Өткен жылы сәті түсіп, Халықаралық Бизнес университетінің қаржылай қолдауымен Мәскеу қаласындағы бірнеше тарихи мұрағаттарда жұмыс істеуге тура келді. Атап айтқанда, Ресей Федерациясының Мемлекеттік архиві (ГАРФ), Орталық ежелгі құжаттар Мемлекеттік архиві (ЦГАДА),  Подольск қаласындағы әскери архив және тағы басқалар. Негізгі мақсатым – өзім зерттеп жүрген Ресейдегі қазақ диаспорасының тарихы мен этнографиясына қатысты материалдар жинау болғанымен, қазақ халқына  қатысты тарихи құжаттарды көргеннен кейін қиып кете алмай кейбір деректерді жазып алуға тура келді. Сол мәліметтерді  зерттеуші әріптестерім мен жалпы құлағы түрік оқырмандар назарына ұсынбақпын. Бәлкім, жол түсіп бара қалған осы сала мамандары болса, бір әжетке жарап қалар.

 

МҰРАҒАТТА САҚТАЛЫНҒАН САРЫНДАР

Мәскеу қаласының орта тұсындағы Бауман даңғылы бойында орналасқан, кезінде Петр патшаның жақын серіктерінің бірі бол­ған фелъдмаршал Меньшиковтың иелігіндегі ау­мағы бір гектардай болатын жердегі сарай­лардың бірінде Ресей мемлекеттік фонодокументтер мұрағаты (РГАФД) орналасқан. Мұн­да 1936 кезеңге дейінгі құжаттармен қа­­тар, әскери мұрағат та дәл осында сақта­-
лы­н­ған.

Осы фонодокументтер сақталынған мұ­ра­ғат қорларынан мына құжаттарды кез­дес­тір­дім:

1.Центральный архив звукозаписей (1932–1934).

2. Центральный фотофонокино архив СССР – фоноотдел (ЦФФКА СССР). (1934-1941).
3. Центральный гос. архив кино­фо­то­фо­но­документов СССР – фоноотдел (ЦГАФФД СССР).
4. Центральный гос. архив звукозаписей СССР (ЦГАЗ СССР). (1967-VI.1992).

В 1992 г. ЦГАЗ СССР переименован в Рос­сийский гос.архив фонодокументов – РГАФД.В фондах РГАФД хранятся до­кумента­льные и художественные звукозаписи за период с конца ХІХ в. по настоящее время. Здесь сосредоточены все виды звукозаписей…

Мұрағаттың ғылыми ақпараттық бөлімін бас­қаратын Лазарева Марина Геннадьевна деген ғылыми қызметкер өте ілтипатты, қам­қор көңілді, ақ жүректі жан екен. Менің ар­найы рұқсатым болмаса да, мұрағат құ­жаттарымен танысып шығуға мүмкіндік жа­­сады. Оған қоса, менің айтуыммен біраз кар­тотекалардағы қазақ әндерінің үстіне бел­гіленген «киргизский» деген анықтаманы (біз­дің бақытымызға қарай олар қарын­даш­пен толтырылған екен) «казахский» деп, кө­зімізше түзетіп берді.

