– Таза қазақ тілінде, қазақ ұлтының мүддесі үшін шыққан тұңғыш әрі ірі басылым «Қазақ» газеті десек, қазақ журналистикасы «әумин» деп қол жайып, «әуп» деп күш қосып, «Алла» деп іске кірісейікті» айтқалы ғасыр озыпты. Ел екі рет жаңарар уақытты шолып көрсек, не байқауға болады?
Сағатбек Медеубекұлы:
– «Елу жылда ел жаңа» деген халық даналығы рас болып шықты. Бір ғасырға екі жыл жетпеген уақытта қазақ халқы қоғамдық-әлеуметтік қалыбын екі мәрте өзгертуге мәжбүр болды. Біз тарихта «формация» деп атап кеткен жүйенің бірі – капитализмнің дәмін татып үлгірмей, феодалдық-буржуазиялық қоғамның орнына социалистік қоғамды күштеп орнатуға кірістік. Сол большевиктік төңкеріс қанмен әкелген жүйе қазақ деген халықтың жүйке-жұлынын үзуге жүйелі түрде күш жұмсады. «Колхоздастыру», «кәмпескелеу» желеуімен халықтың негізгі рухани – затындық байлығын оқпен отап, қылышпен қырды, сталиндік- голощекиндік қуғын-сүргіннің негізгі мақсаты да – халықтың ақыл-ойын ада ету. Ақылы жоқ халық ойланбайды. Айдағаныңа көнеді. Мынау ұлан-байтақ жер парасаттан босайды. Топастық мекеніне айналады. Іріп-шіріген капитализмді бастан кешіріп жатқан патшалық Ресейдің отаршылдық саясатын қазақ даласына жүргізуге арналған, тілін көрсетіп, тісін жасырған, «Түркістан уалаятынан» бастап қазақ елі «журналистика» дегеннің атын естімесе де затының шет жағасын көре бастады. «Дала уалаяты» да қазаққа жақындау болғанымен, ол да қазақ деген ұлттың рухани ұстынын босатуды көздеген. Қазаққа қарсы осындай мылтықсыз майданның басты қаруына қарсы тұрарлық қару керектігін білген Ахаң бастаған зиялылар «Қазақ» газетін шығарды. Ол ғана емес ұлттың рухын оятып, бодандыққа бой бермеуді көздеген басқа басылымдар да шықты. Бірақ «күш қазандай қайнады, күресуге дәрмен болмады». Оған үш себеп болды. Біріншісі – бодандықтың қамыты ғасырлар бойы бас көтертпеген жалпы қазақтың қарсы тұруға сана дайындығының болмауы; екіншісі – сыртқы күштің қуаттылығы; үшіншісі – қазақ зиялыларының мүмкіндігінің аздығы, барының әлсіздігі.
Содан бергі өткен жолын көктей шолып өтсеңіз, қазақ журналистикасының кеңестік идеология құрбаны болғандығын білесіз. Азат ой, бостан сана болмады. Бірақ солай бола тұрса да, ұлттың рухын жоғалтып алмаудың амалын тапқан санаулы ғана саналы тұлғалар газет бетіндегі сөзінің астарына ой әдіптеп отырды. Оны оқи алғандар ойына ой қосты. Жігерін жасытпады. Рухы мықты журналистер Кеңестік ұранды көтергенсіп, көкейінде ұлттың қамы тұрғанын аңғартты. Тіпті, «қазақ» деген сөзді жазғызбақ түгілі, айтуға болмайтындай идеологиялық тепкін кезінде тайсалмай 22 наурыз күнгі нөмірдің алғашқы бетін жасыл бояумен берген Сейдахмет Бердіқұловтың ойын бүкіл қазақ түсінді. Осы бір ғана мінезі үшін де халық оны батыр санады. Болмаса социализмнің алып соқасын сүйреткен «Социалистік Қазақстан» газетінің Бас редакторы газет соңына «Балғабек Қыдырбекұлы» деп қол қойды. Мұның да астарында да үлкен мән жатыр еді. Сол жалғыз ғана «ұлы» леген тіркеменің ішінде ұлтына деген ұлы сүйіспеншілік жатқандығын бұқара қазақ түсінді. Осыншама қыспаққа қысылған сайын ұлттық рух ширыға түсті. Ұлттық рух ширыққан сайын ұлттық журналистика да буырқана түсті. Ширыға бастады. Қандай сұрапыл саясат бақылап тұрса да еліне деген сүйіспеншілікті, ұлтына деген махаббатты, адамдардың бір-біріне деген ынтызарлығын насихаттау арқылы ұлтының ұстынын сақтап қалған да ұлттық журналистика. Бұның өзі арнай ғылыми тұрғыда зерттейтін тақырып.
