Атомдар қозғалысы – таңғажайып әуенмен сыр шертеді
29.04.2016
2490
0

Төлеген ҚОЖАМҚҰЛОВ,
академик, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты


IMG_1013-1Кішкентайынан «вундеркинд» – таңғажайып қабілетті бала атанған, бүгіндері белгілі ғалым, ҚР ҰҒА академигі Төлеген Әбдісағиұлы Қожамқұлов туралы айтар сөз – аз емес. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдары күллі қазақтың жүрек лүпіліне айналған бас қала – Алматыға оқу іздеп, КазГУ атты қара­шаңырақ­қа ат басын тіреген Т.Қожамқұлов білім нәрімен сусындай жүріп, сол оқу ордасы аясында 50 жыл танбай, талмай қызмет атқарып келеді. Білген жанға елу жыл – ердің жасы, ел жаңаратын уақыт. 

Ректорлыққа дейінгі жолдың әрбір бас­палдағынан асқан ыждахат­ты­лық­пен, ерен еңбекпен өткен ғалым Төлеген Әбдісағиұлы ҚазҰУ атты оқу ордасының тізгінін қолға алар алдында Кеңсай кешеніне тәу етіп, онда тыныстап жатқан байырғы рек­тор, ҚазҰУ қалашығының салынуына зор еңбегі сіңген білікті басшы Ө.Жол­дас­беков­тің басына барып, Құран ба­ғыш­татып, «Өлі разы болмай, тірі байы­май­дының» ұстанымды үлгісін жа­сапты.
Төлеген Әбдісағиұлы Қожамқұлов – біртуар физик-теоретик, өрістің квант­тық теориясы саласы бойынша қазір әлем­ге танымал ірі ғалымдардың бірі. 1986 жылы УКСР ҒА-ның Теория­лық фи­зика институтында КСРО-да тұң­ғыш бо­лып «Калибрлік өрісті кере­ге­көзде сто­хастикалық кванттау» атты кере­ге­көзді калибрлік теория тақы­ры­бында док­торлық диссертация қор­ғаған.
Төлеген Қожамқұловтың ғылыми зерт­теуіне – физиканың жаңа саласы «кванттық хромодинамика» бағытында Кеңес Одағындағы тұңғыш докторлық диссертация деген баға берілді. Дис­сер­тациялық кеңестің төрағасы – аса танымал ғалым, атом ядросының кванттық там­шы моделінің, «Кванттық механика» кітабының авторы, академик
А.Да­­­­в­ыдов болатын.
Т.Қожамқұлов қазақ арасында тұң­ғыш меңгерген бұл ғылым саласының бас­ты ерекшелігі – адамзат дүниета­ны­мын жаңғыртып, тың бастамаларға жол ашатынын айтады: «Айналаның бәрі энер­гия. Адамзат көзін тапса, ғалым ғы­лыми жаңалығын ашса, ауадан да, су­дан да, неден де болса, ең қызығы, эле­ментар бөлшектерден де энергия алу­ға әбден болады. Ондай іргелі зерттеулер жүр­гізіліп, оны қолдай білсек, біздің көмір, мұнай таусылады деген қаупіміз, биыл тезек бітті, келесі қыстан аман шы­ғар ма екенбіз деген ауыл ақ­са-
қа­лының қаупіндей-ақ болып қалмақ», – дейді. Ғылыммен жарасты сұхбатымыз төмендегідей жалғасты…

 

– Төлеген Әбдісағиұлы, сіз екінші дүние­жүзілік соғыстан соң өртеңге шыққан алшын ұрпақтың қатарынансыз. Балалық шағыңыз өткен өңір мен өмірді еске алсаңыз, қандай қиыр­ларды шиырлайсыз, қандай шақтар жүрегіңізді тербейді?
– Адамзаттың жүрегіне қанжар болып қадалған, аймақтардағы боздақтарды соғыс даласына қидай сыпырып әкеткен сұрапыл соғыс жылдары, қазіргі Алматы облысы, Жамбыл ауданындағы Сарыбай би ауылынан Екінші дүниежүзілік соғысқа18 жігіт ат­та­ныпты. Тағдыр солай жазды ма, жазым со­лай болды ма – боздақтардан біреуі ғана ел­ге аман жетеді. Жүрегіне қадалған жау оғы­мен ауылына оралған сол бала – менің әкем еді.
Әкем сабырлы, тиянақты, байсалды адам еді. Қаршадайынан оқ пен оттың арасында жүргендіктен болар, қандай жағдай болса да, қатты қайғырып, қатты қуанбай­тын.Кейін, мен есейіп, Ленинградқа аспи­ран­тураға оқуға барған жылдары жеті атасынан бері дәрігер болып келе жатқан мық­ты ғалым достарым болды. Әкемнің жүре­гіне қадалған оқты алып тастасақ деген ұсынысымды айтқанда: «Ағзаға бейімделіп алған оқты қозғауға болмайды. Құдай қанша жас береді, сол өмірін сүреді», – деген еді. Жүрегіндегі оқпен ел-жұртына адал қызмет етіп, Құдайдың берген сексен жасын жасап, о дүниеге сол оғымен бірге кетті. Анам Қан­шайым болса, әкем үшін жаратылғандай, бұл дүниеге әкемнің жағдайын жасауға кел­гендей көрінетін.
