ТАРИХЫМЫЗДЫ ТҮГЕНДЕГЕН ДРАМАТУРГИЯ
Бүгінгі қазақ драматургиясының тынысын қазақ театрының тәжірибесінен бөліп-жара алмаймыз.
Аманкелді МҰҚАН,
театртанушы
2015 жылы Республика көлемінде Қазақ хандығының 550 жылдығы аталып, түрлі шаралар өтті. Театр саласында да біраз ауқымды істер атқарылды. Қазақтың кәсіби театрының 90 жылдық тарихы оның үлкен құрамдас бөлігі – драматургиямен домбыраның қос ішегіндей қатар өріліп келеді. 2015 жылы бес жарым ғасырлық тарихымызды сараладық, тереңдей зерттедік, көптеген жаңа деректер аштық.
Біріншіден, Халықаралық ТҮРКСОЙ ұйымы мен «Еуразиялық топтың» (ERG) тарапынан 2015 жыл бір ғасырлық мерейтойына орай белгілі түрк халқының драматургі Халдун Танер жылы болып белгіленіп, Еуразиялық топ қолдауымен Түркі халықтарының драматургтері арасында осы мерейтойға арналған үздік пьесаға бәйге жарияланды. Комиссия қоржынына түркі әлемінің 18 ұлт өкілі жазған 109 пьеса келіп түскен, қазақстандық жазушы-драматургтер тарапынан 16 пьеса бар. Халдун Танер жылы Анкарада, ТҮРКСОЙ штаб-пәтерінде 2015 жылдың 8 желтоқсанда қорытындыланып, Башқұрстан (РФ), Әзірбайжан, Гагаузия, Түркменстан және Қазақстан авторлары жеңімпаз атанды. Жерлесіміз, режиссер-драматург Әкрам Ахметовтың ұйғыр тілінде жазылған «Махмұт Қашқари» пьесасы 10 мың түрік лира сыйақысымен екінші орынды иеленді. Бұл есепті жылдың үлкен жетістіктерінің бірі.
Екіншіден, ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі тарапынан жылда өткізіліп келе жатқан дәстүрлі «Тәуелсіздік толғауы». Бұл бәйгеге биыл 20-ға жуық пьеса түсіп, комиссия отырысының шешімімен белгілі қаламгерлер Жолтай Әлмашұлының «Шамда сөнген шырақ» немесе «Әл-Фараби арманы» пьесасы және Тынымбай Нұрмағамбетовтың «Мұстафа Шоқай» драмасы үздік атанып, жүлделі орындарға ие болды.
Үшіншіден, Қазақстан Жазушылар одағы «Еуразиялық топтың» (ERG) демеушілігімен ҚР Тұңғыш Президент қорының өткізген «Алтын тобылғы» бәйгесі. Мұнда «Бақтан өткенде» пьесасымен жас драматург Әннәс Бағдат болды.
Төртіншіден, ұлттық әдебиетті қолдау мақсатында Қазақ хандығының 550 жылдығына орай ұйымдастырылған «Алаш тарихының ақиқаты» атты жабық бәйгесі жарияланып, жеңімпаз авторлардың туындылары «Ан Арыс» баспасынан қос томдық болып шығарылып, оқырмандардың қолына тиді.
Кітапқа енген пьесалардыжазылу бағыты мен көтерген мәселелеріне қарай шартты түрде бірнеше топқа бөлдік. Алдымен, көтерген тақырыбы мен сюжеті бұрыннан белгілі, алдыңғы буын қаламгерлер көтерген туындыларға И.Оразбаевтың «Хан тұқымы» жыр-шежіресі және Жәркен Бөдештің «Шерата және Шынбала» драмалық поэмасын жатқызамыз. Екі шығарма да поэзия тілімен өріліп, кейіпкер образдары кесек, тұлғалы етіп сипатталады. Қуатты да уытты ырғақта бір деммен оқылатын, пафосқа құрылған Иранбек ағамыздың «Хан тұқымы» шығармасы осы күйінде музыкалы театр сахнасына – опера либреттосы болуға да әбден лайық.
Келесі топта Рахымжан Отарбаевтың «Нарком Жүргенов» тарихи драмасы, Думан Рамазан «Аңсар» пьесасы, Жолтай Әлмаштегінің «Мырзабидің жазасы» тарихи драмасы, Кенжебай Ахметтің «Еңсегей бойлы ер Есім» тарихи драмасы, Мағира Қожахметованың «…Азат Алаш – Даңқты Алаш!» драмалары қазақ театры сахнасында бұрын қозғалмаған тарихи тақырыпты көтерген. Әр пьеса өткен тарихымыз бен ел жадында қалған тұлғалар өмірінен өзіндік қайталанбас полотнолар жасай алған.