Сұлтанхан Аққұлы:
– Біріншіден, «Қазақ» газеті жарыққа шыққан тарихи кезең – исі қазақтың әлі де болса сөзге тоқтайтын заманы болатын. Екіншіден, «қазақ – қиямет-қайымға дейін қазақ болып өтпекші» деп газеттің 1913 жылғы алғашқы сандарының бірінде Түрік баласы – Әлихан Бөкейхан жазғандай, «Қазақ» жарыққа шыққанда қазақ қоғамы – аталы сөзге, көзін ашып, көкірегін оятатын ақыл-кеңеске, қалың елді ғасырлық ұйқыдан масадай шағып оятатын баспа сөзіне, ұлттық сана-сезімін қоздыратын үндеуге, адасқан елді алға жетелейтін ұранға, ұлттық идеяға зәру еді. 5 жылдан сәл-ақ ұзақ ғұмыр кешкен (1913-1918 ж.ж.) жападан-жалғыз «Қазақ» газеті мен осы тұңғыш жалпыұлттық басылым аңсап, арпалысып өткен ұлттық тәуелсіздігіміздің ширек ғасырға жақын кезеңінде шығып тұрған саны көп те сапасы жоқ мыңдаған басылымды, ХХ ғасыр басындағы «Қазақ» пен ХІХ ғасыр басындағы мыңдаған газеттің қазақ қоғамына деген ықпалын, әсерін, атқарған саяси, мәдени-ағартушылық, ақыр аяғында тарихи ролін тіпті салыстыруға тұрмайды. Оған бір-ақ мысал келтірейін. 1985 жылы Ұлыбританияның Оксфорд университеті жанындағы Орта Азияны зерттеу орталығының және Франциядағы Сорбонна университетінің ғалымдары ХХ ғасыр басындағы мерзімді қазақ баспасөзі туралы жаза келіп, Алаш зиялылары мен «Қазақ» газеті қазақ қоғамында мәдени төңкеріс – мәдени ренессанс жасады деп бағалады. Міне, «Қазақ» газетіне Батыс ғалымдары берген мұндай жоғары бағаны бүгінгі саны көп те, сапасы жоқ қай қазақ басылымына бере аласыз?
Одан да зор мысал келтірсем: көрші орысқа ХІХ ғасырдың 30 жылдарынан ХІХ ғасырдың екінші жартысына дерлік тарыдай шашылып бодан болып қосыламын деп жерінен де, ұлттық мемлекеттігінен де жұрдай айрылған қазақты ХХ ғасырдың басында ұйыған сүттей ұлт қылып қалыптастырған да «Қазақ» газеті емес пе еді? Осы тарихи фактіні кім теріске шығара алады!? Классикалық ұғымдағы ұлт болып қалыптасты деуге негіз, тарихи дәлел керек болса: 1917 жылдың күзінде бүкіл-
ресейлік құрылтай жиналысына қазақ елінде үш саяси партия – Әліби Жангелдин бастаған бәлшебектік социал-демократтар, Көлбай Тоғысов құрған «Үш жүз» және «Алаш» партиялары сайлауға түскені тарихтан мәлім. Міне, алғашқы екі партия бірде-бір депутат өткізе алмаған болса, бүкіл саналы қазақ «Алаш» партиясын қолдап, оның 43 депутаты мандат алғаны мәлім. Міне, қазақ өзін бір ұлт – Алаш ұлтымын деп сезініп, Алаш партиясын қолдады. Алаш пен қазақтың синоним ұғым екенін кім кімде біле бермейді. 1917 жылғы бұл сайлау – қазақ ұлтының қалыптасқанын паш етті. Бұл, өз кезегінде, «Қазақ» газетінің және оны шығарып тұрған «Алаш» зиялыларының еңбегі мен жеңісі болатын.