Жалпы, мұнда музыкалық қорлармен қоса, өткен ғасырлардағы музыкалық жазба құ­ралдар да біршама жинақталынып, сақ­та­лыныпты. Мәселен, 1877 жылы Эдисон ой­лап тапқан «фонографтан» бастап ХХ ғасыр­дың бас кезіндегі «граммафон», «фоновалик», «патефондар», тіпті, даңқты Шаляпин тұ­тын­ған граммафондарға дейін осында қойыл­ған. Қазақ әнін бірінші болып бүкіл Еу­ропаға танытқан дүлдүл әнші Әміре Қа­шаубаевтың жеті-сегіз әні де осы «фоноваликке» жазылынып алынған екен (МГ № 6. фо­новалик), Центральный гос. архив зву­ко­за­писей СССР. Фонд 165, 170, 172, 174-185. Ско­рость 38 см. /сек.). Фольклорные фоно­гра­фические записи (запись произведена ГИМН). Вариант магнитная с фоновалика).Міне, бар мәлімет осы. Әміре әндерін мен Марина қыздың көмегімен екі қайтара тың­дап шықтым. Картотекада «киргиз» деп бел­гіленген және аты-жөні «Омре Нашаубаев» (Әміре Қашаубаев – Д.Е.) деп жазылып, ал әндерінің тұсында Омре Кашаубаев деп көрсетілген. Және де әндердің толық нұсқасы жоқ, сөздері де анық емес, әр ән қысқаша екі шумақтан ғана жазылған сияқты.

Әрине, маған бұл мағлұматтар музыка зерттеушілері үшін біршама белгілі екендігі мәлім. Дегенмен де жалпы тарих үшін және болашақ зерттеушілерге көмек ретінде мен өзім жазып алған деректердің кейбірін бір нүктесін бұзбастан,кесте-сурет негізінде оқырман назарына ұсынбақпын.

Өздеріңіз байқап отырғандай, тізімде де қа­рама-қайшылықтар немесе емле қателер көптеп кездеседі. Осының өзіне де шүкір­ші­лік ете, қандай жағдайда болса да құн­ды­лық­тарымыздың сақталғандығына тәуба дей отырсақ та, орын алған кейбір кемшіліктерді атап өтуді парыз санадық.

Біріншіден, қазақ әндерінің көпшілігі «киргизский» деп жазылып кетуі «қазақты қа­зақ дейік, қатені түзетейік» деген Сәкен сияқ­ты ұлт жанашырларының үні әлі де Қы­зыл империя билігінен аса алмай жатқан тұс болса керек. Екіншіден, авторы С.Сейфуллин деп берілген екі әннің бірі «Сарыарқа» әні қазіргі кезде «Біздің жақта» деп аталынып, ел арасына кең тараған Сәкен әні екен­дігі даусыз. Ал «Әупілдек» әні көп жерлерде халық әні деп аталынып жүрсе де кейбір зерт­теушілер бұл әннің авторы белгілі, ән ХIХ ғасырдың аяқ кезінде туған, Сәкен тек ол әнді жазып алып көпшілікке та­ратқан деген пікірде. Ендігі әңгіме бұл му­зыкалық мұралар Мәскеу мұрағатына қан­дай жолдармен жеткендігі. Кезінде қа­зақтың 1000 әнін жинақтап шығарған А.За­таевич арқылы ма, әлде басқа жолдары бол­ды ма екен? Олай десек, Затаевич жазып ал­ған «Әупілдек» әнінің бірінші нұсқасын Қайып Айнабеков, ал екінші нұсқасын Жүсіп­бек Аймауытов жаздырғаны белгілі. Жалпы сөз реті келгенде айта кетейік, Қ.Ай­на­беков Затаевичке он алты ән жаздырса (онын біреуі сыбызғыда орындалған «Ақ жұмсақ» күйі), ал Ж.Аймауытов отыздан аса ән жаздырған. Сәкеннің бергені алтау: төрт ән және екі күй («Тоқа» және Абылай ханның атты әскерінің шеруі «Терісқақпай»). Бұл туралы Затаевичтің өзі «Мелодия №11 записана от выдающегося поэта, прозаика и драматурга Сакена (Садвокаса) Сейфуллина (1894-1939). О нем см. «1000 / 189-194» деп атап өткен (2, 18). Сәкен кейіннен «Қара тор­ғай» және «Шәкірт», т.б. әндерін қосқан. Не­гізінде С.Сейфуллин өнерпаздардың ба­сын қосып, ұйымдастыру жұмыстарының негізін салып кетсе, көп әншілерді тауып беруге себеп болған Әлікей Өтекин және Затаевичтің қасында болып түсінік беріп, көмекші ролін атқарған Қ.Айнабеков болғандығын да атап өту керек. Бұл туралы зерттеушілер «известный акын Каиб Айнабеков (1885-1955) был корреспондентом А.В.Затаевича во время II-го съезда Советов Казахстана (4-10 октября, 1921 года)» деп жазса, ал Ә.Өтекин туралы За­таевич­тің өзі «в то же время предсовнаркома тов(арищ) Сейфуллин обратил мое мнение но только что приехавшего из Акмолинской губернии … молодого человека Аликея Утекина, оказавшегося самым лучшим певцом-испо­лнителем и вообще знатоком акмолинских песен из числа всех тех акмолинцев, которых я до сих пор записывал… » деп еске алады.