Үшінші топқа Сұлтанәлі Балғабаевтың «Мәңгілік махаббат әні» музыкалық пьесасы бүгінгі жастардың тұрмысы мен өмір салтын ашып суреттесе, Нұрғали Ораздың «Дөп-дөңгелек дүние» мистикалық драмасында ақиық ақын Мұқағалидың о дүниелік болғаннан кейін араға жылдар салып өзі жүрген, қиялына шабыт берген жерге, көп өзгере қоймаған қоғамына қайта оралуы, адамдар арасындағы мәңгілік өлмейтін өзекті тақырыптардан ой қозғайды.
2015 жыл – еліміздің тарихына терең үңіліп, зерделеген жыл болды. Қазақ хандығының 550 жылдығына орай тарихи тақырыпқа қойылған спектакльдер бұл жылдың репертуарынан ерекше орын алды. Жекеленген тарихи тұлғалар келбетін ашуға бағытталған біраз туынды көрерменмен қауышты. Соңғы жылдары драматургия саласында Думан Рамазанның есімі жиі аталып жүр. 2015 жылы автордың пьесасын республиканың 5 театры сахналаған екен. Олар: «Абылайдың арманы» (Қарағанды, реж. Д.Қырықбаев, Астана, реж. Б.Ұзақов, Шымкент орыс драма театрында, реж. Е.Оразымбетов), «Керей — Жәнібек» Шығыс Қазақстан облыстық театрында, реж. Б.Ұзақов), Б.Римова атындағы Алматы облыстық қазақ драма театры (реж. Б.Тоқымбаев). Автор үшін үлкен жетістік. Жас драматург Әннас Бағдаттың академиялық театрда режиссер, актерлермен қоян-қолтық еңбек ете жүріп жазған пьесалары сахнада қойылып жүр. Алматыдағы Неміс театры сахнасында «Рух»-«На земле» лекция спектаклі (реж. Еслям Нұртазин) және М.Әуезов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық драма театры сахнасына белгілі қаламгер І.Есенберлиннің танымал трилогиясы негізінде инсценировкаланған «Алмас қылыш» (реж. А.Кәкішева) спектаклі қойылды. Екі спектакль де театрдағы шығармашылық топпен бірлікте туындады.
Ш.Мұртазаның романы бойынша (Е.Жуасбек инсценировка жасаған) М.Әуезов атындағы қазақ мемлекеттік академиялық драма театры сахнасына қойылған «Ай мен Айша» (реж. Т.Жаманқұлов) соғыс тақырыбының зардаптарын көтерген салмақты қойылымдардың бірі. Осы бағытта Ж.Шанин атындағы Оңтүстік Қазақстан облыстық драма театры Әкім Таразидің «Әлия» трагедиясын, Павлодар театры Ештанаев пен Ыбраевтың «Әбілмансұр, Сабалақ, Абылайхан» тарихи драмасын, Ақмола облыстық қазақ театры ақын Құдайберді Мырзабектің Мәлік Ғабдуллиннің 100 жылдығына арналып жазылған «Батырлық жолы!» драмасын, Жезқазған театры С.Тұрғынбектің «Кейкі батыр» тарихи драмасын, Ақмола облыстық орыс театры қазақтан шыққан батыр, штурман ұшқыш Хиуаз Доспанова жайлы спектакль қойды.
Бұл жылы жаңа драматургиямен, әлі сахнаға қойылмаған пьесамен басын қатыруды артық көрген театрлар жеңіл жолмен – бұрын жазылып сахнаға сан мәрте қойылған авторларды қайталап қойып жатты.