– «Қазақ» газеті ашылған тұста Қылышбаев деген қазақ газет басқармасына былай деп хат жазыпты: «…Газета деген керек нәрсе ғой, ендігі заманда дүнияның қаруы, діннің тіреуі, тіршіліктің серігі газета болған соң, артын ойлаған, алдын болжаған көзі ашық жұрттар газетаны жанындай көреді. …Газетаға дегенде күш-көмегі, мал-дәулетін аямайды. Бірақ есіңізде болсын, бұл айтылғанның бірі енді біздің қазақтан табылмайды. «Бұл қағаздың не керегі бар? Ол не береді?» – деп оқуды, жазуды қадыр тұтпаған, керек қылмаған қазақ сенің газетаңа ақша шығара қоймайды». Бұл сол замандағы қазақтың газетке (журналистикаға) деген көзқарасы деуге болады. Қазір ше? Қазақ баспасөзі осы бір жағымсыз психологияны өзгерте алды ма?
Сағатбек Медеубекұлы:
– Ол психология қазіргі қазақтың бойында әлі де бар. Кейде Абайша «көңілсіз құлақ ойға олақ» екеніне көзің жетіп, «бойда қуат, ойда көз болмаған соң айтпа сөз» деп түңіліп те кеткің келетін кездер бар. Сөйте тұра, Мағжан құсап: «бастыра киген тымағын, ұйқы басқан қабағын, бұрынғы ескі заңымен, алдындағы малымен, бірге тұрып, бірге өрген Алаш деген елім бар, неге екенін білмеймін, сол елімді сүйемін» деп өзіңді-өзің жұбатасың да «Мен жастарға сенемін!» деп еңсеңді тіктейсің. Тіктейміз-ау, бірақ «Жастар маған сене ме? деген сұраққа жауап іздеуді ұмытып кететін кездеріміз де аз емес…
Сұлтанхан Аққұлы:
– Қылышбаев деген бір қазақтың өз қоғамынан соншама түңіліп жазғанымен мен үзілді-кесілді келіспеймін. Оның сөзінен пәлендей тұжырым жасаудың өзін тіпті санаға қонбайды. Неге десеңіз, ХХ ғасырдың басында газет шығаруға ғана емес, жалпы ұлттық мәселелерді шешуге келгенде де қазақ дүние-мүлкін аяған емес. Мысалға, «Қазақ» газеті отаршыл биліктің қасақана қудалауына ұшырап, талай рет жабылу қаупі төнгенде, ел ішіндегі байлары, оқыған-тоқығандары, тіпті ортақолды шаруалары 50 тиыны болсын, 1 патша рублі, 5 немесе 100 рубль демей, қолындағы тиын-тебенін аяды ма. «Қазақ» газетінің бір санында тіпті қазақтардың сонау Қытайдан 600 патша рублі сомасында ақша жинап жібергенін жазды емес пе? Ол кезде бір аттың құны 8-10 рубльден аспайтынын ескеру керек. 600 рубльге жаңа газет шығаруға болатын.
