Қонаев дәуірінің сыр-мұңы мен жай-жапсары туралы сөз қозғау біз үшін күрделі тақырып. Ол заманның бары мен жоғын бағалап, талдап, таразылау үлкен қабілет-қарымды қажет етеді. Сол үшін де ел тізгінін ұстаған абзал азаматтың қасында жүрген, көзін көрген, замандас бола білген ел ағаларын сөзге тартқанды жөн көрдік. Жабайхан Әбділдин, Кеңес Аухадиев, Өмірзақ Сәрсенов сынды қайраткерлер Қонаев дәуірінің қиыншылығы мен қуанышын қатарлас өткерген ел зиялылары. Ең бастысы, бұл ағайындар Қонаев сынды дәуір перзентінің Елі мен Жері үшін сіңірген теңдессіз еңбегі мен азаматтық әрі тұлғалық позициясын жан-жақты саралап, талдап бере алатын жандар…  
– КСРО уақытында іргелес рес­пуб­ликаларға беріліп кеткен не берілмекші болған Қазақстанның жекелеген аудандарын қайтарып алуда, тіпті, бермей қалу­да Қонаев қаншалықты ерлік жасады? Қазақстанның оңтүстік аудандарын – Өзбекстаннан, Ақмоланы – Неміс автономиясынан аман сақтап қалған Қо­наев – елін, жерін сүюдің қайталанбас үлгісі ғой. Ол уақыттарда Қонаев өзін қалай ұстады? Қылышынан қан сорғалап тұрған Орталықтың дегенімен жүр­меу­дің соңы неге апарып соқты?
Кеңес Аухадиев: Сіздің қойған сұрағыңыз Н.С.Хрущев ел басқарған кезең туралы. Н.С.Хрущев Оң­түстік Қазақстан облысының үш ауданын мақта өсіру үшін Өзбек КСР-іне бе­рейік дегенді арсын-гүрсін айта салған жоқ. Ол да сөзін дәлелмен тұздықтайды ғой. Мысалы, Өзбекстан мақта өсіреді, осы саладағы тәжірибесі бұрыннан мол. Кеңес халқы – бір елміз, мақта өсіруіне жер жетпей жатыр екен дегендей сөзбен басталады. Иә, сол заманда да бұл сөзге бірден тойтарыс беріп, батырлық танытқан жандар табылды. Бірақ, ол орнынан алынып, оның одан әрі жұмысқа араласуға мүмкіндігі болмай қалды.
Саясаткер болу қай уақытта да оңай болған емес, ал ел тізгіні мен ел билігі өз қолына емін-еркін тимеген Кеңестер Одағының заманында саясат тіптен сан қатпарлы, көп астарлы еді.
Бұл оқиғадағы Қонаевтың қада­мы­на келер болсақ, саясаткердің қабілеті мен ерекшелігін бағалауымыз керек. Саясаткер ең бірінші өзін емес, халқын ойлайды. Әлгіндей мәселе көтерілсе, соның оңтайлы, өз жұртының пайымына қарай шешудің жолын іздейді. Димекеңнің сабырлылығы сол дәуірдің бір айласы еді. Димекеңнің үш ауданды да өзбектерге беруге болмайды, өзіміз де мақта еге аламыз деген қарсы­лы­ғына қарамай, үш ауданнан айы­рылдық. Димекеңнің екі жылға Бірінші хатшы қызметінен кететін уағы да, міне, осы кез. Хрущев кеткеннен кейін, орнын Л.И.Брежнев басты. Димаш Ахметұлы Брежневпен достығын пайдаланып, әлгі үш ауданды өзімізге қайырып ал­ды.
Ал, Ақмола туралы айтар болсақ, ол уақытта Қазақстанда бір млн-ға жуық немістер тұратын, қоныстанған жері – солтүстік аудандар. Ол халықтың еш­қандай кінәсі жоқ. Қазақстанда неміс автономиясы құрылады екен деген әңгіме сол тұста өрттей қаулап кеткені рас. Бірақ арнайы қаулы шығып, осындай болсын деген ресми әңгіме айтылмады. «Жел соқпаса, шөптің басы қимылдамайды», – дейді ғой қазақ. Димекең ол жағдайдан хабардар. Бұл сөз жастарға жетіп, қарсылық танытты. Мен ол кезде Алматы облысын бас­қа­рамын. Қалада оқып жүрген жастар, егер немістерге автономия берілетін болса, біз де қарап қалмаймыз деген хат жазды. Ақмолада жастар манифистация жасап, оны Димекеңдер қолдап, қысқаша айтқанда, сол жағдай­ды сәтті пайдаланып, Мәскеуге барып, мәсе­ленің басын ашып алды. Сонымен ол әңгімеге нүкте қойылды.
