Қамшының сабындай ғана қысқа ғұмырды ата-бабаларымыз «Ойласам бұл дүние шолақ екен, адамдар бір-біріне қонақ екен» деп шыңырау түбіндегі шындықты құлаққа құюы бекер ме? «Өмірдің соңы – өкініш», – деді Сүйінбай атамыз. Қанша жасаса да адамның арманы таусылған ба? Әйтеуір «әттеген-айы» көп.

Серілер заманында өмір сүрген Мұрат Мөңкеұлының толғауына тоқтамасқа лаж жоқ.

Арғымақ сайлап не керек,

Артынан жабы жеткен соң.

Ағайын-туыс не керек,

Аңдысып күні өткен соң.

 

Жорға сайлап не керек,

Кілегей мұздан тайған соң.

Жолдас сайлап не керек,

Тірідей көңіл қалған соң.

 

«Айт!» дейтұғын сіз қайда,

Айтатұғын біз қайда.

Бір төбенің басында

Мұнар болып қалған соң.

«Бар кезіңде базарлы бол, айналаңа ажар­лы бол. Бұ дүние қас-қағым сәт» деп тұр­ған жоқ па? Солай! Жүз жасаған бір ата­мыз «Жарық дүние сұлу қыздың жалт етіп қарағанындай ғана екен ғой» деп таңыр­қауы бекер ме? Қанша ғұмыр сүрсең де бұл өмір қас қағым сәт. Қазіргі тілмен қайырып айтқанда – жалған дүние жарқын бейнеңді жарқ еткізіп түсірген бір сәттік фотосурет.

Фото өнерінің хас шебері Берсінбек Сәр­сенұлы туралы елжіреп естелік жазу­дың орнына толғанып, толқып кеттім бе, қайдам? Дәм-тұзы таусылып, алпыс бес жасында бақилық болған бауырымның дү­ниеден озғанына да жыл толыпты-ау! Не қы­зық көрді? Басқалардың бақытты сәт­тері мен бір сәттік қуанышы үшін өмір сүр­гендей.

Біз бір күнде тудық. Түйдей құрдаспыз. Басқұр, бауы көнерген киіз үйдің ішінде өстік. Ергөбек атаның кіндігінен тараған немере шөбересіміз. Ағалы-інілі  әкелері­міз ақ таяқ ұстап ақтылы қой айдаған шопан еді. Сырдария мен Әмударияның ара­сын­дағы сыңсыған қызыл құмда бала­лық ша­ғымыздың ізі жатыр. Көз  алдымызда көк­жиек. Тылсым табиғат. Құм. Сек­сеуіл. Жан­тақ. Киікоты. Ажырық. Жау­қазын. Кеу­рек. Борық. Қоян. Көжек. Тасбақа. Құ­лық. Құмырсқа. Шегіртке. Сұр жылан. Боз дала… Боздаған бота. Түйе. Шеген құдық. Қауға. Науа. Мыңғырған мал…

Алты жасар кезінде Берсінбек Арыс қа­­ласындағы нағашыларына Бибіайша ана­сымен бірге  қыдырып  қайтты. Көрген  әсерін қара сөзбен айтып жеткізе алар емес.

– Ұзы-ы-ы-ын темір арба көрдім, өзі жүре­ді, – деді тамсанып.

Түсінбеймін. Ол қандай арба?

– Түйе сүйремей ме? – деймін. Ол басын шайқап:

– Жо-о-оқ, – дейді, – өзі жүреді.

Айналасы атшаптырым тақыр жерге таяқ­пен сызып темір арбалардың суретін салады. Ат арбадан басқаны көрмеген мен үшін жұмбақ. Кейін білдім, Берсінбектің тақыр жерді таптап жүріп салған темір ар­балары пойыз екен.

– Әппа-а-а-ақ май жедім, – деді ол та­ғы да таңырқап, – өзі мұздай, тәтті. Қанша жесең де жүрегіңе тимейді!

Жүрекке тимейтін ол қандай май? Түсін­дірді. Түсінбедім. Кейін білдім, онысы балмұздақ екен.