Анам – тіршіліктің нағыз қайнар көзі еді! Жүрегіне сенім ұялатқан, иманды, ар­уақ­­тарға тәу етіп, сыйынып, түс көріп, түс­терін жақсылыққа жорып жүретін, дас­тар­қаны жаюлы, көңілі дарқан, көкірегі көл, қолы ашық адам еді. 90-ға қараған шағында дүние салды. 60 жасқа келгенімше әкем, 70-ке жеткенімше анам қасымда жүрген менен артық дүниеде бақытты жан бар ма екен! Анам Каншайым: «Ата-ананың құшағында өскен бала бақытты, баланың қызығын көрген ата ана бақытты. Мен бақытты өмір сүрдім», – деуші еді жарықтық.
Айтары бар ма, ол кезде адам да, қоғам да өзгеше еді. Ол кез соғыстан кейінгі жылдар, халықтың тұрмысы төмен, барлығы жү­деп-жадаған, жұпыны, қарапайым өмір сүретін. Бірақ адамдардың пейілі, ынта-ықыласы, бір-бірімен қарым-қатынасы, адамгершілігі жоғары еді. Адам, адам баласы ерекше қадірлі еді. Адамға деген қамқор­лықта өзгеше еді. Кейде менің ең бақытты шағым – балалығым өткен ауыл, бақытты бал дауренім бе деймін? Мектепке театрға жинал­ғандай, ерекше сәнмен, ерекше тол­қыныспен баратынбыз.Мектепке рахаттанып ойнап барып, рахаттанып ойнап қайта­тын­быз. Ал мұғалім, ұстаз – ауылдағы ең құр­метті, ең әзіз жан болатын. Қазіргідей, ақ­паратты баска жақтан, интернеттен ал­май­сың. Дүниенің тылсым сырларын мұ­ғалім­нің аузынан ғана еститін біздер үшін ұстаздан білгір ешкім жоқ еді. Жамбыл атамыз: «Домбырамды қолға алсам, Құйылған күй мен жыр көрем, Өміріме көз салсам, Жайнаған жарқын нұр көрем», – деп жырла­ған. Менің де өмірімнің әр кезеңінің айнымас өз жарқын шақтары бар.
Бүгінде әр күнім, әр сағатым, әр минутым – мереке. Егеменді өз елімізде, бейбіт күндерде, баршылық заманда өмір сүріп жатырмыз.
– Жамбыл бабаны ауызға бекерге алма­ған боларсыз. Әкеңіз Жыр алыбы Жамбыл­дың үйімен көрші болыпты. Сіз өскен ортаның Жам­был бабадан жұққан мінезі қандай еді?
– Қарашаңырақ сол орнында тұр. Жамбыл атамыздың музейге айналған үйінің дәл қасында. Музейге қарап тұрып, оңға қарай мойын бұрсаңыз менің туып өскен үйімді көресіз. Жаңадан колхоз болып құрылған жылдары, Жамбыл атамыз өзі ұсынып, Тұрап Мыржиев деген ағайынын колхоз бастығына сайлатқызған екен. Тұрап ағаның шақыруы­мен соғыстан жаралы, бірақ тірі қайтқан әкем ауылдың бас есепшісі болады. Сол бір орында қырық жыл тапжылмай еңбек етті. Біресе колхоз, біресе совхоз болады, бірнеше бастық өзгереді.
Жәкеңмен бәріміз ағайындаспыз. Үйі­міз­дің арасы он қадамдай ғана жер. Мектепке бармай тұрған кезімізде Сүйінбай, Жам­былдың өлең-жырларын жатқа айта бе­ре­­тінбіз. Рас болса, адамның мінез-құл­қы ту­ған топырағынан, ішкен суынан, жұт­қан ауасынан деп жатады ғой. Кім білсін.
– Жас күніңізде баян тартып, ән салыпсыз. Спортта да айыңыз оңынан туатындай жағдайыңыз болыпты. Сөйте тұра қиындығы көп физика саласын таңдауыңызға не себепші болды?
– Ол кезде ауылда баян тарта алатын жі­гіт­тің мәртебесі жоғары. Кешке қарай қыз-жігіттер музейдің алдына жиналады. Жас­тар билегісі келеді. Біз оларға баян тартып беріп жүрдік. Ал спортқа келетін бол­сақ, біздің ауылдың спортқа деген ынтасы тіптен өзгеше, керемет болды. Ауыр атлетикадан Қазақстанның тұңғыш спорт шебері Ізбасар Оразбақов біздің ауылдан шыққан жігіт. Ізбасардың әкесі кезінде құдыққа түсіп кеткен өгізшені бір қолмен суырып алған керемет қарулы кісі болған екен. Біздің ауылда бокстан Жарас Төлегенов сияқты үрім-бұтағына дейін спорт шеберлері шыққан үлкен әулет те бар. Ақын-жазушы­ларын айт­пай ақ қояйын.