Енді Әміренің әндеріне келейік. Төменде «фоно» қорда Әміренің орындауындағы сақ­талынған әндер:

1 «Перуайым».

2 «Ей литос» (три друга). (Үш дос – Д.Е.)

3 «Балхадиша» (медовая хозяйка), киргизские песни. Исп. Омре Кашаубаев /с домбры.

4. «Джальгиз – арша» (одинокий можжевельник).
5. «Дударай» (муж.Имя). Исп. То же.
6. «Агаш-Ояк» (деревянная нога), наигрыш киргизской домбры, исп. То же.
7. «Смет» (имя).
8. «Бес карагер» (пять карих лошадей), исп. То же.

Салыстырма үшін Әміренің Затаевичке жаздырған әндерінің тізбесін келтіре ке­те­йік: «из репертуа Амре Кашаубаев А.В.Затаевич записал одиннадцать песен, опубликованных им в «500 песен» (№№ 227-237), среди которых такие превосходные образцы казахской классической народной песенной поэзии, как «Жалгыз арша» («Одинокий мож­жевельник», №227), «Ағашаяк» (буква­ль­но – «Деревянная нога», а вообще прозвище автора песни, № 230), «Сімет» (мужское имя, № 232), «Бал – Қадиша» («Прек­расная Хадиша», № 234), «Дударай» («О Дудар!», №235).

Әміренің әншілігі мен талантына тәнті болған Затаевич өз естелігінде «Амре Кашаубаев, выдающийся каркаралинский певец, до весны 1925 года состоящий в труппе Казахского государственного театра. Ка­шаубаев – пока единственный из казахских певцов, которому довелось выступать за границей, а именно: летом 1925 года – в Париже, а годом позже – во Франкфурте-на Майне, причем в обоих случаях – в этнографических группах, организованных Росфилом (Париж) и Боксом (Франкфурт-на Майне), …дей келе, «Кашаубаев обладает красивым, сильным и сочным голосом (тенор), при большом запасливом дыхании. Чтобы охаректизировать его, как певца и музыканта, лучше всего сопоставить его с двумя другими выдающимися Каркаралинскими певцами, «поэтом» Габбасом Айтпаевым (прим. 83) и бытовиком» Кали Байжановым (прим. 109). В этом случае Кашаубаев занял бы первое место между ними обоими …Чисто же в голосовом отношении Кашаубаев превосходит обоих яркостью своих данных» деп еске ала отырып, өнерін жоғары бағалаған.