Тас маңдайға тағдырдың жазғаны ма, кім білсін, Берсінбектің белі бекімеген то­ғыз жасында әкесі дүниеден озды. Жесір шешеміз төрт баласын жетектеген күйі Арыс қаласындағы нағашыларын паналап кетті. Жарықтық әкем жалғыз қалғасын бір отар қойды колхозға өткізіп, әуелі Түркістан, сосын Шәуілдірге көшті. Жылдар жылжып өтіп жатты. Ол Арыста. Барайын десем жер шалғай. Сағынамын. Амал не? Алтыншы класты бітірген жылы жазда пойызға міндім де, Арыс шаһарына тартып кеттім. Нағашы атасы Әбдімәлік (атақты «Көкілташ» медресесінде Садриддин Айни, Тұрмағамбет Ізтілеуов, Берды Кербабаевпен қатар оқыған) қара суды теріс ағызатын қари молда деп еститінбіз. Сол кісінің үйін сұрастырып тапсам, жиен­дерінің қай маңында тұратынын ай­татын шығар деп өзімше топшыладым. Пойыз­да жолсерік орыс апай билетімді сұрады. Қалтамды теріс айналдырып, тү­бінде жатқан екі түймені көрсеттім.

Орыс апай жымиды да басымнан бір си­пап «Ну, ладно!» деді. «Жарайды, жүре бер» дегені ғой. Сөйтіп, мен Арысқа «қоян» бо­лып келдім.

Сұрай-сұрай Әбдімәлік атаның үйін та­уып алдым. Берсінбектер де нағашы­сы­ның ауласындағы қоржын тамға қоныс­тан­ған екен.

Ой, рахат дүние-ай! Берсінбектен бас­тап інілері Құлбек, Сайрамбек, Сапарбектермен құлын-тайдай шұрқырасып табыс­тық. Бибіайша анамыз бауырына басып, басымнан сипады. Халін сұрап ем «Шүкір, шүкір!» деді. Жарты айдай қала маңында қаулап өскен итсигек, дермене орып, адыраспан жинадық. Дәрілік шөптерді есек арбамен тасып, өкіметке өткіземіз. Ауызға су тамызатындай ғана табыс көзі.

Шілденің шыжыған күнінде Арыс өзе­ніне барып шомылдық. Қасында парталас досы, бүгінгі  әйгілі әнші Ақжол Мейір­беков деген бала бар. Ол су жағалай билеп жүріп «Айгөлек» деген ән салды. Берсін­бектің көзі жарғабақ іргесінде жайрап жатқан тан­кіге түсті. Кәдімгі «Т-34» тан­кісі. Бұрын ки­нодан ғана көрген шынжыр табан тан­кінің асты-үстіне шығып тама­шаладық. Асыр салып ойнадық. Бір сәт дамылдаған кезімізде Берсінбек балақай:

– Танкінің суретін салайықшы, – деді. Үшеуміз су шайып кеткен сазды жерге тан­кінің суретін шыбықпен нобайладық. Ақ­жол екеуміздікі әшейін шимай боп шық­ты. Берсінбектің бедерлеуі бейнелі. Анық. «Өзімнің танкімді» балшықпен гра­нат­тай атып, быт-шытын шығардым.

«Немере ағасы Сәрсеннің жетім балалары нағашыларында жүр» деген қаңқу сөзге намыстанды ма, әлде ағайындықтан ар-ұяты алаулады ма, жарықтық әкем Бер­сінбектерді Арыстан Шәуілдірге көшіріп әкелді. Ұмытпасам, Бекеңнің 14 жастағы ке­зі. Қайтадан табыстық. Асарлатып жү­ріп салынған қоржын тамға кіріп алды. Қол қысқа. Таршылық заман. Қабырғаға ілетін кілем жоқ. Міне, қызық! Күндердің кү­нінде Берсінбек түрлі-түсті майлы бояумен үйінің бір қабырғасына тоқыма кілемнің суретін салды. Оны алғаш көрген Жұл­қын шешемнің туған сіңлісі Күлия апай «Құдай-ау, мына бір гүлді кілем қан­дай жіппен тоқылған?» деп саусағымен си­пап көргенде оның сурет екенін байқ­а­ғасын «Көтек!» деп таңырқаған. Тетелес іні­сі, профессор Құлбек Ергөбек «Негізі Бер­сінбек суретші болуы керек еді…» дей­ді.