Баян тартып, шахмат ойнап, спорттық шараларға қатыса жүріп, есеп шығаруға өте құмар болдым. Есепті ізін қуып жүріп шы­ғар­дым. Ол заманда Антонов деген автор­дың­ кітабы бар-тын. Мәскеу Мемлекеттік уни­верситетіне түсетін балалар сол кітап­тағы есепті шығара алуы керек дейтін. Тоғы­зын­шы сыныпта оқып жүргенде әлгі кітап­тың есептерін түгел шығарып тауыстым.
Оқушы кезімізде бірінші рет он бір жылдық білім беру жүйесіне көштік. Мектеп бітіретін жоғарғы кластың оқушылары: «Төкен, мына есепті шығарып берші», – деп отызшақты сұрақ алып келеді. Қарасам, оның жиырма бесін анық білем. Маған ошақ­тау көрінген бес сұрақты біз әлі өтпеген бол­уы­мыз керек. Жоғары сыныпты оқитын­дар­дың есебін шығарып беріп жүріп, ол есептерді де оңай шығара алатын болып алдым. Сөйттім де, мен енді осылай жүре берем бе, ақыры біліп тұрсам, мектепті ертерек бітіріп, Алматыға оқуға барайын дедім. Мектепті ертерек бітірудегі мақсатым – Консерваторияға оқуға барамын деп жүр­ген­мін. Ал консерваторияда жеті жыл оқуың ке­рек. Ертерек барсам, оқуды қартай­май біті­рем бе деп те ойлап қоямын. Сөйтіп, ау­дан­дық оқу бөліміне барып «Мектепті ер­терек бітірсем…» деген өтініш білдірдім. Мек­тепті үздік оқығандықтан мені сегізінші класта бүкілодақтық «Артек» пионер лаге­рі­не жіберген еді. «Артекке» Қазақстаннан дарынды деген жиырма бала барсақ, сол жиырманың ішінде ауыл мектебінен жалғыз ғана мен екенмін. Күллі ауыл жиналып, құд­ды бір ғарышқа ұшқалы бара жатқандай шығарып салып, дәл солай күтіп алған. «Ар­тектен» шахмат ойнап, жеңімпаз атанып, баян тартып, бар өнерімді көрсетіп, алтын медаль алып, лауреат болып оралғанмын. Сондықтан мені аудандағылар жақсы танитын. Мектепті ертерек бітірем дегеніме қарсы болмады. Тек алдын ала он жеті пәннен емтихан тапсыруым керек көрінеді. Ол емтихан­ды және өз ауылымыздың мектебінде емес, басқа ауылда тапсыратын болдық. Барсам, мектепті мен секілді уақытынан бұрын бі­тіре­тін бір топ бар екен. Олар кешкі мектепте оқитын тракторист, комбайнер, құрылыс­шы сияқты еңбек адамдары. Он жеті сабақтан емтихан тапсыруымыз керек. Оның ішінде дене шынықтыру сабағы да бар. Ал кәдуілгі мектепті бітіріп жатқандар негізгі жеті пән­нен емтихан тапсыратын. Ол кезде мемлекет­тік емтихан есептері – ауданнан жіберілетін. Сол жолғы есепті бала тұрмақ, ауыл мұғалім­дері де шеше алмады. Мен оның барлық төрт нұсқасын түгел, көз алдарында отырып шы­ғарып бере салдым. Сынағымызды бақы­лауға ауданнан өкіл болып келген адам – Еркеш Мамиев тарих пәнінің мұғалімі екен. Кейін ол кісі кандидаттық қорғап, ауыл­шаруа­шы­лы­ғы институтында доцент болып қызмет етті. Маған разы болды да: «Сен 17 сабақтан емес, мына балалар сияқты жеті сабақтан емтихан тапсыр. Қалған бағаңды бұрынғы оқу үлгеріміңе қарап қойып бе­рейік», – деді. Сөй­тіп, мектепті ерте бітіріп, оқуға жиналдым.
Ауылдағы мектеп директоры, математика пәнінің мұғалімі Рахым Дәуітов деген өте сыйлы кісі еді. Сабақты түсіндіргенде басың­ды ашып, бәрін құйып, қайтадан жауып қоятын сияқты көрінетін. Өзі домбыраның құлағында ойнаушы еді.Мені шақырып алып: «Білсем, сен Консерваторияға барғалы ойланып жүрсің!.. Табиғи талантың бар екені ақиқат. Музыкант болам десең де, спортшы болам десең де жолың ашық. Өмірдің бәрі ән мен күй, бойыңа сіңген талант кетпейді, ма­­мандық алу керек. Есепті шемішкедей ша­ғып жүрсің, сен математик болмағанда кім болады, сондықтан математиканың оқуы­на бар, ертең-ақ үлкен ғалым, профессор болып шыға келесің, ал өнерің өзіңмен ілесіп жүре береді», – деді. Біз ол кезде Құ­дай­дың бір аты профессор екен деп ойлайтынбыз. Сөйтіп, ағамыздың жол көрсетіп, жөн сілтеуімен КазГУ-дің физика факуль­тетіне тапсырып, оқуға қабылдандым. Ол кезде мен білем дейтін балалар ғана жаратылыстану пәндері бойынша оқуға жүрегі дауалайтын. Оқуға ілесе алмаған студентке кекесінмен: «Заң факультетіне барсаң болар еді», – дей­тін. Осылайша 16 жасымда студент болып шыға келдім. Қазақ тобына жиырма бес, орыс тобына жетпіс бес бала қабыл­дан­дық. Қазақ тобындағы жиырма бес баланың он жетісі мектепті алтын, күміс медальдармен бітіріп келгендер екен. Сол жүз баладан оқу­ды қырқымыз ғана аяқтадық. Қалғандары оқу қиын болып, шығып қалды. Кейбіреулері кейіннен бітіріп жатты. Оқу бітірген қырық студенттің 14-і кейін ғылым кандидаты, док­торы, профессор болды. Студенттік кезең ең бақытты шақтарым сияқты.