Бізге белгілісі, Сәкеннің мұрындық бо­луы­мен А.Затаевичтің қазақтың 1000 әнін жи­науға белсене кірісуі. Бұл тарихи уақиға ту­ралы сәкентанушылар зерттеулерінде мы­надай деректер бар: «В условиях финансо­вого кризиса республики Сакен Сейфуллин находит средства для Александра Затаевича на сбор подготовку и издание 1000 песен казахского народа. Прямо в кабинете Председателя Совнаркома Затаевич записывает в нотах исполненный Сакеном конный марш ха­на Аблая. Помощник и друг Сакена Алькей Уте­кин исполняет марш хана Кенесары. Лю­бовь к народному творчеству подвигает его к поиску, сбору и изданию многотомного собрания казахского фольклора. Он – первый руководитель республики, кто дал высокую оценку творчеству Жамбыла Жабаева, как ис­полнителю тюркского эпоса «Кер-оглы», – деп баға береді. (3,145 б.). Қиын-қыс­тау за­­ман­ға, аумалы — төкпелі кезеңге қара­мастан Сә­­кен қазақтың фольклорлық мұра­сын жинақтауға білек сыбана кіріседі. Әрине, бұған қазақтың бетке ұстар алаш қай­рат­керлері де атсалысқаны белгілі. Ал Сә­кендей тұлғаны ерекше атап өтуіміз ерлі­гін насихаттау былай тұрсын, атын атаудың өзі бас кетіретін уақытта Ер Сәкеннің қазақ­тың ұлы хандарын еске алып Совнарком қа­бырға­сын­да жырға қосуы көзсіз батырлық.

Бұдан әрі уақиға былайша өрбиді: «22 ав­густа 1923 года на заседании Совнаркома рассматривался вопрос «Об отпуске 1000 рублей золотом премии народному артисту Кирреспублики тов. Затаевичу и 1480 рублей зо­лотом на издание киргизских песен». Впер­вые в истории казахов были собраны, систематизированы и записаны на ноты образцы народной музыки. С большой речью о музыкальной культуре казахского народа выступил Ахмет Байтурсынов. Но, часть ора­торов заседания требовала средства из без того скудного бюджета республики направить на восстановление мастерских Оренбурга и финансирование красноармейских частей. Мнения разделились. Последнее решающее слова было за Председателем Совнаркома. В постановлении заседания Сакен Сейфуллин накладывает резолюцию: «Предложить Наркомпросу отпустить Александру Викторовичу Затаевичу 2280 рублей золотом и на редактирование его сочинении 200 рублей золотом, а всего – 2480 рублей зо­лотом из средств Наркомпроса с условием погошения означенной выдачи из краевого фонда по мере поступления денежных средств в краевой фонд». Осылайша қар­жы­лық  дағдарыс, қиыншылықтарға қарамастан жоқтан бар жасап өзінің бабалар мұрасына адал­дығы мен ұлтжандылығын өз іс-әре­ке­тімен дәлелдей білген Сәкен ақыры «Қа­зақ­тың 1000 әнін» жинақтап шығару үшін қа­ра­жат көзін таба білді. Сәкен игілікті істі үкі­мет мүшелерінен бастап, өзі үлгі болып А.В.Затаевич екі күй, төрт ән орындап береді және халық ән-күйлерін жетік білетін шебер орындаушылар: Ахмет Байтұрсынов, Қайып, Салық Айнабековтер, Бейімбет Майлин, Әліби Жангелдин, Сәбит Мұқанов, Жүсіпбек Аймауытов, Иса Байзақов, Әлікей Өтекин, тағы басқа да сол кездегі танымал өнерге жақын азаматтар есімдерін беруі оның қазақ ән-күйлерін жинақтауға деген жанашырлық үлкен қамқорлығын аңғартса ке­рек». Ал Наркомпрос Ахан болса өзіне тап­сырылған бұл жауапкершілікті өте ыж­дағаттылықпен іс жүзіне асырып қана қоймай, өз орындауында 24 ән бергендігіне тарих куә. Осынау бір игілікті істі музыка зерттеушісі Борис Ерзакович: «Исследователь казахских песен и кюев, народный артист Казахской ССР А.В.Затаевич в своей книге «1000 песен казахского народа» рассказывает, как Сейфуллин помогал ему находить народных певцов», – деп бағалаған.