– Жабайхан Мүбәрәкұлы, философ маман ретінде Қонаевтың тұлғалық қа­сиеті несімен ерекшеленетінін тіліңізге тиек етсеңіз…
Жабайхан Әбділдин: Әлемде әр­бір тұлғаның, әрбір халықтың өзіндік орны бар. Мысалы, қазақ халқын әлем­дегі басқа ұлттармен салыстырғандағы орны қандай дейтін болсақ, жал­пыадамзаттық құндылықтарға бізде кім үлес қосты деген сұрақтың жауабын іздейміз. Егер ғылым жайлы айтар болсақ, қазақ халқы кімді туғызды дегенде, Шоқан мен Қаныш ауызға ілігеді. Әдебиеттен кімді бердік дейтін болсақ, Абайды, Әуезовті, Мұқанов пен Мү­сірепов, Мұстафиндерді мысал қы­ламыз. Қазақ халқы музыкадан кімді шығарды дейтін болсақ, Жұбанов пен Тілендиевті еске аламыз. Ән өнерінен Күләшті, Бибігүлді айтамыз. Әскери тұлға дегенде көңілімізде Бауыржан Момышұлы есімі тұрады. Осы азаматтарды қазақ халқы дүниеге әкелген. Қазақ халқының көшін бастаған тұлға кім деген сауалға жауап іздесек, Абылай ханды өте ерекше қабылдаймыз. Себебі, қазақ халқының жоңғарды жеңуінде, қазақ мемлекетін қалыптастыруда Абылай ханның рөлі өте жоғары. Кеңес өкіметінің кезінде, тоталитарлық режимде жетпіс жылға жуық ғұмырын өткізген ұлттан қандай мемлекет қай­раткері көш бастап, қазақтар кімді кие тұтты дегенде – Қонаев тұлғасының шоқтығы биік. Ол үлкен ақыл иесі еді. Бір жағынан академик. КСРО-дағы Саяси бюроның мүшесі айналдырған оншақты адам болса, Қонаев солармен қатар жүрді. Л.И.Брежневтің досы, үш дүркін Еңбек Ері атанған кісі. Ол туралы айтқанда халыққа, оның экономикасына, мәдениетіне, ғылымына, қазақ хал­қының жалпы ілгерілеуіне нендей ең­бек сіңірді деген сұрақтың жауабын із­деу керек.
– Қазақстанды шикізаттық республикадан өндірістік өңірге айналдыру қаншалықты тиімді еді? Осы салаға Қо­наевтың сіңірген еңбегін айта кет­сеңіз­дер…
Кеңес Аухадиев: Осы күнгі жас­тар бейхабар болар, ол кезде бар мәселе Орталықта (Мәскеуде) шешілетін. Жоспар деген бар. Мәскеуде бар жағдай талқыланып, әр республикаға бюджет бойынша ақша бөлінетін. Ол уақытта шикізатқа да, өндіріс мәселесіне де тікелей Орталық араласады. Мәскеудің ортақ қазаны қалай шешеді – солай болады. Бізден мұнай шықса, басқа жақта соны өңдейтін зауыт салынуы мүмкін. Дегенмен, бюджет бөлінуінің өзі жан-жақты есептелінетін. Сон­дық­тан бұл жағынан біздің республика Ресейден де, басқа республикалардан да кем болған жоқ. Димекең Қазақстан Орталық Партия комитетінің Бірінші хатшысы болып, өткен ғасырдың екін­ші жартысында, тыныштық заманында 25 жыл елін басқарды. Сөз жоқ, сол жылдары еліміздің барлық өңірлерінде көптеген заводтар мен фабрикалар салынды. Турасын айтсақ, Қазақстан экономикасының ерекше өсіп, мә­де­ниетінің гүлденген кезі еді.