Рахым ағайым айтқандай, өнер де, спорт та шет қалмады. Астанадағы Қазақ Ұлттық музыка академиясының құрметті профессорымын. «Қазақстанның құрметті спорт қайраткері» деген де атағым бар.
Қазақтың ғажап қаламгері, халық жазушысы Әзілхан Нұршайықовтың алпыс жыл­д­ық мерейтойымда жазған лебіз хатын бойтұмарымдай ұстап жүр едім. Ол хатта: «Сіз­дің адамгершілік, азаматтық, өнерпаз­дық, ұстаздық, ғалымдық қасиеттерінің гауһардың алуан түрлі қырындай жарқырап, көңілге қуаныш құяды. «Апыр-ау, тұла бойы тұнған өнер ғалымдарымыз да бар екен-ау!», «Оның әртіс немесе филолог емес, физик екенін айтсаңшы?», «Ректорлар әулетінің арасында да мұндай феномен бар екен ғой!» дегізіп, еріксіз тамсандырды.
Сіздің физика ғылымы бұрын ашпаған аса ауыр тақырыпқа докторлық диссертация қорғап, әлемдік физика корифейлерін табынтып, тәнті еткен еңбегіңіз ғажап екен! Мақаланың осы тұсын оқығанда Олжастың «АЗ и Я»-сы есіме түсті. Филология мен физикадан әлемдік жаңалық ашып, қазақ халқының атағын аспанға шығарған (Сәт­баев пен Әуезовтен кейінгі) екі ерен ұлдан садаға кетсек болмас па! Олардың бірін жо­ғарылатып, бірін төмендетпей, бірдей ардақтап, әспеттеу ұлттық борышымыз емес пе?!», – дегені де аға толқын тарапынан берілген ақ бата іспетті.
Әрі менің физикадан шұғылданып жасап жүргенім де музыка, үлкен симфония дер едім. Оны құлақпен естімейсің, көзбен емес, мимен көресің. Осыны айтқан кезде академик Зейнолла Қабдолов «Мимен көрем деген сөз тіркесің керемет екен» деп еді. Менің бүгінгі ғылыми жұмыстарым – мидың музыкасы, ерекше симфония дер едім.
– Ауыл баласының үлкен орталыққа келіп студент атануы, алғашқы ғылыми еңбектерінің өзі студент кезінде жариялана бастауы қатты таңданарлық құбылыс болмаса да, КСРО-ның бас қаласында жүріп, «Л.Д.Ландау мен Е.М.Л­ифшицтің теориялық курсын» толық тапсырған алғашқы қазақстандық тәлімгер болуы екінің бірінің қолынан келмейтіні рас. Ғылымға іңкәрлік, қиындыққа мойымау, ал­ған беттен таймау мінезін қалай қалыптас­тырдыңыз?
– Ол кезде қазақ мамандар аз, тіпті жоқ­тың қасы еді. Физика факультетінде бір-ақ қазақ кафедра меңгерушісі болды, доцент П.Полатбекұлы. Сол кезде факультетте бі­рен-саран кандидаттар ғана болмаса, бірде-бір ғылым докторы болған жоқ. Сонда да, өз ісіне адал, тыңғылықты ұстаздардың алдын көрдік. Және арқайсысы бойындағы барын бізге сіңіруге тырысты…
Жас күніңде бәрін өзім жасап жүрмін, менің қолымнан бәрі келеді деген бір асқақ ой болады. Есейе келе, өміріңде жақсы адамдар жолыққанын, сол жақсылардың шарапатымен жетістіктерге жеткеніңді түйсінесің. Менің өмірімде де бағдаршам болған адамдар баршылық. Біріншісі– осы ғылым жолына түсуге ақыл қосқан мектеп директоры, жоғарыда айтылған Рахым Дәуітов ағамыз еді. Ерекше қадірлейтін тағы бір ұстазым – Қалел Ахметұлы Барлыбаев. Әлі есімде, екін­ші курстың қысқы емтиханын тапсырып жатқан кезім. Деканымыз Николай Семенович Страшиниковтың орынбасары, аға оқытушы Қалел Ахметұлы жауабыма риза болған болуы керек: «Мен қазір ректорды шақырамын, сен жауаптарыңды тақтаға жа­зып қой», – деді. Біраз уақыттан кейін ректор Асқар Закарин келді. Жауабымды тыңдап, біраз сұрақ қойды. Өзім қатты ұна­татын Аналитикалық геометрия деген пән бар еді. Сол бойынша білімімді тексерді, разы болды. Өзі осы пәннің маманы, физика математика ғылымдарының кандидаты, профессор екен. Кейін білдім. Қ.А.Барлыбаев: «Көріп тұрсыз, білімді ұлан. Ауылдың қара­домалақ баласы. Күллі сабақтан бес алып жүр. Осы баланы Лениндік стипендияға ұсынсақ деп едік», – деді. Ректор қолдады. Осылайша, екінші курста Лениндік стипендиат болдым. Ол студент үшін Еңбек Ері болғанмен бірдей еді. Ол уақытта күллі университеттен екі-ақ студент Лениндік стипендиат болатын. Оның бірі – гуманитарлы, екіншісі – жаратылыстану саласы бойынша оқып жатқан студент болуы тиіс деген заң­ды­лығы және бар. Тәуел­сіздігіміздің шапа­ғатын қараңыз, сол университетте бүгін Елбасы атындағы сти­пен­дияны жүз бірдей шәкірт иелене алады. ЖОО-ға деген мем­лекеттік шынайы қамқорлықтың бір көрінісі осындай. Бұл студенттер арасында жақсы мағынасында бәсекелестік туғызады, білім деңгейін жо­ғары талап тұрғысынан сарап­тауға да жәрдемдеседі деп білем.