Ал кейінгі нәтижесі бәрімізге аян, алдымен « Қазақтың 1000  әні», соңынан «Қазақ­тың 500 әні» жарық көрді. Қазақ музыкасын зерттеудегі ерең еңбегі жоғары бағаланып және Сәкеннің табандылығы мен қайтпас-қайсарлығы арқасында А.В.Затаевич тұңғыш рет Республика Халық Комиссарлар Кеңесінің қаулысымен 1923 жылы 28 тамыз айында «Республика халық артисі» атағына ие болады.

Зерттеушілердің тағы бір назар аударатын мәселесі – күйлер тарихы. Жалпы, күй­лер тарихын кеңінен алып қарасақ, олар бірнеше түрге бөлініп, оның ішінде шертпе күйлер кең байтақ Қазақстанның шығысы Алтай, Тарбағатай, орталығы Ұлытау, Шыңғыстау (Наймантау – Д.Е.) өңірінен бастап Жетісу, Қаратау, Сыр бойына дейін қоныстанған ел арасына кеңінен таралған. Ал Арқада шертпе күйлер мектебін қалып­тастырған екі тұлға болса, соның бірі – Тәттімбет, екіншісі – ел арасында Сайдалы Сары Тоқа атанған Тотаң. Екеуі де қоса ел арасында билігімен, елге жайлы әділ ел басқарушылығымен танылған дәулескер күйшілер. Екеуінің де өмір сүрген ортасы бір географиялық белдеуде орналасқан қазіргі Қарағанды қаласының батысы мен шығысы. Екеуі де ондаған жылдар бойы өз елдерінің болысы, яғни Тәттімбет Қаракесек – Шаншар рулары мекен еткен Қу болысын бас­қарса, ал Сайдалы Сары Тоқа Ақмола округі Сайдалы – Алтай болысын басқарған. Бірақ екеуінің қазіргі жағдайлары екі басқа: Тәттімбеттің атымен облыс деңгейінде бірнеше мектептер, көшелер, елді мекендер аталынса, ал Тотаңның атында Жаңаарқа ауданының орталығы Атасу кенті мен Қаражал қала­сынан бір-бір көше аты ғана берілген. Қаражалдың Кеңес заманынан қалған қала деген аты болмаса Жаңаарқаның жартысына да жетпейді. Бір кездері 1967-68 жылдары аудан орталығында Сайдалы Сары Тоқа атын­дағы балалар музыка мектебі ашылған екен, бірақ 90 жылдары белгісіз себептермен жабылып қалған.

Бір назар салатын жағдай, төменде тіз­бесі беріліп отырған музыкалық мұра­лары­мыз­дың көпшілігінің екі-үштен орын­дау­шысы бар. Шамасы, мұның себебі әр орын­­­дау­шы­ның өзіндік мәнері мен орын­дау­шылық шеберлігін салыстыру және то­лықтыру мақса­тынан туындаған болса керек. Осы бір себептен де болар, арқа күйлерін де бірнеше күйшілер Әбікен Хасенов, Мағауия Хамзин, Жаппас Қаламбаев және Үрістембек Омаровтар сияқты көпшілікке танымал дәулескер күйшілер орындаған. «Бір кем дүние» осында Тәттімбеттің аты бар да Тотаң жоқ (тізімге назар салыңыз). Ал күй өнерінен хабары бар, құлағы түрік жұрт­шы­лық мұн­дағы біраз күйлердің атап айтқанда: «Қос­басар» (үш нұсқасы: «Бастау қосбасар», «Сән қосбасар», «Шер қосбасар»), «Саржайлау» күйлерінің Тәттімбетте де, Тоқада да бар екенінен хабардар. Белгілі күйші, өнер зерт­теушісі Уәли Бекенов өз зерттеуінде: «Тоқа боз­бала шағынан бастап-ақ Тәттім­бет­тің жо­лын қуып, күйлерін үйреніп, дәс­түрін ұста­ған. Ол Тәттімбеттің күйлері аттас келе­тін «Саржайлау», «Қосбасар» атты күйлердің бірнеше түрін шығарған. Осыны айыра білмегендіктен, кезінде Тәттімбеттің «Саржайлау» күйін Тоқаның күйі екен деген жаң­сақ, шалағай пікір қозғаушылар болды. Ал анығына келгенде, «Саржайлау» мен «Қосбасар» күйлері Тәттімбет пен Тоқаның екеуінде де бар екені күйлердің түпнұсқасы арқылы дәлелденіп отыр. Бұл күйлер аталымы жағынан аттас болғанмен, табиғаты бөлек, құрылысы, ішкі мазмұны ерекшеленіп келетін тұлғалы шығармалар», – деп орынды атап өткен.