Жабайхан Әбділдин: Қазақстан 1953-54 жылдары қандай еді? Сол ке­зеңнен 1986 жылға дейінгі жолға көз жіберсек, айырмасы жер мен көктей. Жалпы экономика, өндіріс жағынан Қазақстан Қонаевтың уақытында Одақ көлемінде үшінші орынға көтерілді. Әрине, оның көлеңке жағы да бар. Ол тікелей Қонаевқа байланысты емес. Қазақстанға тың игеруге, өндірісті кө­теруге байланысты Ресейден, Украинадан халық ағылды. Өзге халықтар үлесі артқаннан соң, орыс тілі басымдық алды. Екінші қырынан алғанда Орта Азия республикаларымен салыс­тыр­ғанда үлкен өндіріс қайнап жат­қаннан кейін Қазақстанда қазақ халқының да, оның азаматтарының да, қыздарының да деңгейі өсті деп айтуға болады. Бас­қа республикаларға қарағанда, әрине, біздің негізгі көзіріміз – жеріміздің үл­кендігі, негізінен құнарлылығы, Қа­зақстан жерінің керемет байлығы. Біз­дің жерімізде Менделеев кестесіндегі элементтердің барлығы бар дегенді Қо­наев дәуірінен бастап айттық. Қа­зақ­стан мыс қорыту жағынан, тіпті, әлемде өзін­дік орны бар ел. Көмір, мұнай, те­мір, сирек кездесетін металдарды шы­ғаруда жетістігіміз болды. Бірақ ши­кі­зат шығару басымдық алды. Қазір де солай. Өндірісте Ресей, Украина, Белорусиядай болғанымыз жоқ, бірақ ол жағынан да ілгерілеу бар еді. Қонаевтың уағында экономикамыз үлкен қар­қын­мен дамыды деп айтсам, өтірік емес.
Менің әкем жалпы жақсы қоры­тынды жасайтын адам еді. Кеңес өкі­меті құлаудың алдында, бір күні әкем­нен елді басқарған басшылар, олар патша дейді ғой, патшалардың қайсысы елге жайлы еді деп сұрадым. Өзім ішім­нен Ленин әлде Сталинді атайды ғой деп ойлағанмын. Бірақ ол кісі «Ең дұ­рысы – Брежнев», – дегенде мен қат­ты таңғал­дым. Брежнев елді сөзге иіріп әке­­тетін тұлға да емес еді ғой. «Неге олай ойлайсыз?», – дегенімде, әкем: «Бұл кісі халыққа жамандық жасамайды екен. Брежнев уағында халыққа мал ұстатты, ешкімге тиіскен жоқ, ұрын­бады, соқ­тықпады», – деп еді. Ол уа­қытта Бреж­невтің кезеңіне тоқырау деген айдар тақты ғой. Мен де сол тоқырауыңыз осы күнгі тұрақтылық па деп қаламын. Қонаев осы ел жақтаған Брежневпен дос болды. Қазақстанда қазақтың әл-ауқатын, ауылдың жағ­дайын көтеруге үлкен ықпал жасады. Объективті түрде қарасақ, біздің эконо­микамыздың, ауыл­шаруа­шылығының, өндірістің үлкен қар­қын­да дамыған уақыты – сол кезең. Әрине, ол заманның да ішкі на­разылығы бар еді. Сол кезде мектеп бі­тірген қазақ жастарын түгел­дей ауылда қаламыз дегізіп ұрандатқан мезгіл болды ғой. Қаладағы интеллигенция бұған наразы болдық. Неге қазақ халқы ауылда тұруы керек дедік. Себебі, біз ауыл мен қаланың айырма­шы­лығын білеміз ғой. Қаладағы адам­ның білім, білік, тұрмыс деңгейінің ар­тықтығын айт­пағанның өзінде, қала ең әуелі – ше­шу­ші фактор. Өзге тілді ұлттар қалада көп шоғырланғандықтан, тіл мәселесінде кілтипан табылды. Алайда, ол уақыттың желі басқа жақтан соғатын. Қазақ тілін ұлықтағандар ұлтшыл аталатын. Қонаев екі қабат ғи­маратты қазақша балабақша салдыр­ғанның өзі қанша әңгіме бол­ға­нын көзі көргендер ұмыта қойған жоқ. Мұның барлығын айту керек.
– Өмірзақ ағай, Қонаев Қазақстанның әрбiр аймағына сай кәсiп пен нәсiп тауып бердi деген сөз рас па? Маңғыстауға – мұ­най, Қарағандыға – көмiр мен темiр, Павлодарға – ауыр индустрия, Семейге – жеңiл өнеркәсiп, Жамбылға – фосфор өндiрiсiн орналастырды. Бұл тәсiл ауыл­дарға дейiн жеттi ме?