Біздің студент кезімізде теориялық физика кафедрасының меңгерушісі – соғыс жылдары алдында Алматыға келіп, кейін осында қалып қойған, доцент Надежда Михайловна Петрова деген кісі еді. Атақты академик, квантты механика мен салыстырмалы теорияның дамуына үлес қосқан В.А.Фоктың шәкірті. Өте қатал апайымыз кванттық механикадан дәріс берді. Емтиханда бүкіл курста 5 алған жалғыз мен болдым. Кейбіреулер қайта тапсырып, бағала­рын жоғарылатып жүретін. Надежда Ми­хайлов­­наның жетекшілігімен диплом­дық жұмысымды үздік бағаға қорғадым. Сол дипломдық жұмысқа реценция берген профессор В.А.Сапа: «Мына жұмыстың деңгейі кандидаттыққа пара-пар екен. Маған аспирантураға кел, жарты жылда, ары кеткенде бір жылда кандидат болып шыға келсің», – деді. Бірақ сол жылы физиктердің Меккесі дейтіндей мәртебелі орын – КСРО ҒА-ның А.Ф.Иоффе атындағы Физика-техникалық институтының аспирантурасына бір жолдама келе қалғаны. Бұл институт Кеңес Одағы ҒА-ның ең бір таңдаулы ғы­лым ордасы еді. Мұнда кезінде И.В.­Кур­чатов, П.Л.Капица, Н.Н.Семенов, Л.Д.Ландау, В.А.Фок, т.б. данышпан ғалым­дар жұмыс істеген.Құдайдың жолымды ашып тұрғаны шығар, дәл мұндай жолдама бұрын-соңды бұл оқу орнында болмаған екен. Оқу бітірген қырық студенттердің ішінен оқу үлгерімім – балым ең жоғары болғандықтан, жолдама маған тиді. Әкеммен ақылдасып едім: «Сенің жасыңда балалар оқуға енді түсіп жатады. Бізге қарайлама, әзірше өзімізді-өзіміз қамтамсыз ете алатын жағдайдамыз. Нағыз ғалымдардың арасына бар, жолың болсын!», – деп батасын берді.
Физикадан мен білмейтін ештеңе қалма­ған шығар деп жүрген асқақ кезім. Ленин-
г­рад­қа барып емтихан тапсыратын болдым. Ядролы физика бөлімінің меңгерушісі профессор Лев Аврамович Слив деген дегдар адам екен. Сағат таңғы тоғызда үш сұрақ, бір есеп бар емтихан парағын қолыма ұстатып: «Кітапханаға бар, жақсылап дайындал, сағат үште жауап берерсің», – деді. Үш сұраққа қолма-қол жауабым дайын, есепті де шығара алам. Сондықтан емтиханды осы қазір-ақ тапсыра салайын деп шыр ете қалдым. Кі­тап­ханаға барсам, көшіріп алды деп ойлайды ғой деген де күдік бар. Лев Аврамович: «Жоқ, жақсылап дайындал, сағат үште келерсің», – деді де, шығарып салды. Кітап­ханаға бардым, жарты сағатқа жетер-жетпес уақытта жауабымды жұптап, қағаз бетіне түсіріп қойдым. Үште аудиторияға барсам, кісі қаптап отыр. Емтихан қабылдауға тео­рия­лық физика бөлімі түгел келіпті. Кейбірі жап-жас жігіттер болып көрінді. Көршілес полит­ехникалық университеттің бітіру­шіле­рі ме екен деп ойладым. Сөйтсем, жап-жас кандидаттар екен. Емтихан парағындағы үш сұрақ жайына қалды. Әрқайсысы ойына не келсе, соны сұрады. Білетін сұрағым кел­се, жан жағын қамтып, түгел жауап бердім.Тіпті бұрын естімеген сұрақтарды да қойды. Сағат үштен кешкі жетіге дейін, төрт сағат жалғыз өзімнен бөрідей талап емтихан алды. Мен шығып кеткен соң, бір сағат талқы болды. Мені шақырып алып: «Сіздің білі­міңіз кез келген университеттің кез келген студентінен жоғары екен.Бірақ бізге бұл жеткіліксіз. Біз сіздің осы күнге дейін алған біліміңізден бұрын, басыңыздың қалай жұ­мыс істетініне қараймыз», – деді де, әлдебір ғылыми журналға шыққан су жаңа мақаланы қолыма ұстатты. Осыны оқып, өзің жаз­ған­дай талдап, бір айдан кейін кел, тақыры­быңды сол кезде бекітеміз дегенді айтты. Мақаланы оқыдым. Бір сөзін түсінбеймін. Оны түсіну үшін Ландаудың көптомды­ғы­ның «Кванттық механика» деген үшінші томын оқуға тура келді. Мен университетте квант­тық механиканы беске тапсырғанмын. Ме­нің білдім деп жүргенім кванттық механи­каға кіріспе ғана екен. Бәрін жаңадан оқуға тура келді. Бұл жолы емтиханды 2-3 сағаттың ішінде жылдам бітірді. Біз сізді қабыл­даймыз, бірақ «Л.Д.Ландау мен Е.М.Лифшицтің теориялық курсын» толық тапсырыңыз, тақырыпты сосын бекітеміз деді. Күн-түн демей Ландау­дың тоғыз томын түгел оқып, сіңіріп, бірінен соң бірін толық тапсырып, тақырыпты ал­ып, кандидаттық жұмысымды аяқтап, қазақ баласының басының жұмыс істеуі ешкімнен кем емес екенін дәлелдеп қайт­тым.