Осы бір зерттеуді одан әрі сабақтай түс­сек, атақты өнер зерттеушісі, композитор А.Жұбановтың мына бір пікірімен келісуге тура келер: «Бір айта кететін жай – «Қосбасар» Тәт­тімбеттікі емес, басқа кісінікі деген әң­гімелер осы кезде жиі айтылып жүр. Біздіңше, ол әңгімелердің негізінде құжаттық шыңдық жатқан жоқ. Ал қазақ халқының күй қорын­да аты бір болғанымен, бірнеше адамның қо­­лынан шыққан туындылар аз емес. Мыса­лы, Құрманғазының, Динаның, Дәулеткерей­дің, Түркештің «Байжұма» атты күйлері бар. Му­зыкалық жағынан олар бір-біріне үйлес­пейді. «Балбырауын» аттас күй Қазақстанның әр жерлерінде кездеседі. Оның үстіне, осы кез­де біз білетін «Қосбасардың оннан астам нұс­қасы бар. Оның қайсысын кім шығарды де­ген сұрауға» күні бүгін ешкім де жауап бере ал­майды. «Қосбасар» Тәттімбетте де, Тоқада да, Саймақта да, тағы басқаларда да болуы мүм­кін», – деп нақтылай түседі.

Орны толмас өкініштердің бірі Арқа елі­не мәлім, дау тудырмайтын Тотаңның төл күй­лері «Азамат», «Боз айғыр» (жаздырған Ә.Хасенов), «Аққу» (жаздырған Ж.Қалам­баев), т.б. туындылар да тегі белгісіз күйлер ретінде «қазақтың халықтық сарындары» деп (мелодия, наигрыш) берілген. Шіркін-ай, әсі­ресе бір ғана «Аққу» күйін түпнұсқадан тың­даса талай-талай жұмбақ-сырлардың беті ашылар еді-ау. Әрине, мұрағаттық құ­жат­тарда Тотаң аты аталмауы саяси себептер­мен де байланысты. Ел арасында Тотаң Ке­не­сары бастаған азаттық күресті қолдап, әсіресе Кенесары ханның Ақтау бекінісіне шабуылдау кезінде демеу болғандығы туралы деректер бар. Бір жағынан бұл да бір себеп болса, екінші жағынан «Тотаң Ақмола оязымен өте араз болып, ояз оның үстінен шағым жасап, Тоқаны бірнеше рет Омбының губернаторына шақыртқаны мәлім. Бұған Тоқа­ның екі жылдай Семей жағына жер аударылып, айдауда жүріп қайтқандығы дәлел. Қараңыз: (Дело о ходатайству Акмолинского губернатора об админстративной высылке из Акмолинского уезда киргиза Актавской волости Токи Чонманова с его сыновьями за противодействие властям при раскладке по датей. №13119. 29 сентября, 1893 г. (8). Бұл жө­нінде Сәбит Мұқанов өзінің «Аққан жұл­дыз» романында баяндап, Тоқаның Шоқан Уәли­ханов­пен кездескендігі жәйлі былайша баядаған екен: «Талай күйшілермен кездес­кен Шоқанның есінде – жас та болса ел ішін­де «Сайдалының Сары Тоқасы» атағына ие болған, жас мөлшері өзінен аз-ақ қалың­қы, томпақ көз, жирен түкті жігіт.

