Жазушы Сайын МҰРАТБЕКОВТІҢ шығармашылық қарымы қақында

 

Әдебиетке келісімен қара сөзді тани білетін қарапайым оқырман қауымды елең еткізген талант иелері қазақ әдебиетінде аса көп емес. Әсіресе, жанрлық жағынан екшеп қарағанда, ақындардан гөрі прозашылардың оқырманға танылуы шабандау. Өйткені, қанша талант иесі болғанымен көркем қара сөзді тұтастай оқып шығып, түбегейлі тану үшін уақыт керек. Алған әсеріңді екшеп, талқылап, жүйелеп, жинақтайтын оңаша жағдай керек.

Бірақ соған қарамастан, ә дегеннен-ақ әде­биет сүйер қауымға кезінде шапшаң танылып үлгерген қабілетті каламгерлердің бірі – жазушы Сайын Мұратбеков еді. Қазақ әдебиетіне 60 жылдардың басында келген бұл қаламгер алғашқы жария­ла­ным­да­ры­мен-ақ қарапайым оқырманның өзін әде­биет атты күрделі әлемнің белгілі бір бағ­да­ры­на жетелеп, көркемдік ой жүйесінің өзін­дік қуатымен тәнті еткені бүгінгі егде тарт­қан ескі оқырмандардың есінде екені сөз­сіз. Сол алғашқы әңгімелерімен-ақ тек қа­рапайым оқырмандар тарапынан ғана емес, қарасөздің қалыңына қадай үңіліп, көр­кемдікпен кестеленген сөз желісінің тыл­сым құпияларын таразышыдай дәл тар­тып жүрген әдебиет сыншылары, сөз ше­берлері легінен де лайықты бағаға ие болды. С.Мұратбековтің сол бір кезеңдегі шығар­ма­лары жайында айтылған небір көңілге қо­нымды, қисынды пікірлер мен тұжы­рым­дардың баршасы әр деңгейде жазылғанымен, негізінен бір арнаға келіп саятын. Бір-ауыз сөзбен түйіндей айтуға тырыссақ, ол пі­кір­лердің қай-қайсысы да жазушының өзге қа­тарларынан дараланып көрінген дарынын мақтауға, марапаттауға, сөйтіп, жас қа­ламгерлердің жазушылық қарымынан үміт күтуге әкеліп тірейтін. Бұл арада көп­те­ген пікір айтушылардың бірі ретінде біз де жазушының шығармашылық лабораториясы туралы жалпақ жұртшылықты жалт қарататын жаңалық ашудан аулақпыз. Өйт­кені, ондай жаңалық ашуға қаламгер інісі ре­тінде менің де көркемдік қабілетім жете қой­масы анық.

Бірақ оның шығармашылық әлемін көз ал­дымыздан көлденең өткізбей, нем­құрай­лы қарауға жеке өз басымның дәті жетпес еді. Жасыратыны жоқ, Сайын ағадан кейін іле­се шыққан қарасөз жазушылардың арасында оған еліктеушілер де біраз болғаны рас. С.Мұратбеков үрдісімен жазуды мұрат тұт­қандар кейінгі буын өкілдерінің арасынан да кездесіп қалып жататыны жасырын емес.

Бір қарағанда, жазушының әңгімелері мен хикаяларында көзге тосын бір ерек­ше­лік­тер, нысандық, фразеологиялық, лин­­г­вис­тикалық, түрлік, тақырыптық және т.б. то­сын жайлар байқала қоймайды. Шы­ғар­маларының жанры – кәдімгі қазақы әңгі­ме­лер немесе хикаялар, сөз саптасы қазақ­тың жатық қарапайым әдеби нормасы, та­қырыбы – қазақ қаламгерлері ең көп жаз­ған ауыл өмірі, кейіпкерлері – баршамызға та­ныс – ауыл адамдары, сюжеттік желілері де – қиыннан қиыстырылған тосын оқи­ғалы хикаялық желілер емес. Сонда бұл қа­лам­герді өзге қатарластарынан ерекшелеп, оқырманның сүйіспеншілігіне бөлент­кен нақты фактор қандай? Бір ауыз сөзбен айтқанда, жеке шығармашылық лаборато­рия­ның құпия кілтін таба аламыз ба?