Өмірзақ Сәрсенов: Жеткенде қан­дай! Мынау Алматы облысында Балқаш деген аудан Iленiң Балқашқа құятын жағын мекендейдi. Димекеңнiң арғы атасы Азнабай осы жердi, Күртi мен Iле өзендерiнiң арасын мекендеген. Мұнда сен айтқан мұнай мен газ, темiр мен көмiр жоқ. Осы ауданда күрiш өсiру жобасын Дiнмұхамед Қонаев жасаттырды. Бұған дейiн күрiш дақылы жер бе­тiнде мұндай солтүстiк белдiкте өсi­рiлмеген. Қонаев ғалымдарға осы Бал­қаш ауданының Бақбақты, Ақдала ай­мақтарында күрiш өсiруге бола­тындығын дәлелдеттiрдi. Содан соң арнайы қаржы бөлiп, күрiш танаптарын жасатты. Iле дариясынан берi қарай ка­налдар қаздырды. Жолдар салды. Жаңа шаруашылықтар ашты. Сөйтiп, мұнда iрi күрiш алқабы пайда болды. Кеңес Одағы осы дақылға деген зәрулiктен құтылды. Жергiлiктi халыққа кәсiп те, нәсiп те келдi. Ауылдар көркейдi. Жұ­мыс орындары ашылды. Қаншама тех­ника келдi. Әрбiр ауылға мәдениет, денсаулық сақтау ошақтары салынды. Жергiлiктi халық осының игiлiгiн әлi көрiп отыр. Бұрынғыдай самолеттер ұшпаса да, басқасын сақтап қалды. Жекешенiң қолына тиген шаруашы­лықтар сол күрiшiн егiп, сатып өз күнiн көрiп отыр. Мұнай мен темiрсiз де тентiреп кеткен жоқ. Осыны Қонаевтың көрегендiгi дер едiм.
– Осы арада Қонаев және қала салу тақырыбына соға кетсек. 50-ге жуық қаланың Қазақстанда бой көтеріп, көр­кеюіне үлес қосты деп жатамыз. Сол елді мекендердің салыну, жобалану тарихы қалай еді?
Жабайхан Әбділдин: Барлық қа­лалардың салыну тарихын біле бер­меймін. Білетін бір-екі қаланы айта кетейін. Павлодар – Кереку қаласы. Сол елде мен туғанмын. Сондықтан оны жақсы білемін. Соғыстың алдында, 1939 жылы облыс болған. Оның алдында Кереку Семейге қараған шағын ғана қала еді. Әрі кетсе 40-50 мың халқы бар. Жаяу-жалпылы аралайтын елді мекен еді. Сол қала 1950 жылдардан қарқынды дамыған, Қазақ­стандағы ең мықты қалалардың біріне айналды. Ақсуды алсақ, Ермак деген кішкентай ғана аудан еді. Екібастұзда да түк жоқ еді. Міне, осы сипатты қа­ла­лар көтерілді. Қала беталды көте­рілмейді. Экономиканың, өндірісінің дамуына тікелей байланысты ол. Алматы қаласы туралы әңгіме бөлек. Біз сол заманда да Алматыны кемсінгеніміз жоқ. Бірақ сырттан келгендер «үлкен ауыл» дейтін. Қонаевтың заманында Алматы таңғажайып қалаға айналды. Ол енді Алатауымен, бау-бақ­шасымен ғана емес, келісті сәулетімен де мен деген астаналармен таласа алатын болды.
Кеңес Аухадиев: Димекеңнің уа­қытында 43 қала салынды. Жамбыл облысындағы Қаратау деген қаланы алайық. Ол жақта фосфор зауыттары іске кірісті. Шымкенттегі Кентау Ащысай полиметалл кенішін байыту жұ­мыстары үшін салынды. Балқаш комбинатын өркендету үшін Балқаш қа­­­ласы қанат жайды. Мұнайлы қала Шевченко. Тіпті, қасымыздағы Қап­шағай қаласын алайық. Қонаевтың инициативасымен, басшылығымен са­лынған. Осының арқасында төменгі жақтағы Балқаш ауданында күріш егіліп, бірнеше жаңа созхоздар құры­лып, екіншіден, Алматыға қосымша электр энергиясын беретін болды. Үшіншіден, қандай әдемі көл пайда болды. Мен Алматы қаласы мен Алматы облысын он бір жылдай басқардым. Сондықтан кезінде астанамыз болған Алматыға да тоқтала кетейін. Димекең бұл қалаға ерекше көңіл бөлетін. Ол кісі Алматыны шын мәніндегі астана етуге бар күшін, барлық беделін, тіпті, бар ақыл, айласын жұмсады. Бәрін тізіп айтпай-ақ қояйын, дегенмен Медеу мұз айдыны, Республика және Оқушылар сарайы, Әуезов және Лермонтов атындағы театрлар, Алматы мақта-мата комбинатының Мәдениет сарайы, тұңғыш 25 қабатты «Қазақстан» қонақ үйі, шығыс үлгісінде салынған «Арасан» моншасы, тағы тағылар.