Университеттен Ленинградқа аттанарда ұс­тазым Надежда Михайловна тілдей қағаз­ға: «Ең талантты баламыз, байқап көріңіз­дер» деген мазмұнда хат жазып берген еді. Ленинградтағы аспирантураға бірден түсіп кетуіме де сол хаттың шарапаты болды ғой деп ойлаймын. Кейін ректорлық қызметке келгенде, тоқсаннан асқан Надежда Ми­хай­ловнаның үйіне арнайы барып, иығына орамал жауып, екеуміз де арқа-жарқа әңгі­мелесіп мәз-мейрам болып қайтқаным бар. Аспиранттық кездерім де ең бақытты шақта­рым болып көрінеді.
…Аспирантураны тәмамдап, ҚазМҰ-ме қайта оралдым. Алғашқыда ассисент болып жұмысқа орналасып, ректорлыққа дейінгі барлық сатылардан осы университет қабыр­ғасында қызмет ете жүріп, өттім…
Мәскеу түбіндегі Черноголовка деген қалада КСРО ҒА-ның Л.Д.Ландау атындағы теориялық физика институтында академик А.Б.Мигдалдың тобында ғылыми зерттеулер жүргізу бақытына ие болдым. Бір
халы­қ­а­ра­лық конференцияда микромир бойынша өз ойларымды, тақырыпқа қатысты тұжырымдарымды ортаға салып, А.Б.Миг­дал­дың назарын өзіме аудардым. Ол кісі мені өзімен бірге ғылыми жұмыс жасауға шақырды. Мен бұл элитарлық топқа түскен ең алғашқы қазақ, ең алғашқы қазақстандық едім…
Сізге физиканың бір қыр-сырын айта кетейін. Адамзат баяғы заманда дүние төрт заттан: судан, оттан, топырақтан, ауадан ­жа­ралған деп ойлады. Жерді және жалпақ деді. Кейін дүниенің кіндігі – жер, бүкіл әлем жерді айналады деп тұжырымдады. Қазір, әрине, ол күлкілі көрінеді. Соңыра жер – күнді айналатыны әрі галактидағы барлық ғаламшарлар үздіксіз қозғалыста екені белгілі болды. Күн сияқты жұлдыздар саны миллиардтаған галактикалардың өзіне де сан жетпейтіні анықталды. Бұлар бір-бірімен Ньютонның бүкіл әлемдік тартылыс заңымен әрекеттесетіні тағайындалды. Ендігі жерде адамзат барлық зат атомнан тұрады, атом бөлінбейді деді. Жиырмасыншы ғасырдың басында Э.Резерфорд деген ағылшын ғалымы атомның құрылымдық екенін дәлелдеді. Атом – оң зарядталған ядродан, оны айнала қозғалатын теріс зарядталған электрондардан тұратыны анықталды. Бұларды қандай күш ұстап тұр? Ол электромагниттік күштер екен. Адам баласы бұл күштерді игілігіне жарата бастады. Мынау электр шамы, қолыңдағы ұялы телефоның, интернет бәрі осы қүштердің негізінде жұмыс атқарады. Кейін ядро да құрылымдық болып шықты. Ол протон мен нейтрононнан тұрады екен. Ал оларды қандай күш ұстап тұр? Гравитациялық күш емес, олар тым әлсіз, электромагнитті күш дейін десең, бірі зарядталған, екіншісі бейтарап. Ол күшке ғалымдар ядролық күш деп айдар тақты. Протон, нейтрон сол секілді күшті әсерлесетін бөлшектер адрон деп аталады. Адрондардың саны бірнеше жүзге жетті. Олар кварк-глюон деген іргелі бөл­шек­терден тұрады екен. Ядролық күштер деп жүргеніміз кварк-глюонды күштердің екінші ретті көрінісі ғана екен. Егер адамзат бұл кварк-глюондарды байланыстыратын күштерді өз мүддесіне қоя алса, олар галактикаларды қозғалтуға жетер еді. Мен осы кварк-глюондардың әрекеттесу заңды­лық­тарын зерттеумен шұғылданып жүрмін.