Әрине, табуға болатыны сөзсіз. Бірақ қа­ра­пайым құбылысын қарапайым тілмен жет­кізіп, түсіндіру өз деңгейінен шыға қой­мауы да мүмкін. Әкесі қайтыс болған жал­ғыз басты қыз Ұлтуған мен берекесіздеу ауыл жігіті, шиеттей төрт баланың әкесі Май­данның арасындағы адами сезім құ­бы­лыстарының өрбуі, олар­дың арасындағы әркеттердің психологиялық және қисындық негіздері өмірдің өзінен алынғаны сөзсіз. Бірақ жазушы сол өмір шын­дығын адамдар арасындағы драмалық жә­не коллизиялық тартыстарды мүм­кін­дігінше шынайы­лық­пен, қаламын қина­май, ой желісін шашыратпай, өз дарынын өзі игере отырып бейнелеп шыққан. Оқыр­манның қабыл­дауына, сезім күйіне әсер ете­тін тілдік қолданыстары мен штрих-де­таль­дарды да бей-берекет пайдаланбай, дәл тауып қолданып отырады. Үйіне келген мас еркекті қаралы нәзік жан бастапқыда жек кө­ре қабылдап, уақыт өте келе оған үйрене бастайды. Сол бой үйрету арқасында жан дүниелері бір-бірінен алыс көрінетін, сырт қарағанда тіл табысып, үйлесе қоюы екі­талай бейнелерді ақыры сезіммен табыстырады. Әңгімеде «махаббат», «ғашықтық» де­ген сөздер ешқандай да айқайлап айтыл­май­ды. Тіпті, маскүнем Майдан секілді еркекпен Ұлтуғанның арасында мұндай ұлы сезімдер болуы тиіс емес сияқты көрінеді. Бірақ оқырманын өмірдің шынайы бояуымен қалтқысыз нандырған жазушының қарапайым қаламы арқылы оқырман бұл екеуінің арасында шын мәніндегі махаб­баттың орныққанын жан дүниелерімен сезініп, ұғына алады.

Әңгімеде екі кейіпкердің де жетістік, кем­шіліктері тағы да боямасыз қатар кө­рініп отырған. Олардың сәл-пәл мүлт кеткен тұстары да оқырманның көңіл түк­пірі­нен «апыр-ай!» деген өкініш көлеңкесін де көлбең еткізіп көрсете қояды. Оқиғаның шешілу түйіні де тосын. Майданның балаларына деген аяушылық сол аяушылықты тудырған биік адамгершілік сезімі бетон қор­шау сынды Ұлтуғанның махаббатына кесе көлденең тұрады. Сөйтіп, адамгершілік деңгейі, ар-ожданы биік нәзік жан бір түн ішінде ауылынан көшіп кетеді.

