Ілияс ӘЙТІМБЕТ,
әлеуметтанушы

Қазақтың ұлы ақыны Абайдың: «Қайран сөзім қор болды-ау! Тобықтының езіне…» немесе «Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма» деген өлең жолдарынан оның төңірегіндегі адамдардың бойына тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру жолында аянбай тер төккенін байқаймыз. Сол заманда-ақ мал ұрлау, белгілі бір тобырға бағыну секілді әрекеттер болған. Содан біраз жыл өткен соң адамдардың кісілік қасиеттерін ашу жолында Әлихан Бөкейханов бастаған зиялылар біршама нәтижеге қол жеткізді. Біраз ғана уақыттың ішінде талай өзгерістер болды. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін, 1930-1932 жылдары қоғам тағы да рухани құлдырауға ұшырады.

Меніңше, тұлғалық қасиеттерді қалып­тас­тыру – адамның өзін-өзі тәрбиелеуіне, өзін­­дік «мені» болуына байланысты. Сол ар­қылы қоғам да, мемлекет те мықты болады. Да­мыған елдердің өзіне тән мінездері, тұлға­лық  қасиеттері  бар. Біздің  олардан үйрене­ріміз өте көп. Себебі, ол елдерде адамдардың ішкі қа­сиеттерін дамытуға өте қарапайым жағ­дайлар  жасалған. Осы  арқылы  адам­дардың қо­ғам­ға, мемлекетке деген құрметі қалып­та­сады.

Бұрынғының Билерін жасына қарап немесе туған-туысқанына қарап емес, оның тұл­ғалық мінезіне, ақыл-парасатына қарай мойын­даған. Міне, осындай адамдар қазақ қо­ғамының тірегіне айналған. Олардың төң­і­р­егінде өзі мәрт, сөзіне ісі сай, адал азаматтар шоғырланған. Ал қазір бәрі жұрдай болды. Мысалы: үлкен қалада тұрсаңыз, қаланың ішінде жүріп жапан далада қалғандай күй кешесіз. Өйткені, бізде адамдардың өзара қа­рым-қатынасы бұрынғыдай емес. Тіп­ті, іргелес үйдегі көршілеріңізді де таны­мауыңыз мүмкін. Бұл тек қалада ғана емес, ауылдарда да белең алған жағдай. Көршілес Өзбекстанда адамдардың қайғысын да, қуанышын да бөлісетін  арнайы  ұйымдар бар. Ол – «Өзін-өзі басқару әлеуметтік институты». Ал бізде ондай ұйымдар жоқ. Тек әкімдер, би­лік басын­дағылар ғана сөйлейді. Бас­қамыз солардың айтқанын жасаймыз. Жем­қор­лық, заңды сыйламау деген жоғары жақтан бастау алады. Ал осы жағдайларды болдырмау үшін адамдар тұлғалық, гума­нис­тік қасиет­терді дамытуы керек. Абай айтқан «Әкесінің баласы – дұшпаның, адамның ба­ла­сы – бауы­рың…» деген ұстанымды ұстансақ, әлемдегі ең мықты мемлекеттің бірі боламыз. Елді басқаратын азаматтар адамгершілік қа­сиеттерді жоғары қойып, халықтың пікі­рі­мен санасуы керек. Олай болмайынша, мем­ле­кет­тік қауіпсіздік те, болашақ та болмайды. Біз­дің қазақ әлі де құлдық санадан арыла алмай ке­ле жатыр.

Мықты қоғам, мызғымас мемлекет болу үшін тек жақсылықпен көзін ашып, ізгі қа­сиеттерді бойына сіңірген ұрпақ тәрбиелеуіміз қажет. Ал ол үшін әрбір азамат өзінің жеке ба­сымен жұмыс жасап, өзін қалыптастырғаны аб­зал.