Әлемге әйгілі испан суретшісі Пабло Пи­кассоның шын аты шылбырдай шұба­тылған ұзақ екен. Былай: «Пабло Диего Хосе Франциско де Паула Хуан Непомусено Мария де лос Ремедиос Сиприано де ла Сантисима Тринидад Мартир Патрисио Руис и Пикассо».

Есейе келе есімін қысқа ғана Пабло Пи­кассо дей салған. Сол сияқты, Берсін­бек­тің де көгендей тізілген көп аты-жөні бар-тын. «Қиқар-Қисық –Құнан қызыл-Ергөбектің ерқарасы – Тіней сары – Әй, Берсінбек» деген айдарлы да айбарлы аты он бес жасында «Тракторшы» боп кетті. Оның да себебі бар. Үйдің үлкені өзі. Жоқ-жітік інілерін жетілдіру үшін мектептегі оқуын үзді де, «Белорусь» тракторының руліне отырып, қара жұмысқа жегілді. Жер жыртты, тас тасыды. Бірақ қайда жүрсе де «Смена – 8» деген фотоаппаратын тастама­ды. Мінезі біртоға. Сырбаз. Сыр шашпайды. Сырдың сағасында, Арыстың жаға­сын­да, тоғайдың арасында жүріп түсірген та­биғат суреттерін түні бойы түңлік ашпай шы­ғарамыз. Табақшаға құйылған «проявитель, закрепитель» деген дәрілік суға фо­то қағаз батырып, оның қалай шыққа­нын қызықтаймыз.

Ол – тракторшы. Ермегі – фотоаппарат. Мен мектеп оқушысымын. Арагідік ба­ла­ларға арналған мазақтама, өлең, жұм­бақ, жаңылтпаш жазам. Мектеп бітіретін жылы Берсінбек:

– Маған бір ой кеп тұр, – деді.

– Қандай?

– Ертең кешке Арыс өзенінің жағасына бір қызды алып шық, – деді. – Екеуіңнің көлеңкелеріңді суретке түсіріп, қыз бен жігіттің махаббатын бейнелейтін фотоэтюд жасаймын.

– Жарайды!

Бірақ бұл ұсынысты қай қызға айтсам да ешқайсысы көнбейді. Неге? «Көлеңкемді көріп танып қояды» деп бәрі қашады. Шіркін, сол замандағы арулардың ар-ұяты-ай!

Көп ұзамай көлеңке туралы Бер­сін­бек­тің фотоэтюд идеясын өлеңге айналдырдым. Мазмұны былай: Ауыл кеші. Көлең­ке­нің бәрі ұзарған. Қыз бен жігіттің кез­десуін суреттедім де соңғы түйінін «Екеу­міздің көлеңкеміз біреу болып кетті енді» деп аяқтадым.

Ұқсамасаң тумағыр дегендей, мен де су­рет салумен әуестене бастадым. Тартымды да тағылымды «Балдырған», «Ара» журналында жиі жарияланып тұратын. Николай Казанцев, Борис Воеводин, Владимир Емельянов, Балтабай Табылдиев, Юрий Безелюктердің карикатураларына еліктеп салған сайқымазақ суреттерімді апта сайын редакцияға жолдаймын. Олардан «Көр­кемдігі төмен. Іздене түс» деген сыңай­дағы «қара қағаз» секілді хаттарды жиі-жиі алғасын тауым шағылды. Қойдым. Қол үз­дім. Бірақ Берсінбек алған бетінен қайт­пады.

Әскери борышын өтеп келгесін Отырар аудандық ішкі істер бөліміне қызметке тұрды. Қып-қызыл милиция болса да фо­тоаппаратын қолынан тастамайды. Кө­кейінде көркем сурет. Байқаймын, бала­ның парасат-пайымы өзгерді. Дү­ние­танымы кеңейгендей. Фото  арқылы философиялық ой түюге көшті. Бұрынғыдай тамылжыған табиғат көріністерінен гөрі «Әр томар бір ағаштың моласындай» деп жазушы Тәкен Әлімқұлов суреттегендей, тозған томар, қураған ағаш пен қуарған арық, қара суға зар болып қақ айырылған шөл даланы тү­сірді. Одан коллаж жасап ой тастауға ойыс­ты. Көп адамның қолы жетпей жүрген ми­лициялық қызметінен арыз жазып шық­ты да, Алматыға ат басын тіреді.