Қонаев ірі ғимараттар салғанда да халықтың жағдайын ойлайтын. Мен өзім білетін бір-екі жағдайды айта кетейін. Қазіргі қалалық әкімдік ор­наласқан үй бұрын Орталық партия комитетінің үйі еді. Оған Мәскеу әдейі ақша бөлген. Сол ғимаратты қайда орналастырар мәселесі қаралды. Сонда Димекеңнің ұсынысымен ол ғимарат Абай даңғылының жоғары жағындағы өңкей бір-біріне жабысқан тоқал тамдардың (ол уақытта халық «Шанхай» дейтін) үстінен түсетін болды. Со­ның арқасында Фурманов көшесі мен Желтоқсан көшесінің аралы­ғын­дағы Республика алаңындағы үйлер бұ­зы­лып, 1500-ден аса отбасына жаңа үйлер берілді.
Сол сияқты Лениннің 100 жылды­ғын атап өтуді де ел игілігіне бұра білді. Соны пайдаланып, Ленин (қазіргі Республика) сарайын салдыртты. Ленин (қазіргі Достық) даңғылын жаңарту керек деп, 1-2 қабат ескі үйлерді бұзып, ежелгі тұрғындарға тағы да баспана салып беруге қол жеткізді.
– Зиялы қауымның қазақы рухты оятуына, қазақ тарихын, мәдениетін, әде­биетін зерттеп, дамытуына қан­ша­лықты жағдай жасалды. Кеңестік сая­саттың құрығы ұзын кезде Қонаев ұлт ру­ханиятының жоқшыларына қорған бо­ла алды ма?
Кеңес Аухадиев: Димекең әде­биетке, мәдениетке ерекше көңіл бө­летін, ақын, жазушыларға өте жақын болатын. Ол кісі Мәскеуде оқып жүргенде Үлкен театрдағы және басқа да театр­лардағы спектакльдердің барлығын көргенін, ондағы ойнаған әртістердің аты-жөнін айтып отыратын. Соғыс жылдары Алматыға көптеген әртістер келді, біраз фильмдер Алматыда қойылғанын білеміз. Солармен де тығыз араласқанын, тікелей көмек көрсеткенін білеміз.
Қонаев қазақ әдебиеті мен мәде­ниетіне ерекше көңіл бөліп, қамқорлық жасап жүретін, ал енді Әуезов, Мұқанов, Мүсірепов, тағы да басқа ақын, жазушылармен тікелей араласатын. Шәкен Аймановпен, тіпті, отбасымен араласып, дос боп кеткен. Асанәлі Әшімовтің айтуынша, Димекең Аймановқа неге осы «Қыз Жібек» фильмін қоймайсың деп сұрап және ол фильмнің шығуына үлкен әсер еткен.
Олжас Сүлейменовтың «Аз и я» кі­та­­бы үшін Мәскеу жаппай қаралай бастағанда Қонаевтың оған сабырмен ара түскенін барлығымыз білеміз.
Ілияс Есенберлин «Көшпенділерді» жазғанында, одан кейін Әнуар Әлім­жановты Қонаев қолдап отырғанын арыз жазып, «әшкере қылмақ» болған­дарды да өкіне еске алуға болады.
Димекеңнің Нұрғиса Тілендиевпен қалай араласқанын ел біледі. Бибігүл Төлегенова, Ескендір Хасанғалиев Димекеңнің өмірінің соңына дейін араласып, туған күніне келіп, әңгіме-дүкен құрысып жүрді.
Жабайхан Әбділдин: Бұл кісі ғы­лымға, мәдениетке ерекше көңіл бөлді. Қонаевтың уақытында ғалымдарды, жазушыларды, әншілерді қатты дә­ріптеді. Қазақстанның Ғылым акаде­миясының Кеңес өкіметі кезіндегі мәртебесі теңдессіз еді. Ғылым академиясы құрылған 10-15 жылдың ішінде бізден бір топ адам Лениндік сый­лықтың лауреаты болды. «Сәтпаевтың геоло­гиялық картасы» дегенде кім-кімнің де аузының суы ағатын. Ол заманда Ле­ниндік сыйлықтың лауреаты Нобель сыйлығынан артық болмаса, кем емес еді. Академияның жылдық жиналысында әр жылда бірінші күні басынан аяғына дейін Қонаевтың өзі қаты­сатын.
Ол кезде Алматыға ұшақ келіп қо­нарда: «Қазақ Советтiк Социалистік Республи­касының астанасы Алматыға келдік. Мұнда Ғылым академиясы бар», – деп таныстыратын. Ғалымдар Қонаев­тың дәуірінде ең элиталы категорияға жат­қызылды. Олардың жалақысы да жо­ғары болды. Мен академияда вице-президент болып жүрген уақытта ұшақ­та З.Камалиденовпен кездесіп қалдым. Әңгімелесіп отырып, жөн сұрасқанда мен одан екі есе, Обком хат­шысынан үш есе жоғары жалақы алатынымды біл­дім.