Ал енді «жазылған, бірақ қойылмаған пьесалар қанша?», – дегенге келсек, ойланатын мәселелер бар. Өткен жылы өзекті болған Қазақ хандығының мерейтойы өтіп кетті. Тарихи тақырып ескірмейді, алайда, табанды еңбекпен, қажырлы күш-жігермен жазылған шығармалардың көбі көрерменге жетпей қалды. Оның түйінін драматург те, театр да шеше алмайды. Мәселе, министрліктің мерейтойлық бәйге кестесін кеш жариялайтынында. Осы орайда, министрлік үлкен шараларға қатысты бәйгелерді сол шара өтетін уақыттан бір жыл бұрын жарияласа деген ұсыныс бар. Биылғы театр репертуары үшін жасалынып жатқан бәйге мәресіне жетті, фанфарлар ойналып бітті, жүлделер таратылып берілді, ал театр жүлделі пьесаны қоюға келгенде бас тартады, тартыншақтайды. Өйткені, сынаптай сырғыған уақыттың бүгінгі талабы басқа. Жүлде алғандар пьесаның театр сахнасында қойылуын міндеттейтін кеңестік жүйе әдісі бізге қол емес. Сондықтан келесі жылы өтетін мерейтой немесе тарихи датаға байланысты іс-шаралар алдын ала қарастырылып, театрларға жылдың екінші жартысында, яки келер жылдың басында ұсынылуы керек. Қолымыздағы «Алаш тарихының ақиқаты» кітабы басылуға 2015 жылдың 26 қазанында қол қойылыпты да, біз бұл кітапты биыл 2016 жылы алдық. Жыл қорытындысын жасаған кезде те атрларымыз жеңімпаз атанған пьесаларды сахнаға қойып, репертуарын дер кезінде толықтырып жатса, қандай ғанибет. Темірді қызған кезінде соққанға не жетсін.
Енді бұл пьесалардың ортақ кемшілігіне де тоқталсақ, шығармалар негізінен қазақ тарихына қатысты болғасын автордың материалды меңгеруі, тарихи тұлғаларды сомдаудағы әдістер, жазылған тақырыпты игерудегі шеберліктер мен кемшіліктер жайлы айтпай кете алмаймыз. Әр суреткердің өзіндік қолтаңбасы бар, оқиғаны, кейіпкерді, сахнаны құруда өзіндік технологиясы мен ішкі жазу зертханасында қорытады. Біз тарихи тақырыпты көтерген автордың алдында бірнеше түйінді мәселелер болатынын байқадық. Ол – уақыт, кеңістік, кейіпкерлер саны мен тарихи шындықтың берілу мөлшері.
Тарихи тұлғаның өміріндегі барлық ерлікті рет-ретімен кейіпкер аузына салғанмен оның пьеса болмасы анық. Алайда, бізде осы үлгідегі деректі пьесалар белең алып барады. Көркем, астарлы ой айтатын, бас аяғы бүтін пьесаның орнына «Аңыз адам» журналын оқығандай әсерде боласың.
Мысалы, Кеңес Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллиннің 100 жылдығына орай жазылған Қ.Мырзабектің «Ұмытпа, Москва!» драмасы. Автордың шығарманы дер кезінде жазып театрға ұсынғаны құптарлық, алайда, оқиға желісі шұбалаңқы, кейіпкердің ұзын саны 29 адам, кейіпкер аузынан шыққан сөз көбіне ақыл айту мен ұранға құрылған. Бұл кеңестік дәуірдің үлгісін еске түсіреді. Осындай пьесаны сахналауда режиссер Мұратбек Оспановтың біраз тер төккені байқалады.
Біз еліміздегі диаспоралардың көптігімен, бес тілде қойылым қоятын театрларымызды айтып мақтанамыз. Алайда, сол театрлардың өз репертуарын қалай таңдайтынына бас қатырмаймыз. Меніңше, осы жайлы ойланатын уақыт жетті. Әр тілде сөйлейтін театрларды елдегі сахна өнеріне қайталанбас бояу беретін, қазақ театрының құрамдас бөлігі десек, олардың репертуарына қазақ авторларының пьесаларын енгізу тәжірибесін қолға алып, дәстүрге айналдыру керек. Осы кезге дейін атүсті қаралып жүрген бұл мәселені шешетін кез келді. Мұны Неміс театры, Шымкент, Көкшетау, Астана орыс театрларының мысалынан көруге болады. Егер қазақ авторларының атынан ұсыныстар айтылып, министрлік тараптан пәрмен беріліп, талап қойылса, олар қазақ авторларының шағармаларын сахналауға дайын.