Сексенінші жылдардың басында «Қа­зақ әдебиеті» газетінде бірге істедік. Ол фо­тотілші, мен сатира және юмор бөлі­мінің меңгерушісімін. Бас редактор Шерхан Мұртаза. Тарпаң мінез талабы күшті Шерағаңның талғамына іліну оңай ма? Берсінбекті бекерден-бекер шақырмаған. Сол дәуірдегі әрқилы бұқаралық ақпарат құралдарының ақ босағасын аттап, табал­дырығын тоздырған Рысқали Дүйсенға­лиев, Нұрғожа Жұбанов, Иосиф Буднеевич, Нұрманбет Қизатов, Владимир Во­колкин, Дендербай Егізов, Олег Ионов, Сьезд Бәсібеков, Олег Малиновский, Сайлау Пернебаев, Қайрат Мұстафин, Рахымбай Ханалиев секілді фотоөнер шеберлерін ұлағаттап, ұстаз тұтты. Үлгілі тәсілдерін үй­ре­ніп қана қоймай, жақсы үрдісті жаң­ғырт­ты. Жаңартты. Жан бітірді.

Жайсаң жазушы, марқұм Дидахмет Әшім­ханұлының жүрекжарды пікірі есім­де. «О-о, Берсінбектей фотосуреткер қа­зақ­та жоқ! – дейтін ол. – Баяғыда «Қазақ әдебиетінде» қызмет істеп жүргенде газеттің тақырыбын Шерхан, сөзін – біз, көзін – Берсінбек табатын. Ол біздің газетке «То­сын­нан түсірілген» фотосериалын алып келді…».

«Салақтатып аппарат асынып жүрген жі­гіт­тер көп. Түсірсе Берсінбек түсірсін» (Дулат Исабеков) деп өтініш айтқан ақын-жазушылардың ыстық ықыласын жиі еститінбіз. Осыдан он бес жыл бұрын курс­тасым Күләш Ахметовамен сұхбат жүр­гіздім де, газетке жариялау үшін фотосын сұрадым. Ол жаңадан түскен жақсы суреті жоқтығын айтты.

– Ендеше ертең үйіңе фотограф жі­бе­рейін, – деп ем, Күләш күлімсіреп:

– Мені суретке кез келген фотограф тү­сіре алмайды. Берсінбек бейнелі түсіреді. Жіберсең соны жібер! – деді.

«Ана тілі» апталығы ашылғанда Қазақ ті­лі қоғамының төрағасы, академик Өмір­зақ Айтбайұлы аттай қалап алды. Осы ба­­сылымның бас редакторы Жарылқап Бей­­себайұлы бейнелеу өнеріндегі көр­кем­суреттері мен философиялық коллаждарына таңдай қағып таңырқап отыратын. «Ақиқат» журналын ажарлау үшін Жұма­бек Кенжалиннің де «құда түскенін» білем. Неге бәрі ынтық? Өйткені, өз жұмы­сына тия­нақты. Ерінбейді. Жалықпайды. Та­қы­рыбы ауқымды. Мамандығына махаббатпен қарайды.

Махаббат демекші, оның қыз таңдап қы­зық қууға да уақыты болған жоқ. Мұқа­ғалидың «Отыздан асып барамын» деп жырлағанындай, Берсінбек құрдасым Иса пайғамбардың жасында Қордайдың қолаң шашы Мейрамгүлге үйленіп, отау құрды. Кенен атаның ауылына іргелес Ешкілі елді мекеніне бес-алты ағайын құдалыққа бардық. Қаңтар айы. Қақаған қыс. Біздің ойымыз «Құдалықты қайтсек өз дәреже­сінде өткіземіз?». Біздің Берсінбек ше? Кәрі күйеудің ештеңемен шаруасы жоқ. Қордай тауының қар жамылған табиғаты мен мүл­гіген ауылды суретке түсіріп әлек. Күйеу бала емес, құдды бір шетелден келген турист секілді.