Сондай-ақ, жазушының «Алғашқы қар» әң­гімесіндегі Жолбай мен Күлиман және Сұлтан, Қамар жеңгей мен Тілепберген қарт («Жеңеше»), Сатай мен Рысжан («Қылау»), Ұзақ пен Тана («Отау үй»), Тұраш («Таңғы шық»), Төлеп пен Рысжан («Ескек жел»), Әсет, Зағипа және Шынар («Басында Үш­қараның») және т.б. көптеген әңгімелер кейіп­керлерінің жан дүниелері, олардың мі­нез-құлықтары мен драмалық тағдыр­лары, адамдар арасындағы нәзік психоло­гиялық тартыстар, ең соңында әр шығар­ма­ның өмірге тән шынайы өкінішпен аяқ­талып отыруы оқырман сезімін тербеп, те­бірентуге мәжбүр ететін жағдаяттар. Жазушы шығармашылығындағы көркемдік фак­тордың өзіндік ерекшілігі оның тіпті тек ауыл тұрмысын жазып, бұл тақырыпты қа­тарлас қаламдастарымен бірге игеруінде ға­на болып тұрған жоқ. Әңгіме – қалам­гер­лердің өз кейіпкерлерінің тағдыры мен оқыр­ман арасындағы көркемдік байланыс­ты, эстетикалық құбылысты мейлінше ше­тін тәсілмен көркемдік атты нәзік ар­қау­ды үзіп алмай, дәл де айқын жеткізуінде бо­лып отыр. Ал көркемдік әдебиеттің осынау күрделі ерекшеліктерін шеберлікпен иге­ре білу әр қаламгердің қолынан келе бер­мейді. «Сайынша жазамын» деп талап қылу­шылардың туындылары сол деңгейден шық­пай жатуының бір себебі әлгі шетін де нә­зік көркемдік құбылысты жеріне жеткізіп игеруге қабілеттері жете бермеуінен болса керек-ті.

Көркемдік құбылысты, шеберлік мек­тебін түсініп, үйрену бар да, сол үйренген асыл затты көркемдік өреге жеткізіп, мең­гере білу бар. Біздің көбіміздің қаламгерлік өреміз осы биікке жете бермейді. Сырттай қан­шалықты ұстанғанмен, Мұратбеков қаламына ғана тән ірілі-уақты қасиеттерді толық үйлестіре, ұйыстыра алмау көркемдік деңгейдің олқы түсуіне әкеліп соғады. Өйт­кені, Мұратбеков сияқты үрдіспен жа­зыл­ғандар аз емес, бірақ солардың ішінде бәрі бір жаңағы айтылған «Отау үй», «Ауыл оты», «Күзгі бұралаң жол», «Жабайы алма», «Кө­к­о­рай», т.б. сияқты дүниелердің жазылмауы, бәлкім, сондықтан да шығар.

Қаламгер шығармаларының тағы бір құн­дылығы – олардың саясатқа, партия мен үкіметтің қойған қасаң талаптарына ба­ғынбай, науқандық деңгейде қалып қой­май, таза табиғи күйінде өмірге келуі болса керек… Сайын Мұратбеков туындыларының табиғатына үңіліп отырсаңыз, олардың тек жазушының өз жүрегінің қалауымен ғана ту­ғанын, өз кезіндегі кеңестік дәуір идеоло­гия­сының қақпақылымен жүре қоймағанын байқар едіңіз. Сондықтан да саясатқа, уа­қытша науқандық талаптарға мойын ұсын­байтын шығарма ғұмыры талантты жа­зыл­ған жағдайда ұзақ болуы табиғи. Тіпті, ата-баба мүрделерінің үстінен трактор түре­нін  салғызбау үшін арпалысқан Бекен ақса­қал­дың («Бекеннің құбылыстары» әңгі­месі) өзі­нің халық дәстүріне деген берік­тігімен, қа­зақы рухымен есте қалады.

Ал егер де ондай туынды С.Мұрат­бе­ков­тің шығармашылығында кездесіп жатса, уа­қыт көшінен бірте-бірте қалып қоюы да ға­жап емес. Жазушы шығармашылығында іші­нара болса да ондай әңгімелердің ұш­тасып қалатыны да бар (Мәселен, «Құданың фокусы»). Ал тұтастай алғанда, Сайын Мұрат­беков қаламымен қара тасқа қашап жазған көркем туындылар халқымыздың рухани байлығының қатарынан орын алуы тағы шындық.