Қазақстандағы ең талантты, ең ақыл­ды адамдар ғылымға ұмтылатын. Тіпті, аспиранттардың өзінің мәртебесі биік еді ғой. Академик деген арман ғой, докторлық қорғасаң – барлық проб­лемаң шешіледі деген ұғым қалыптасты қазақ халқында. Өкінішке орай, сол академия қазір қоғамдық ұйым ғана. Қазір өтірік академиктер көбейді. Шын академиктердің өзі сондағыдай құрмет көрмей отыр.
Екінші ең мәртебелі ұйым – Жазушылар одағы. Ауылдың баласы ғалым де­генді білмейміз ғой, бала күнімде үлкен ақын не жазушы болсам деп армандадым. Ең мәртебелі адам – жазушы ғой ол заманда. Әуезов, Мұқанов, Мүсіреповтерді бәрі жаппай оқитын. Жұбанов, Тілендиевтерді кім білмеді ол кезде? Әуезовпен бірге шәй ішсең – кереметтей деңгейге жеткен сияқты бо­латынсың.
Ол Олжасты да аман сақтап қалды. Бұл оның біздің мәдениетімізге деген үлкен қамқорлығы деп білемін. Бірінші басшы экономика, саясатпен міндетті түрде шұғылданады ғой. Ол – оның не­гізгі міндеті. Ал халықтың мә­де­ние­тін, ғылымды дәріптеу мемлекет қайрат­керінің негізгі қаракеті болуы керек.

– Қонаев туралы сөз қозғағанда Жел­тоқсан көтерілісін айналып өту мүмкін емес. Одан кейінгі тексеру, тергеу жұ­мыс­тары және бар. Сол уақытта Қонаев ісімен айналысқан Калиниченко және Гдлян секілді тергеушілер Димекеңе: «Сізге басымды иемін» деген екен дейтін сөз бар. Осы әңгіме құла­ғыңызға шалынды ма?
Жабайхан Әбділдин: Ол кезде тер­геушілердің не дегенін мен біл­мей­мін. Бір нәрсе анық – Желтоқсан – Кеңес өкіметіндегі тәуелсіздіктің ба­сы деген дұрыс әңгіме. Кеңес өкіметіне қарсы көтерілуге болмайды деген қағида жұрттың санасына әбден сіңіп қалған уақытта қазақ жастары ол ұғым­ның быт-шытын шығарды. Ф.Искан­деровтің баяғыда «Ойланған қоян» деген әңгімесі болды. Қоян әбжыланды көрсе қорыққаннан орнынан қозғала алмай қалады екен. Әб­жылан асықпай жылжып келіп, көбігін шашады да, оп-оңай жемтігіне айналдырады. Бір күні бір қоян ойланады: «Мен ғой жүйрікпін. Әбжылан көрсем неге қашып кетпей­мін, неге қозғала алмай сіресіп қала­мын?», – дейді. Сөй­тіп, саналы түрде әбжы­лан­ның алдына барып, арлы-бер­лі ой­қастайды. Жылан қуа алмайды, жа­қындап келсе, қоян қашып кетеді. Сөйтіп, өзіндегі қорқы­нышты жеңген қоян әрі-беріден соң әбжы­ланның үстінде секіріп ойнайтын болыпты. Міне, Желтоқсан оқиғасынан кейін жұрт бойындағы қорқынышын жеңіп, империяға қарсы шығуға болатынын түсінді. Бізден соң Грузиндер көтерілді. Прибалтика елдері, тіпті, ақыл­дылық танытты, олар араларына арандатушыларды жібермей бәрін сауатты жасады.
МГУ-дың студенттері Желтоқсан ту­ралы естігенде: «Демек, қазақтар мал емес екен», – депті.
Кеңес Аухадиев: Димекең 82-ге қараған шағында өмірден озды. Оның өмірі үнемі шуақ шашқан шаттықта өте қойған жоқ. Оған 1985 жылдан бастап, әсіресе, 1986 жылдың желтоқсанынан кейін жала да жабылды, күйе де жа­ғылды. Найзасы ұзын билік Димекеңе шүйлікті. Қазақтың игі жақсыларымен қосақтап қойып, жерден алып, жерге салды.