Жалпы, өзімнің ғалым ретінде қалып­та­суыма Б.П.Константинов атындағы КСРО ҒА ЯФИ-дың жыл сайынғы физика­лық мектебі және Л.Д.Ландау атындағы КСРО ҒА ТФИ-дағы академик А.Б.Миг­далдың теориялық семинарлары баға жетпес роль атқарды деп есептеймін.
IMG_2808– ҚазМУ жанынан алғаш құрылған Тә­жі­рибелік және теориялық физика ғылыми зерттеу институтын ұйымдастырушы әрі тұң­ғыш директоры болдыңыз. Ол кездегі ғылыми әлеуе­тіміз бен сол ғылымды Қазақстанда өсі­ріп-өркендетеміз деген сенім жетегі қайда апармақ?
– Жұрт ғылымды тастап, басқа салаға кетіп жатқан уақыт та болды. Ғылыми зерттеу институтын дәл осы кезде құрдым. Мұн­дағы мақсатым – жастарды ғылымға тарту, ғылымнан қол үздірмеу. Ғалымдар білімдері­нің арқасында өздері шетелдік гранттарды жеңіп алып, қосымша табыс көздерін ашты. Педагог-ғалымдар лекция оқып, жалақыла­рын алады. Сонымен қатар, өздері жеңіп ал­ған гранттарды жүргізу арқылы ғылым­нан қосымша қаржы табады. Сөйтіп, білім­дерін капиталға айландырады. Көшеде сауда-саттық жасамай, білімінің арқасында өзін-өзі қаржылай қамтамасыз етеді. Мен құрған ғылыми зерттеу институты осындай мүмкіншілік тудырды.
Дәл осы тұста орны босап, физика фа­куль­теті деканының сайлауы болды. Оған менің кандидатурам ұсынылған. Есенжол Исабаев келе жатыр деген сыбыс шықты. Ол кісінің ауырып жатқанына жарты жыл болған. Е.Исабаев – Ұлы Отан соғысының ардагері, нағыз коммунист, өз ойын ешкім­нен тайсалмай, тік айтатын, еміс-еміс шатақ шығарып жүретін, бірақ жаны таза адам еді. Бұл кісіні жетелеп әкелген не мақсат екен деп, менің бойымда біраз қобалжу ұялады. Есенжол Исабаев, мінберге көтерілді де: «Факультеттің басшылығына нағыз физик келді. Мен факультет тағдырына алаңдамай­мын», – деді де, мінберден түсіп, ешкіммен қауышпай, залдан шығып үйіне қайтып кетті.
Осылайша декандық қызметке кірістім де, тоғыз кафедраның басын біріктіріп, алты кафедра, ҒЗИ-да алты бөлім, жиырма жеті зертхана аштым. Кафедра меңгерушілері де, бөлім басшылары қызметтерін қоса атқар­ды.
Ғылыми зерттеу институтын ашқан жыл­дары біздің қоғам бір формациядан екін­ші формацияға өтіп жатты.
Су бір күйден екінші күйге өткенді көзге елестетелікші. Мысалы, су – жүз градусқа жеткенде буға айналады. Судың да, будың да қасиеттерін сипаттайтын физикалық заңдылықтар терең зерттелген, белгілі. Су­дың буға өтетін кезеңі «фазовый переход второго рода» деп аталады. Дәл осы кезеңде әр түрлі турболентті қозғалыстар пайда болады. Бұл кезең әзірше ғалымдар үшін құ­пия болып тұр. Оның механизмдерін еш­кім түсініп жатқан жоқ. Сондықтан ондай қиын кезеңнің сипаттамасын жасау, ондай қоғамды түсіндіру – қиынның қиыны.
– Қалай ойлайсыз, қазақ ғалымдары әлем­дік мәртебелі сыйлықтар алып, ғаламдық ғылым төріне шығып, адамзат үшін аса ма­ңыз­ды ғылыми жаңалықтар ашып, айтулы халықаралық сый-құрметке ие болатын күндер жақын ба?
– Әлемдік мәртебе дейсіз бе?! Адамның бойын метрмен, салмағын килограммен өлшейміз. Ойын немен өлшейміз?! Ақын-жазушылардың биіктігін туындыларымен танысып пайымдаймыз. Ғылым да сондай. Ғалымдардың қазіргі қабылданған бір өлше­мі бар. Егер оның жұмысы дүниежүзілік мәртебелі ғылыми басылымдарда жарияланса, Хирш индексі деген көрсеткіш бар, сол көрсеткішің арта береді. Сенің ғылыми жұмысыңа қанша ғалым сілтеме берді? Сол есептелінеді. Еуразиялық универсиеттің ғалымы, профессор, Ратбай Мырзакулов есімді жігіт Хирш индексі бойынша Орта Азияда бірінші орын алып тұр. Сол секілді ҚазҰУ-дің профессоры Тлекқабыл Рамазанов, т.б. осы көрсеткіштері өте жоғары.