ХХ ғасыр басында қазақ байлары өздерінің ұлтшылдығымен, ұлттық сана-сезімімен қазіргі Қазақстандағы бар табиғи байлығымызды сүліктей сорып отырған мультимиллионерлерден, миллиардерлерден әлдеқайда жоғары тұрды. Мысалға, «Қазақ», «Сарыарқа», «Бірлік туы» газеттері, «Абай» журналы кімнің қаржысына шығып тұрды? Одан қалса, 1917 жылғы І Жалпықазақ съезі, қазақтың ұлттық мемлекетін қайта тірілткен ІІ Жалпықазақ съезі кімнің қаражатына ұйымдастырылып өтті? Қазақтың мемлекеттік бюджеті бар ма еді? Алашорда үкіметі құрылғанмен, Азамат соғысы кезінде бұқара халықтан салық жинау мүмкін емес еді де, үкімет жұмысына, елді қорғайтын Алаш атты әскерін жасақтауға қажетті қаражаттың бәрін қазақтың бай-меценаттары жинап берген жоқ па еді?! ХХ ғасыр басындағыдай кіршіксіз бай-меценаттар тіпті бүгінгі Қазақстанда некен-саяқ. Ол дәуірде тамсанып «мынауың шіріген бай» дегендегі қазақтың бар дәулеті – малы ғана емес пе еді! Мал болғанда да – 5-10 мың бас жылқы ғой. Бүгінгі қазақ байларының меншігінде мұнай, газ, қара түсті металл, алтын-күміс кен байлықтарына қоса, небір зауыт-фабрика, комбинат… әйтеуір жоқтың бәрі бар. Алайда, қайсысы ұлтқа жаны ашып, байлығымен бөлісіп отыр? Бұл – ащы да болса ақиқат.
Ал «Қазақ» газетіне оралсам, Қылышбаев не дейді, тарихи фактілер не дейді? Алғашқы саны шыққан 1913 жылдың ақпанынан 1915 жылға қарай «Қазақтың» жалпы таралымы 3 мыңдай болса, 1917 жылға қарай 8 мыңнан асып жығылды. Салыстыру үшін айтсам, ХХ ғасыр басында Ресей империясының астанасындағы оқырманы ең көп деген мерзімді басылымы 10 мың данадан аса бермейтін. Ал қазақ даласында бір дана газетті бүкіл ауыл, тіпті болыс болып оқыды емес пе? Ол – ол ма, 1915 жылдан бері қарай «Қазақ» жалпыұлттық басылымнан халықаралық басылымға айналғанын қайда қоясыз?! Газетті Ресейдің жоғарғы оқу орындарында (Киев, С.Петербор, Мәскеу, Қазан, Том) оқып жүрген қазақ студенттерінің жаздырып оқитынын айтпағанда, Қытай қазақтары мен Түркия оқырмандарының жаздырып алатынын неге естен шығаруымыз керек?!
Бір сөзбен айтқанда, ХХ ғасыр басында қазақ қоғамында баспасөзге, журналистикаға осындай көзқарас болған. Қылышбаевтікі адасу.
Ал енді сіздің «Қазір ше? Қазақ баспасөзі осы бір жағымсыз психологияны өзгерте алды ма?» – деген сұрағыңызға тоқталсам, жауабым мынау: Жоқ, өзгерте алған жоқ. Керісінше, ХХ ғасырда болмаған «жағымсыз көзқарасты» қазақ баспасөзі мен журналистикасы ХІХ ғасырдың басында өзі қалыптастырып, соны күннен күнге күшейтіп, нығайтып отыр. Өйткені, ХХ ғасыр басында бұқара халық «Қазақ» газетінің сөзіне құрандай сенді. «Қазақ» биліктің сөзін емес, халықтың сөзін сөйлеп, мұңын мұңдады, жоғын жоқтады. 1916-1917 жылдары «Қазақ» газеті отаршыл Ресей билігіне қарама-қатар көлеңкелі парламент пен үкімет міндеттерін қоса атқарғанын айтуға, оны тарихи шындық деп мойындауға тиіспіз. Мысал керек болса, 1916 жылы IV Мемлекеттік думадағы мұсылман фракциясының бюросына қазақтың өкілетті өкілі ретінде кім бару керек деген шешімді «Қазақ» ұсынса, қоғам келісті. Батыс майдандағы қара жұмысқа қазақтан жігіт алу туралы орыс патшасының 1916 жылғы 25 маусым жарлығы шыққанда, оны орындауға үндеп, шешім қабылдаған «Қазақ» редакциясы болса, қалың бұқара оны орындады емес пе? Қазақтан атты милиция – Алаш атты әскерін жасақтауды ұсынған да, І-ші және ІІ-ші Жалпықазақ съездерін шақырған да кім еді? «Қазақ» газетінің сапасына, жеткен белесіне бүгінгі бірде-бір басылым жете алмай тұр. Оның ең басты сыры – бүгінгі басылымдар, оның ішінде теледидар да бар, бұқара халықтың сенімінен жұрдай айрылып отыр. Кімнің сөзін сөйлейтінін өздеріңіз де жақсы білесіздер…
– Біздің қарапайым халық көп жағдайда журналистиканың міндетін жаңалықтар қызметімен ғана өлшейтіндей әсер қалдырады. Бұл, бәлкім, әлгі «Қазақ» газетінің тұсауы кесілер тұстағы түсініктің әлі де толық жетіле қоймағанының көрінісі болар. Журналисті шығармашылық адамы емес, қоғамдық қызметкер ретінде қабылдау басымдау сияқты. Журналистік шығармашылығы немен өлшенеді?
Сағатбек Медеубекұлы:
– Ұлтына құлай беріле ынта-шынтасымен беріле қызмет етумен өлшенеді. Журналист сәт сайынғы ақпарат ағынының құлы болмағаны жөн. Нақтырақ айтсам, журналист ақпараттарға қызмет етпеуі тиіс, керісінше ақпараттарды ұлтының керегіне шығармашылықпен жаратуы қажет.
Сұлтанхан Аққұлы:
– Мен мерзімді баспасөзді, журналистиканы шығармашылық мамандық деуден гөрі, қоғамның айнасы, қоғамның санитары, тамыршысы, емшісі дер едім. Журналистика мен жазушылықты шатастырмауға тиіспіз. Жақсы журналистке, шебер журналистке Мұхтар Әуезұлының немесе Ілияс Есенберлиннің бай тілін меңгеру шарт емес. Журналистке қоғамның тыныс-тіршілігін, демін, дертін, көңіл-күйін, ұмтылысын, арман-мұратын қалт жібермей бақылап, соны қоғамның өзіне айна сияқты еш бояусыз көрсетіп отыру. Егер қазір оқырман қолына кез келген қазақ басылымын алып онда көрініс тапқан кез келген оқиға, құбылыс туралы мақаланы, журналистік репортажды не қысқаша ғана жаңалық хабарды оқыса, ол материалдан оқиға-құбылысты көзімен көргендей сезім, әсер алмайды. Ол не оқиды? Дұрыс айтасыз: ол журналистің көзқарасын, әсерін, пікірін, тұжымырын оқиды. «Шайнап берген нан ас болмайды» деп дана қазақ жай айтпаған ғой. Менің айтарым – журналист өзінің әсерін, пікірін, көзқарасын, тұжырымын қалтасының ең түкпіріне тығып қоюы керек. Ол болған оқиға-құбылысты еш бояусыз, бүкпесіз, ақты ақ, қараны қара етіп беруге тиіс. Оқырман оқиғаны өз көзімен көріп, құлағымен естігендей әсер алуға тиіс. Ал ол оқиғадан қандай да бір пікірге келуді, тұжырым жасауды журналист оқырманның үлесіне қалдыруға міндетті. Журналистика деп осыны айтады. Мұнда шығармашылыққа еш орын жоқ. Нағыз журналист, шебер журналист бейтарап көзқарас ұстауға тиіс. Журналист, баспасөз құралы оқиғаның куәгері, қоғамның айнасы. Қоғам қандай болса – соны айнытпау көрсету – журналистиканың, баспасөздің міндеті.
– Бәсекелестік – дамуға жетелейді, ол рас. Бірақ оның да зиянды тұстары жоқ емес сияқты. Рейтинг көтеру деп жүрміз ғой. Немесе таралым көбейту. Қандай да бір бағдарлама ашылса төрінде «жұлдыздар» отырады. «Қазақ» газетін Алаш арыстары халықты тәрбиелейміз деп ашқан жоқ па еді? Біз ұлттық журналистиканың осы бір қасиетті қағидасын ұмыт қалдырғандаймыз. Халықты тәрбиелеу мен соның бодауында кету… Осының түбі бізді қайда апарады?
Сағатбек Медеубекұлы:
– Журналистика – халық пен биліктің ортасында ақпараттар ағынының алтын көпірі. Оның басты міндеті – бұқараны ақпараттандыру. Бірақ ол – құрғақ ақпараттар қоймасы емес. Әр ақпараттың астарында ұлттық мүдде, мемлекеттік мұрат, халықтық арман, бұқаралық аңсар тұруы керек. Әр ақпараттың артында адам тұрады. Журналистика тарихи таным құралы да, халыққа тағылым тарататын мектеп те, сонымен бірге, ол көңіл көтертер қызмет те атқарады. Рас, ол тәрбие құралы да. Бірақ құрғақ дидактикалық желі емес. Ол концерттік мекеме емес. Ол әншілер мен әртістердің ойына келген сөзін емін-еркін айта беретін сахнасы емес. Ол – халыққа ойлы сөз, нәрлі пікір таратар мінбер. Ол – халықтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын алаң.
Сұлтанхан Аққұлы:
– Біріншіден, тәуелсіздігіміздің ширек ғасырға жуық кезеңінде шынайы бәсекелестікке қол жеткізе алмай жүріп оның «зиянды тұстарын» кім қайдан байқап қойды екен?! Ал шын рейтинг көтеру үшін – кез келген баспасөз құралында бүгінгі қоғамдағы ең өзекті проблемалар, ал ондай проблемалар шаш-етектен келеді, ашықтан-ашық, еркін әрі терең талқылануға, сарапталуға тиіс. Екіншіден, ең өзекті проблемаларды ашық, еркін, терең әрі жан-жақты талқылау-сараптау үшін Конституцияда көрсетілген сөз бостандығы еш шектеусіз қамтамасыз етілуге тиіс. Үшіншіден, баспасөз құралдары арасында шынайы бәсекелестік болуға тиіс. Төртіншіден, Қазақстанда «мемлекеттік» деген ақпарат құралы болмауы керек. «Мемлекеттік» деген кешегі келмеске кеткен совет империясының ең ауыр мұрасының бірі. Естеріңізге сала кетейін: 1998 жылдың 2 сәуірінде Президент Н.Назарбаев «өркениетті елдердегі сияқты Қазақстанда да мемлекеттік баспасөз құралы деген болмайды» дегені бар еді. Сондағы ойы – «Хабар» агенттігінің 49, 99 пайызын жеке қолға беріп, ірі жеке-меншікті медиа-холдинг құру болып шықты. Бесіншіден, Қазақстанда қоғамдық, тәуелсіз, бейтарап теледидар ашатын уақыт әлдеқашан пісіп жетілген.
– Қазіргі ұлттық журналистиканың жағдайы былайша белгілі. Кейде «Сөз түзелді!» – деп сенімді айта алар жағдайда емеспіз-ау деген ой келетіні бар. Осы қалпымызды не түзейді? Қандай тетіктер іске қосылмай жатыр? Журналистиканың түзелуіне алдымен кімдер мүдделі болуға тиіс?
Сағатбек Медеубекұлы:
– Қазақ журналистикасы қисық деп кім айтты? Қазақ журналистикасы қазіргі заманауи технологиямен қаруланған, өзінің ұлтына қалтқысыз қызмет етіп келе жатқан, мемлекетінің рухани ұстынын ұстап тұрған, қоғамдық сананың қозғаушы қызметінен айнымаған алып жүйе. Ол сонысымен бағалы да қадірлі. Қазақ журналистикасы өзінің осы міндеттерін атқаруда әлемнің кез келген журналистикасымен иық тірестіре алады, әрбірден соң көбінен озық та…
Сұлтанхан Аққұлы:
– Ел боламын десең, бесігіңді түзе! – деп бір дана айтқан екен. Қазақ мектептеріндегі жалпы білімнің және журналистерді тәрбиелейтін жоғарғы оқу мекемелеріндегі кәсіби білімнің жайын жетілдіру керек. Оның жайын бүгінгі журналистердің сауатсыздығынан анық байқайсыз. Екіншіден, журналистиканың түзелуіне мемлекет, дәлірек айтсам – ресми билік мүдделі емес, қоғам мүдделі деп кесіп айта аламын.