Димекең өзі де зейнетке кетуге дайын болатын. Еліне еңбегі сіңген, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері атағын алған Қонаевты жөнімен, жолымен зейнетке шығарып салуға болатын еді ғой. Бірақ Горбачев мәселені басқаша шешкісі келді. Он сегіз минуттың ішінде Димекеңді қызметінен алды. Одан кейін жастар көшеге шықты. Желтоқсан оқиғасы басталды. Оның қорытындысын білесіздер. Димекең қиын жағдайда қалды. Оны қорла­ғандай болды. Бірақ елдің бірлігін, ынтымағын өз мүддесінен үнемі биік қойып үй­ренген Димекең ешкімге өк­пе айтып, ашуланған да жоқ, жала жап­тың деп ұрысқан да емес. Өзінің сабырға, ақылға жеңгізген маңғаз мінезімен абы­ройына абырой қоса білді.
Желтоқсан көтерілісінен кейінгі жағ­дай Димекеңнің тағы бір биік қырын ашты. Колбиннің тексерушілері келіп: «Сізге теледидар сыйлапты, сол қайда?», – деп сұрапты. Димекең: «Рас, ондай сый­лық бар еді. Соны Колбиннің кабинетінен жақсылап қараңыздаршы, сонда тұр», – деген ғой. Шынында да сол жерден шыққан. Қосымша жала­қысы бар ма деп тексергенде, қосымша жалақысы түгілі, академик ретінде ала­­­тын ақшасын жас ғалымдарға беріл­сін деп қалдырған. Өз отбасының мү­лігін (пианино, кілем, вазалар, т.б.) Алма­тыдағы № 105 балалар бақшасына сыйға тартыпты. Ол кісі осындай таза бол­ғандықтан аман қалды.
Ал тергеушілер өйтіпті деген мәсе­лені естіген жоқпын. Ондай адамдар бас ие қоймайды. Менің де көрмегенім жоқ қой. Желтоқсанның ұйымдас­тыру­шыларының бірі деп прокуратураға – Әскери прокуратура, КГБ, Мәскеуден келгендер он сегіз рет шақырған – бар­лығын көрдік.
– Бәрі сырт айналып жатқанда ақ­са­қал қарапайым адам ретінде ренжіген ны­шан байқатпады ма?
Кеңес Аухадиев: Біразын жоға­рыда айттым ғой. Турасын айту керек. Желтоқсан пленумы өткеннен кейін Димекеңнің тәрбиесін көрген, бірнеше облыстарды басқарған, Еңбек Ері атанған, тағы да басқа үлкен қызмет іс­теген азаматтар теріс айналғанын бі­леміз. Тіпті, кейбіреулерінің сәлем­десу­ге жарамай қалғаны Қонаевқа жеңіл тиген жоқ. Бірақ біреудің атын айтып, назаланғанын естімедік.
– Қонаевтың адал өмiр сүргенiнің үлгi тұтар тұстары көп шығар?
Өмірзақ Сәрсенов: Бiр мысал келтiрейiн. 1959 жылы Алматыға Вьет­намның көсемi, халықаралық ком­мунистiк және жұмысшы қозға­лы­сы­ның көрнектi өкiлi Хо Ши Мин кел­ген. Мәскеудiң тапсырмасымен Қонаев оны қарсы алған. Хо Ши Мин – сан рет сан елде тұтқындалған, 1929 жылы сырттай өлiм жазасына кесiлген күрескер. Сол еңбектерiн сыйлап Қонаев оның Кеңес Одағына келу шы­ғынын көтерiп алып, елде қы­сыл­масын деп, едәуiр кеңес ақшасын бередi. Мына ғажапты қа­раңыз, Хо Ши Мин қайтарда әуежайда бiр тиыны да жұмсалмаған сол қара­жатты қайтарып берген. Қонаевтiкi мырзалық емес, кiшiлiк болса, Хо Ши Миндiкi ырзалық емес, кiсiлiк болатын. Жиырмасыншы ғасыр­дың алыптары осындай өлшем­дермен өмiр сүрген. Қонаевқа сондықтан халықтың құрметi шексiз болды. Өйткенi, ол ел дәулетiн жеке басына жұмсаған жоқ. Тiптi, жа­лақысы мен академик ретiндегi ай­лы­ғын балалар үйiне аударып беретiн.
– Қонаев дәуірі Cіз үшін несімен есте қал­ды?
Кеңес Аухадиев: Қонаев – ғасыр адамы. Ғылым академиясында сексен жыл­дығын атап өтіп жатқанда Диме­кең күліп: «Мен капитализмде туып, социализмде өмір сүріп, капитализмде өлетін болдым», – деп еді. Ол дәуір Ди­мекеңнің дәуірі. Сол дәуірде Қонаевтың тәрбиесін көріп өскен адамның бірімін. Облысты басқарып жүрген кезімде Қазақстан Орталық партия комите­тінің бюро мүшесі болдым. Қонаевтың кө­­зі­нің тірісінде елмен бірге Халық­ара­лық Қонаев қорын құрдық. Димекеңнің ерекше еңбек жолын, үлгілі адамгер­шілік қасиетін болашақ ұрпаққа жеткізу үшін еңбек етіп жүрмін.
Димекеңнің дәуірінен ерекше есте қалған бір-екі жағдайды айта кетейін. 1972 жылы бүкіл Кеңес Одағында партия билетін ауыстыру басталып еді. Мен ол уақытта қаладағы Совет ау­дандық партия комитетінің бірінші хатшысы едім. Сол жылы Қонаевқа №11 партия билетін тапсырдым. Мен ол кісінің бірінші рет қолын алғаным еді. Димекең ауданға облыс және қала басшыларымен бірге келді. Партбилетін алғаннан кейін жайғасып отырып, ауданның, қаланың жағдайын айтып, маған тілек білдіріп, бата бергендей болды.
Кеңес Одағының Жоғарғы Кеңе­сінің депутаты болып жүрген кезімде Велихов деген академикпен сөйлесіп қал­дым. Сонда ол кісі қазақ жастары математика саласынан, тіпті, ешкімге жол бермейді ғой деп, таңғала айтып еді. Шынында да ол кезде қазақ жастары Мәскеуде, Новосібірде, Украинада көп оқитын. Естен кетпейтін жағдай.
Жабайхан Әбділдин: Қонаевты жеке басыма қатысты екі оқиғаға байланысты өте жақсы білемін. Салық Зиманов институт басшылығынан түсіп қалып, үлкен шу шыққан уақытта, менің де басым дауға ілікті. Жеке ғы­лыми жұмысыма шүйлігіп, көзқара­сымды сынап дегендей, түрлі тиісулер­ден көз ашпай қалдым. Алайда, ақиқат жеңіп, Ғылым академиясы президиу­мының ұсынысынсыз-ақ, Қонаев мені Философия және заң институтының директоры қылып тағайындады. Бірде Қонаев институт директорларын қа­былдайтын болды. Мен араларындағы ең жасымын. Бәрі академик, мен профессор. Бұл ортаға сiңiспегенмiн. Өзара қауқылдасып тұрған кезде бір бұ­рыш­тан Қонаев көрінді. Бәйкен Әшiмұлына қарай келе жатқан секілдi еді. Академиктер қатар­ласа бастады. Мені ешкім танымайды ғой деп, шеттеу тұрып қа­лып едім. Бәйкен Әшiмұлына екi-үш метр жа­қын­дағанда Қонаев мен жаққа кілт бұрылып, «Әуелі профессормен аман­дасайық», – деп қолымды алды. Мен қатты таң­ғал­дым. Жұрт та серпi­лiп кеттi. Кейін ойласам, менің шеттеу тұр­ғанымды біліп, ортаға сіңістіріп жіберу мақсатында жасаған қадамы екен ғой.
Бірде біздің институт философ­тар­дың бүкілодақтық симпозиумын өткізуді мойнымызға алдық. Қонаевтың кө­мекшісі хабарласып, «Қонаев қо­нақ­тарды өзі қарсы алуға қарсы емес» еке­нін айтты. Мен, әрине қуанып кеттім. Келген қонақтарды, азулы академик­терді қуанышпен қарсы алып, елдің экономикасы, бүгінгі жағдайы туралы ерекше ықыласпен әңгімеледі. Мен сол кезде ол кісінің елдің болашағы үшін жаны қалай ауыратынын түсіндім.
Асқар Қонаев бізге Президент болып келгенде арада біраз алыпқашпа әңгiмелер жүрді. Бiрақ ол таза адам едi. Ме­нiң орынбасарым – академик
М.Баймаханов. Әйелi – Роза Ахметқызы. Баймаханов үлкен кiсiнiң күйеу баласы, Роза туған қарындасы болса да туыс­­тығын пайдаланып көкірегін кө­терген емес. Сондықтан Қонаев орнынан кеткенде, оларға ешкім бір ауыз сөз айта алмады. Жалпы олар отбасымен таза, адал жандар еді ғой.
Қазақ «алуан-алуан жүйрік бар, әлі­не қарай шабады» дейді ғой. Қонаев мынаны жасамады, ананы жасамапты деп айтуға болмайды. Димаш Ахметұ­лының Брежневпен жақындығының арқасында, өзі де сүйкімді адам еді ғой, адаммен күліп сөйлесетін, жұғым­ды­лығының арқасында Орталық­та­ғы­лардың (Мәс­кеудегілердің) бәрі оны ерекше сыйлады. Ерекше құрметтеді. Біз оның осы қасиетін ұмытпауымыз керек. Ол – өз дәуірінің адал перзенті.