Елбасының өзі тапсырған ғылым, білім жөніндегі мемлекеттік сыйлық біз үшін Нобель сыйлығына пара-пар.Бақытты алыс­тан іздеп қажеті жоқ. Өзімізді-өзіміз лайық­ты деңгейде дәріптейтін кез келді.
– Сіз шетелдердің айтулы оқу ордаларында дәрістер оқыдыңыз. Қазақстандық ЖОО-ларда да ұстаз болдыңыз. Отандық және шетелдік жоғары білім беру жүйелерімен салыстырып қарағанда студенттер арасында қандай айырмашылықтар көзге түседі?
– Студенттер қазір дұрыс бағытта өзгеріп келеді. Бұрын біздің студенттер диплом деп келсе, шетелдің студенттері білім алуға келетін. Осыдан біраз жыл бұрын диплом сатылып жатыр десе, жүз студенттің тоқса­ны соны сатып алуға тырысар еді. Қалған он пайызы ғана дипломнан бұрын білім керек дейтін. Қазір бұл көрсеткіш жоғарылап келе жатыр. Шетелде диплом сатылмақ түгіл, ақысыз таратылып жатыр десе ешкім бармайды. Оларға білім керек. Негізгі айырма­шылық осында.
Мен ҚазҰУ-да ректор болып жүрген жылдары Қазақстанның халық жазушысы, академик-ұстаз Зейнолла Қабдоловтың: «Оқығаны бар, тоқығаны жоқ. Естігені бар, көргені жоқ студенттер пайда болды», – деп айтқаны бар еді. «Оқығанды көңілге ықы­лас­пен тоқылық» (Ыбырай) талабы қазір де маңызды.
– Ғылымға жеңіл-желпі көзқараспен қарайтын, ғылымның машақатынан бұрын даңқы мен дақпыртын көбірек ойлайтын толқын туралы не дер едіңіз?
– Ол бұрын да болған, әлі де бола беретін шығар. Адам атақпен емес, алғыспен көгере­ді өнеді деп ойлаймын. Атаққа емес, білімге, ғылымға іңкәрлікпен ұмтылған адам түптің түбінде озады, діттегеніне жетеді. А.Эйнштейн: «Стремись не к тому, чтобы добиться успеха, а к тому, чтобы твоя жизнь имела смысл», – дейді.
Жақсы ұстаз, ғалым болу, жалпы жақсы басшы болу, турасын айтсақ, ғылыми атақ­пен өлшенбейді, кісілік қасиеттермен бірге ғылыми алғырлығы бірдей көрінсе ғана ол үлгілі ұстаз бола алады.
– Кей кездері қазақ азаматтары математикадан, химиядан елеулі жаңалық ашса да оның маңыздысы аса жоқ, күні өткен деген көзқарастарды ара-тұра естіп қаламыз…
– Әр нәрсенің құндылығын өзінің маманы айтуы керек. Дұрыс әлде бұрыс екенін мамандар айтсын, талдасын, еш қарсылық жоқ. Көлденең көк аттының сөзіне сене бермеу керек. Қазір ғылымның дамығаны сондай, тіпті бір физикті бір физик түсіне бермейтін жағдайға жеттік, басқаны былай қойғанда.
– Ғалым, ұстаз, әке, азамат және қазақ­тың азаматы ретінде қол созған, бірақ жа­қындай алмаған арман-тілек бар ма?
– Адамның арманында шек жоқ ғой. Арман таусылған күні оның өзі де, өмірі де сарқылды деген сөз. Мен солай түсінемін.Мектепке жаңа барған кезімде Қожамқұл атам: «Балам, сабақты жақсы оқы. Сабақты жақсы оқысаң, мұғалім боласың», – дейтін. Мен аузыма кім салғанын: «Ата, мен мұға­лім­дерді оқытатын мұғалім болам», – дейді екенмін. Сол кезде мектепке арнайы мені оқытуға келгендей бізге керемет өз ісінің мамандары сабақ берді. Мысалы, физикадан Қалиев Ауғанбай деген ағай, кейін ҚазПИ-де декан болды, ғылым кандидаттығын қорғады. Химиядан сабақ берген Абдулла Мырзабаев ЖенПИ-де профессор болды. Қазақ тілі мен әдебиетінен дәріс берген, кейіннен докторлық қорғап, ҚазҰУ-дың профессоры болған Сұлтанғали Садырбаев еді. Ол ұстаздарыма да мыңнан бір рахмет.
Бала кезімнен, ес білгелі, ішсем-жесем, кисем-жисам демей, көрсем-білсем, оқысам-тоқысам «Күн неге күлімдейді, Жұлдыз неге жымыңдайды» деп арман қудым. Әлі сол ізденістемін!

– Әңгімеңізге рахмет!
Әңгімелескен Қ.Серікқызы.

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір