме осымен бітті. Ал одан туындайтын фило­софия­лық ой, көркемдік шешім қандай. Бұл оқиғаның барлығын автор неге баланың көзқарасы арқылы баяндайды. Себебі, Жеңіс әлі тір­шіліктің қилы-қилы тартысына түс­кен жоқ. Оны дүние-мүлік, атақ-даңқ қызық­тыр­майды. Демек, жан дүниесі таза, адам­гер­шілік сезімі мол. Автор Жеңіске өз әке-шешесінің, аға-әпкелері­нің қатыгездігі мен дүниеқоңызды­лы­ғын әшкерелеп, өмірдегі қал­та­рысы мол құбы­лыс­тардың се­бе­бін түсіндіруге ұмтылады. Оқыр­манды да соған меңзейді. Жа­ман мінез жаттан ғана жұқ­пай­ды, жақыныңнан да табылады. Өз ортаңның, семьяңның ке­рі әсері де тиеді. Бұл текке Жеңіс­ке айтылмаған. Не соның ба­сындағы оқиға емес, кейіп­кер­дің жеткіншек жасын­дағы өмір есі­гін жаңа ашқан жас­тардың тип­тік үлгісі. Адам­гер­шілік өз аулаң­нан басталады. Қандай да бол­сын қатыгездікті, бейтарап­тық­ты, немкеттілікті, дүниеқор­лық­ты дер кезінде дұрыс баға­лауға нұсқайды.

«Қылау» – табиғаттың тү­леуін, жеңіл ғана көмкерілген ақ­ша қарды білдіреді. Ал адамға қа­ратыла айтылғанда көңілдегі тазалықты, не жүрекке ерекше әсер қалдырған сезімді аңғар­тады. Сайын Мұратбековтің «Қылау» атты шағын да шырайлы, нәзік сезімге құрылған туындысы осы бір сөздің екі ұғымының тоғысуын, яғни табиғаттың жа­ңа­руы­мен кішкентай Сатай­дың ояна бастаған махаббатын, пән тілегін сыр ғып шертеді. Жа­рыс­тырмалы психологизм, таби­ғат пен адам тағдырын астастыра бейнелеу – әдебиетте ірге тепкен тәсіл. Дегенмен де, «Қылаудағы» шендестірудің ерекшелігі өзгеше. Психологиялық параллелизмді қа­ламгерлер үлкен оқиғаны ше­гіне жеткізе отырып, оның күй­реуі­мен не түлеуімен сабақ­тас­тыратын. Ал Сайын Мұратбеков домбыраның құлақ күйін қоңыр әуенге келтіріп, Сатайдың бір күнгі сезімін қылаулаған қармен шендестіре суреттейді. Өйткені, Сатайдың оянған сезімі оның өміріндегі алғашқы құлпыруы, оның жүрегіндегі алғашқы із қалдырушы.

Тіршіліктің ыстық көктемі, ат­ты жазы, найзағай-бораны, сүйініш-күйініші алда. Бұл қы­лаулаған қордай ғана пәк те кір­шіксіз сезімі. Сатай мен Раби­ға­ның тіл қатулары, елегізулері, ашық та бүкпесіз сұхбаты, ізгілік іл­типаты табиғаттың сол бір қы­лаулаған шағынан аумайды. Көңіл­дерінде тыныштық та жоқ, бірақ аласұрған сапырылыста бай­қалмайды. Алгебра оқулығын Са­тайға сыйлап тұрып: «Сөйтіп, ен­дігі жылы бірге оқимыз ба… Бай­қа, класта қалып қойып жүр­ме», – деп Рабиғаның күліп тұрып ес­кертуі арқылы автор олардың өмір жолында әлі талай тоғы­са­рын, табысарын, шынайы ыстық сезімге бөленерін меңзейді. Ол кезде бұл шақ қос жеткіншектің ең қызық дәуренін кешер, не осы арман күйінде қалар, ол белгісіз. Сондықтан да табиғат та аяздатпай, борандатпай, қылаулаған қалпынан айнымайды.

Міне, үш әңгіме, үш тағдыр. Үш туынды да балалық шақтың бір сәтін қамтыған. Көркемдік ше­­шімі, меңзер ойы, орындалу мә­­нері, лирикалық толғанысы мен жеке дара. Автордың тектес тақырыпқа баруының және оны үш қырынан көрсетуінің мәнін ұғынып, парасатты ой түйгенін мойындайсың. Қаламгердің бас­ты мақсаты да көркемдік шешім­нің оқырманды ойға қалдырып, толқыта білуінде болса керек-ті.

Мелодрамалық оқиғалардың әдебиетте кеңінен қанат жайып, көр­кемдік сипаттың санатына қосылғанына ұзақ уақыт өткен жоқ. ХХ ғасырда үстемдік алып, тамырын тереңге жайған тәсіл. Мопассан Моэм із-таңбасын сал­ған соқпақ. Күрделі жайларды қамтитын Стендальдың, Мери­меннің, Э.Поның шығармал­ары­ның көлемі қазіргі орта буын по­вестің өлшемінен алып кетіп жүр. Қазақ әдебиетіндегі Бейім­бет­тің дәстүрі. Сайын Мұратбе­ков­тің «Көкорай», «Жабайы алма» атты повестері де басқа шы­ғармаларының композициясына не­гізделген. Мәселе көлемде емес, көбігінде емес – көрігінде. Ша­масында емес – шырайында, шын­дықта, оның ішінде көркем шын­дықта.

Өмірдің сан саласын, қат-қа­ба­тын қамтыған, адам сезімінің құ­пиясын ашып, жүрегінің түбі­не терең бойлаған, сан үнді әң­гі­ме­лер соның айшықты айғағы. Елеулі оқиғадан өрелі ой туғызу, аз айтып, көп мағынаны білдіру, са­раң баяндап, сыралғы мән таныту – Сайын Мұратбековтің творчестволық мақсаты. Өзара тұта­сып жатқан, алайда мінез-құ­лық, психология, көзқарас тұр­ғысынан мүлдем басқаша өрнек­тел­ген «Үскірік», «Алғашқы қар», «Ба­сында Үшқараның», «Күлен-Күлеке», «Кәмен тоғай­дың бұтақ­тары» атты туындыларды оқы­ған­да осы пікірге зейін қойып, пайым­ды пікір, байсалды ой түйе­сің.

Аталмыш шығармалардың ара­сындағы мелодрамалық сипаты басым, ақыл – оқиғамен тосын тұжырымға жетелейтін туынды – «Үс­кірік». Мұнда қа­лам­гер­дің көр­кем дүниелерінде кездесе бер­мейтін шиеленіс, іштей пси­хологилық тартыс, ашық арбасу бар. Дәнеш – Қайрақ арасындағы психологиялық тартыстың түп тамыры тереңде. Екеуі құрдас. Әзіл­дерінің астарында да зіл, ащы запыран аңға­ры­лады. Күле сөйлессе де, іштері­нен күңі­реніп тұрады. Үндерінде кіжіліс бар. Оның себебі де сонау әріден бас­талады. «Бір-біріне өмір бойы жи­наумен келеді. Далалы жерде, жусанның арасында бір тұтам қара шұбар жылан бір рет қана шағатын уын бүкіл жаз бойы жи­найды екен. Бұл екеуі де сол сияқ­­ты, құрдастық қақында әзіл­­дескенмен, шым-шымдап жи­налып жатқан бар улары ішін­де. Ол үшін екеуі де кінәлі емес. Кінәлі әкелері… Әкелер арасында болған жауығу ана сүтімен бұлардың бойларына да тарады». Айдалада екі адам. Қыс. Аяз. Ойын­нан от шығып , Қайрақ Дә­неш­тің малақайын құздан лақ­тырып жібереді. Басына суық тиген Дәнеш ауруханада дүние са­лады. Оқиғадағы қақтығыс жан дүниенің, көзқарастың қақ­тығысы. Натуралистік сарын аң­ғарылғанмен, өмірлік дерекке топшыланған шынайы реалистік туынды. Екі адам бір-бірін жек көруі, бақталастық, бәсекелестік қылықтары ақыры асқынып тынды. Бұл шығарманың тұтқасы логикалық желімен тартылған сана мен сезімнің тартысы. Жас қа­бірдің топырағын көрген Қай­рақтың өкініші, өзін-өзі лағнет­теуі, ар алдындағы қылмысы, кө­кірегін жегі құртша кеміріп, онан сайын удай ашытып, ит бұ­рал­қы күйге түсіреді. Демек, оның рухани күйрегендігі. Автор психологиялық қақтығыс арқы­лы кейіпкердің ішкі сырын су­рет­тей отырып мерез дерттің се­­бебін ашады.

Жастық шақтың өтпелі көпі­рінен асып, отызға іліккенде әр адамның жүрегінде өзінің боз­балалық дәуреніне деген сағы­ныш пен қимастық сезімнің тууы сөзсіз. Дәл осы шақтағы тол­­қу мен толғану «Басында Үш­қа­раның» атты көлемді шығарма­да қамтылады. Лирикалық жылы лепті, шырайлы шығарма. Автор Әсеттің ойы арқылы көп нәрседен мағлұмат береді. Он сегіз жастағы махаббатты, әнші келіншек, жас сұлу жүйелері арқылы қаһарман­ның мінез-құлқы ашылады. Әсет жеңілген емес, бірақ айналадағы құбылысқа енжар да қарамайды. Оның ауылға оралуы – түлеу жас­­­­тан асқандағы мезеті. Өткенге есеп беріп, жаңа байсалды өмір бас­тауы тиіс. Кейбір сағынған көрі­ністері көзге қораш көрінсе, ой­ламаған жерден соны бір құ­былысқа тап болады. Ол өмір­ден біраз нәрсе жоғалтқан, табатыны да мол. Шығарманың филосо­фия­лық бағыты да соны меңзей­ді.

Диалог көркем шығарманың басты бір қажетті шарты. Ұқсатқан адам ұтады. Оның оқиғаны шие­ле­ністірудегі, шешімін табудағы, кейіпкердің характерін сомдау­дағы орны зор. Сайын Мұрат­бе­ковтің «Ескен жел», «Күзгі бұ­ра­лаң жол», «Басында Үшқара­ның», «Үскірік» тәрізді әңгімеле­рін­дегі негізгі тартыс осы диалог­пен өрнектеліп, оқиға өрбиді. Автор сөз жарысындағы астарға көп назар аударып, шығарманың же­лісін ширатады. Кейбір қилы көр­кем­дік детальдық міндетін атқа­ра­ды. Мысалы: «Күзгі бұралаң жол­дағы» Қанатай диірменшінің білегіндегі суретке қызығады. Гришкадан оның құпиясын сұрап, бұған да салып беруін өті­не­ді. Диірменші келісіп әкесінің басқа әрпін жазады. Осыдан соңғы диалогке зер салыңыз­шы.

– Әкең қайда? – деп сұрады Қанатайдан.

– Соғыста өлген.

– Мәссаған… Әй, ол қайдағы соғыста өліп жүр?

– Отан соғысында.

– Тоқта, тоқта. Сен жаңа қай жылы тудым дедің?

– Қырық жетінші…

– Ал енді не оттап отырсың, онда. Отан соғысы қай жылдарда болды?!

– Отан соғысында, – деді Қа­на­тай міз бақпай».

Осы үзіндіден-ақ оқырман көп мәселені аңғарады. Асылы, диалогтың шымырлығы қашан да көркем шығарманы құл­пыр­тып, шым­ырлатады. Қабырғалы қа­лам­­гердің мұндай тілдік, ішкі ыр­ғақтың ізденістері әр әңгі­ме­нің шоқтығын көтеріп тұр.