Жастау кезімізде көптеген ауыл оқыр­мандары сияқты бәріміз де С.Мұратбеков әңгімелерін құныға оқып өстік. Қарапайым тілмен жай ғана жазыла салған туындылардан туып-өскен ауылды, сол ауылдың адам­дары, тіпті аяққа керзі етік, үстіге купайка киген ауыл баласы – өзімізді көргендей әсерге бөленуші едік. Бәлкім, жазу­шы шы­ғармашылығының жанымызға жақын­дығының бір құпиясы осында да жатқан шығар. Осындай жанымызға жақын туындыларды өмірге келтірген қаламгерді көруге өсе келе құштар болғанымыз да жасырын емес.

Арман қуып Алматыға келген мен өзге қа­тарлас қаламгерлер сияқты шығарма­шылық мекемелерге бірден орныға кетудің сәтін түсіре алмай-ақ қойдым. Республика­лық баспасөз беттерінде журналист, сыншы ретінде аты-жөнім көрініп, жыл сайын жа­рияланатын «Жалынның» жабық бәйгесінің жүлдегері атансам да, орын табудың қисыны келе қоймады. Жанашырлық танытқан редакция, баспа басшылары болмады. Сөй­тіп, Алматы №1 жылу орталығында жай жұ­мысшы болып жүрдім. Сонда жүріп қа­зіргі әдебиетші Бекен Ыбырайыовтың тар­туымен беделді басылым «Қазақ әдебиеті» га­зетіне сын мақалалар жазып жүрдім. Өйт­кені, көркем туындыларды бастыру ол кезде тым қиын болатын. Тіпті, белгілі қаламгер Бердібек Соқпақбаев жылы пікір айтқан ша­ғын дүниемді мерзімді баспасөзге шы­ға­ра алмай, бір жинаққа әрең енгізгенім бар.

«Қазақ әдебиетінің» ол кездегі бас редакторы Сайын Мұратбеков өз газетінде менің мақалаларым жиі шыға бастағаннан кейін Бекен Ыбырайымовтан «Бұл кім?» деп сұрапты. Осыны Бекен маған жеткізді де, редакцияның сын бөлімінің меңгерушісі Асқар Егеубаев екеуі мені ол кісіге алып кір­ді. Сөйтіп, өзім шығармашылығына тәнті болып жүрген белгілі қаламгермен осылайша таныстым. Енді Сайын ағаның өзі маған тікелей тапсырмалар беріп, кейін кеңейген кезде мені өзі басқарып отырған «Қазақ әдебиеті» газетіне жұмысқа қабыл­дады. Сөй­тіп, жазушы, журналист ретінде қалып­тасуыма қамқорлық жасады. Ол кісінің мені жұмысқа қабылдауы басқа ре­дакция басшыларынан жылы ілтипат көре қоймаған мен үшін айрықша қам­қорлық ретінде көрінгенін ешқашан ұмыт­паймын. Кейін Сәкең басқа қызметке ауысып кетсе де ма­ған пәтер алып беруге тіке­лей жәрдем жасады. Бұл да болса мен үшін жазушының аза­мат және адам ретін­дегі айрықша бей­несі еді. Сайын ағаның  жасаған қамқор­лығы, адами ілтипаты жөнінде басқа да қатарлас қаламгерлердің айтып жүретіні әдеби қауым­ға жақсы белгілі болар.

Жазушы Сайын Мұратбековтің қазақ әде­биетінде өзіндік орынға ие болып үлгер­генін  дәлелдеп  жату  артық. Шығармашылық өлшем жазушының туындыларының санына байланысты емес, оның әдебиет әлемінде қалдырған көркемдік ізінің тереңдігінде, айтар ойының қоғамдық-әлеуметтік тұр­ғыдан салмақты шығуында жатса керек. Сон­дықтан Сәкеңді кейінгі кездері көркем туындылармен жазбай кетті деп оған өкпелеудің орны жоқ деп білемін.

Нұрдәулет АҚЫШ,
жазушы, М.О.Әуезов
атындағы Әдебиет және өнер
институтының бас ғылыми қызметкері.