Бұл мәселе қазақ авторларының пьесаларын өзге тілдерге аударып, шет елге таныту мәселесіне де тікелей қатысты. Мәдениет министрлігінде немесе еліміздегі үлкен театрдың бірінде, Жазушылар одағында, яки Әдебиет және өнер институтында ма, әйтеуір қазақ авторларын әлемнің бірнеше танымал тілдеріне аударатын кәсіби орталық керек. Бұл іс кезек күттірмейді. Онсыз біздің авторлардың еңбегі ешқашан шетелге танылмайды, тіпті өз еліміздегі өзге ұлттарға да белгісіз болып қалады. Республикадағы 16 орыс тілді ірі театрға қазақ авторларын сапалы аударып ұсынатын жүйе жоқ. Бұл ширек ғасырлық тарихымызға сын, ұлт намысына тиетін ұят жағдай. Қазақ қаламгерлерінің пьесаларына сапалы көркем аударма жасалмағандықтан өзге халықтар мен диаспоралардың сахнасына жол таба алмай келеді. Бұл театрлар дәл қазір өз репертуарларын қазақ авторларының шығармаларынсыз жоспарлап жүр. Ресейлік авторлар мен әлемдік авторлардың орыс тіліне сапалы аударылған пьесалары көп. Қазақ авторларының өзге театрларда қойылу өзгеге емес, қазақ халқына, қазақ қаламгерлеріне керек. Елді әлемге танытуға жұмсалатын мемлекет қаржысының бір бөлігі қазақ әдебиетінің үздік үлгілерін орыс, ағылшын, т.б. тілдерге аудару орталығына бөлінсе, қазақ қаламгерлерінің әлемдік әдеби процестен алатын орнын айқындап, деңгейі мен бағыт-бағдарын, үздік пьесалардың өзге елдер сахнасында қойылуына мүмкіндік туар еді.
Театрды драматург – режиссер – театр сахнасына алып шығатын актер өнері құрайды. Бізде осы үшеуінің бірін-бірі толықтыру мәселесі әлі де реттелмей келеді. Режиссер – сахнаға қоятын пьеса жоқ, драматургтер – пьесамызды қоятын режиссер немесе театр жоқ деп сөз семсерін жарқылдатады. Театр сыны осыны айтудан танбағанымен, есітер құлақ болмай «баяғы жартас, сол жартас» қалпын сақтап отыр. Мұның салдары да көп. Қазақ театрының қадамына тұсау болып отырған мәселелерді тізбелесек, төмендегідей:
Республика театрларының (алпысқа жуық) жаңа сапалы драматургияға қолы жетпейді. Өнер ұжымдары жергілікті авторлардың шала-шарпы жазылған шығармаларымен ғана шектеліп отыр;
Өзге этностардың өнер ұжымдары мемлекет тарапынан қаржыландырылып отырғанмен, олардың қазақ авторларының пьесаларын тұрақты сахналау, ұлттық материалға негізделген заманауи спектакль қоюына мүмкіндік жасау;
Республикада жанрлық бағыты айқындалған арнайы театрлар (опера, музыкалық комедия, мюзикл, балалар мен жасөспірімдерге арналған, қуыршақ театры) бола тұра осы өнер ұжымдарының ерекшеліктеріне сай жекеленген салалардың драматургиясын (либретто) дамыту;
Ұрпақтың рухани әлемін сауықтыру ісіне тек министрлік, тек жекеленген адамдар ғана емес, жалпы қоғам болып жұмыла атсалысу маңызды.
Осы жолда театр мен драматургия жұмыла көтерер жүк жетерлік. Оларды театр қайраткерлері, жазушы-драматургтер, ғалымдар бірге бастауымыз керек. Қазақ драматургиясының өрісі кеңейіп, жан-жақтан арнайы тапсырыстың көбеюі үшін ауқымды әрі жүйелі жоспар қажет.
Жазушылар одағының драматургия секциясы театрға қатысы бар ресми және ресми емес мекемелермен (театр қайраткерлер одағы, театрлар, әдебиет бөлімі меңгерушілері, көркемдік жетекшілері, өнер университеттері, академия, институт, колледждердегі бөлімдермен) тығыз байланыста болуы керек;
Жаңа жазылған (жазылатын) пьесаларды, болашақ толғақты тақырыптағы әлі жазылмаған идеяларды театрларға, оқу орындарының ұстаздарына жәрмеңкелер өткізіліп сахнаға қою мәселесін қолға алу, жазылған пьесаларды театр қайраткерлеріне молынан жеткізу жолдарын қарастыру;
Заманға сай жас драматургтер қалыптастыру үшін арнайы семинарлар, шеберлік сыныптары, жаздық лагерьлер ұйымдастыруды қолға алу керек;
Мәдениет министрлігіне жылда өтетін «Тәуелсіздік толғауы» және өзге де мерейтойларға арналған өнер бәйгелерін алдын ала жариялап, уақытында көрерменге жетуін ойластыру.
Для отправки комментария вам необходимо авторизоваться.