Американың атақты фотографы Стивен Уилкс теңіз деңгейінен биіктігі 2464 метр Эль-Капитан тауының бетіне түнгі са­ғат үште толық ай түскен сәттен бастап 26 сағатта 1036 сурет түсірген. Содан соң ірік­телген суреттерді біріктіріп панорама жа­сап шыққан. Сондай-ақ, Танзаниядағы Серенгети су иіріміндегі мүйізтұмсық, зебра, қолтырауын секілді хайуанаттар тір­шілігін суретке түсіру үшін алты метрлік аң­шы кабинасында 30 сағат уақытын жұм­сап, 2260 кадр түсірген. Мұны не үшін мы­салға келтіріп отырмын? Біздің Бер­сінбектің жігерлілігі Стивен Уилкстен кем түспейтін. Ол өзі үшін өмір сүрген жоқ, өнер үшін өлермендік танытқан талант.

Жанболат Аупбаев оның фо­то­көр­месін ұйымдастыруға ұйытқы болды. «Еге­мен Қазақстанның» президенті Сауыт­­бек Абдрахманов  Алматы қаласының әкі­мі Иманғали Тасмағанбетовке хат жазып, Берсінбектің тар лашығын кеңейтіп берді. Мұнша қошемет өнер үшін арқа еті арша, борбай еті борша болған еңбегінің өтемі шығар, сірә? Солай.

Ширек ғасырдай бұрын сексенінші жыл­дардың  соңында  «Егемен Қазақстан­ға» ауыс­тым. Бас редактор Шерхан Мұр­таза ер­тең шығатын газеттің нобай-нұсқа­сын қарағанда сан алуан суреттерді сарап­тап «Мы­нау жарайды, мынау жарамайды» дей­тін. Көп фотоға көңілі көнші­меген Шера­ғаң «Анау Берсінбек Сәрсенов­ке неге тап­сырма беріп, тартпайсыңдар? Соның түсірген суреттерінде тіршіліктің көзі бар» деген еді. Сөзінің соңында:

– Кейбір фотографтарға таң қалам, кө­зіне көрінген нәрсені шыртылдатып тү­сіре береді. Басында  дәні жоқ құр са­бан­ның керегі не? Ізденгіш фотограф ін аузында тышқан аңдыған мысықтай дайын тұру керек. Қас қағым сәтті жіберіп алса, қапы қалады. Сәтімен түсірілген фото бір повестің жүгін арқалайды! – деп тұжырым­дағаны есімде.

Аузы дуалы ағаның айтқаны келді ме, Берсінбек бауырым кейінірек «Егеменге» шақырылып, фототілші болды. Бәрі де күні кеше сияқты.

…Қас қағым сәт!

Түркістан шаһарындағы «Құрым сары Құлбектің» (Оспанханның еркелетуі) қара шаңырағына бардым. Ол Берсінбектің бала кезден түсірген баянды суреттерін мүт­тәһәм сақтап отыр екен. Баспасөзде жа­рияланғаннан жарық көрмеген фото­суреттері шаш-етектен көп екенін айтты. Есіме атақты режиссер Сергей Эйзенштейн түсті. Кино реформатордың мұраға­тын ақтарған зерттеушілер таң қалысыпты. Кино үшін жасаған эскиздерінің өзін Паб­ло Пикассоның суреттерімен салыс­тыр­ған.

Өнер иесі қашан да жұмбақ. Бер­сін­бек­тің де шақша бас шағынан бастап түсірген фотосуреттері жарық көріп, жалпы жұртты таң қалдырып жатса, ғажап емес-ау деп ойладым. Ол фото өнерде қазақ биігінен қалықтап, халықаралық өреге өтіп кеткен жансебіл шынайы суреткер. Халықаралық сыйлықтар алғаны да Берсінбектің сол биіктігі болса керек. Оның мұрағатынан мың­даған фотосуреттерді көріп шүкір­шілік еттім. Өз өмірін қас қағым сәттен тұра­тын фото өнеріне арнаған, қас қағым сәт­тік өмір көрінісінен тіршілік философиясын өрген беу, менің Берсінбегім-ай!..

Көпен ӘМІР-БЕК.