Тоқа өсе келе сотқар болып, өкімет оны жуық арада Семей жаққа жер аударған екен де, домбырашы сол айдауда жүріп, «Саржайлау» деген күй шығарған екен. Жерін сағыну та­қырыбына шығарған бұл күй тыңдау­шының тұла бойын ерітіп әкетеді. Шоқан да сөйтіп көзіне жас алды.

Тоқаның одан басқа: «Қосбасар», «Теріс­қақ­пай» деген екі күйі де ғажап екен. Бұл күй­лерді тартқанда, домбыраның екі ше­гі­нің, сегіз пернесінің асты-үстін түгел сөй­ле­тіп, нелер әдемі үндер шығарады. Сол үн­дерден Еуропаның ең көп дауысты аспабы – фортепьяноның барлық дыбысын естуге бо­лады» деп тамсана жазады. Одан әрі Шо­қан­ның шамалауынша… Мәселен, жау айда­ған жылқыдан мекеніне қашқан боз айғырды жолда бес қасқыр қамап, солармен алыс­қан жылқының орқырай тістесіп, теп­кі­лей тулап, арқырай кісінегенін баяндайтын «Бозайғыр» күйі сөз жоқ, Тотаңдыкі екендігі дау тудырмас (9, 171 б.). Себебі, Затаевич Қар­қаралы ауданы, Мендеш болыстығының №3 ауылы­ның қазағы Рақмет Аманбаевтан жазылынып алған «Бозайғыр» күйі «спокойно и мечтательно» деп сипатталған (10, 20 б.). Ал ашығына келсек, Тотаң белгілі қаламгер, дара ой-пікірімен қоғамнан оқшау күй кешкен Асқар Сүлейменовтің сөзімен айтсақ, «стандартты заманда стандартқа сыймай қалған адам». Тоқаның бір бет, тік мінезділігі, ешкімнің бет жүзіне қарамай іреп салатын уытты тілі бір жағынан дұшпандарын кө­бейтсе, екінші жағынан ел арасындағы бе­де­лін жоғарылатып, шоқтығын биікке көтерген. Мұның дәлелі ретінде ел арасына тарап кеткен мына бір шумақ өлеңдерден де байқауға болады:

«Бақтыбай Берден шықты төменгі елден,

Шоң шықты Дәулетбике деген елден.

Баласы бас Мейрамның бас қосқанда,

Ақылға Сары Тоқа Сізге келген».

Осы сөздің өзі-ақ бір ауыз сөзге тоқтап, сөз қадірін түйсіне біліп, тұшына сезінген ба­балар ұрпағына айтпаса да, түсінікті шы­ғар.

Осы ойымызды қорытындылай айтсақ, «соқ­тықпалы-соқпалы» дәуірде өмір сүрген То­таң тағдыры Тоқатануға түрен салуға сұра­нып-ақ тұр. Бұған ол туралы жазылған бірен-саран мақалалар мен зерттеу еңбектер болмаса жүйелі түрде зерттелінген іргелі монографиялық еңбектердің жоқтығы дәлел (11, 173-181.). Сөз орайы келгенде айта кететін бір мәселе, жоғарыда аталынған «қорда» бел­гі­лі суырыпсалма ақын, сырнайшы, кезінде Мәскеу қаласында өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне (1936 жыл) қатысып, бе­ташар арнау өлеңімен онкүндіктің шы­мылдығын ашқан Тайжан Қалмаған­бетұлы­ның (1879-1938) да бірде-бір әні кездеспеді. Бұл да болса саясаттың салқыны болар. Десе де, осы қазына-байлығымызды жат жерде қалдырмай қажет болса көшірмесі болса да ал­дырып, өз игілігімізге жарата алсақ, нұр үст­іне нұр болар еді.

Дәурен ЕСКЕКБАЕВ,
Алматы менеджмент университетінің
ғылыми қызметкері, т.ғ.к.