Әмірхан Меңдеке. Ұлт жазушысы
Қабдеш Жұмаділовтің «Қылкөпір» атты романы бар. Бұл романның басты кейіпкері – Айжарық деген жазушы. Осы Айжарықтың өмірлік позициясы жөнінде автор былай дейді:
«Айжарық үшін бір ғана таразы, бір ғана өлшем бар. Адастырмас Темірқазық жұлдызым деп соны ғана мөлшер тұтты. Ол – қазақ ұлтының мүддесі. Империя кезінде қазақты азат етуден, азаттықтан кейін тәуелсіздікті бекемдеуден артық міндет жоқ деп білді. Бұл жағынан Айжарықтың есебі өте қарапайым: қазаққа қызмет істейтін, қазаққа пайдалы нәрсенің бәрі жақсы, оны қолдау керек. Ал қазаққа зиянды нәрсеге, мейлі ол кімнің ісі болса да, жол беруге болмайды. Бұл жағынан Британия туралы серт ұстаған Черчилльмен пікірлес. Шығармаларының алтын арқауы да осы болды. Ешқашан бүкіләлемдік ұран шақырып көрген емес. Олай ету Айжарықтың міндетіне жатпайды. Бүкіләлемдік проблемамен «адамзаттың жазушылары-ақ» айналыса берсін. Дәл қазір ағылшын да, неміс те, француз да, орыс та, қытай да Айжарықтың ақылына зәру болып отырған жоқ. Бұл үшін өз ұлтының уайымы да жетіп жатыр…».
Дәл осы жерде Қабдеш Жұмаділов өзінің кейіпкері туралы емес, өзі туралы айтып отыр десек те әбден болады. Бұған көрнекті жазушымыздың өмірі мен шығармашылығы толық куә.
Енді жазушының: «Айжарықтың есебі өте қарапайым: қазаққа қызмет істейтін, қазаққа пайдалы нәрсенің бәрі жақсы, оны қолдау керек. Ал қазаққа зиянды нәрсеге, мейлі ол кімнің ісі болса да, жол беруге болмайды», – дегеніне тағы да назар аударыңызшы. Бұл – шын мәнінде қарапайым ғана есеп емес, ұлы есеп. Ұлы идея. Ұлы міндет. Ұлы парыз. Қазақ зиялысы үшін бұдан өткен ұлы парыздың болмағы да екіталай.
Қабдеш Жұмаділов – осы ұлы парызға мейлінше адал жазушы. Осы ретте еріксіз салыстыруға тура келеді. Орыстың орманнан да қалың оқырмандары В.Белов пен В.Распутинді әулие тұтады. Не үшін? Олардың шығармаларындағы ұлттық рух үшін. Ұлттық рух дегеніміз – халықтың ғасырлар сүзгісінен өтіп, жалпыұлттық дәрежеде мойындалған ұстанымдары. Яғни, әр ұлттың өз құндылықтарын құрмет тұтуы және оларды қорғауға әзірлігін білдіретін ерік-жігері, биік сезімі, нақты іс-әрекеттері. В.Белов пен В.Распутиннің шығармаларын бір кісідей-ақ оқыған оқырман ретінде және сол оқығанды ептеп болса да ой елегінен өткізе алуға жарайтын әдебиетші ретінде айта кетейін, В.Белов пен В.Распутиннің шығармаларындағы ұлттық рух Қабдеш Жұмаділовтің шығармаларындағы ұлттық рухтың жанында жіп есе алмайды. Ауқымдылығы жағынан да. Тереңдігі жөнінен де. Бұл тұрғыдан келгенде, Қабдеш Жұмаділовтің қадіріне біз әлі жете қойған жоқпыз. Жете бағалай алмай жүрміз.
***
Қабдеш Жұмаділов «Дарабоз» дилогиясын жазу арқылы талай-талай «ақтаңдақтарды» ашып берді. Әрине, «Дарабоз» – айшықты тарихи роман. Сонымен бірге бұл романды қазақтың тарихын бірден-бір дұрыс қорытқан ірі зерттеу еңбек десек те болғандай. «Дарабоз» құндылығы, бағалылығы, зәрулігі, қажеттігі, бір сөзбен айтқанда, пайдалы әсер коэффициенті жөнінен Алексей Толстойдың әйгілі «Бірінші Петрінен» артық болмаса, еш кем емес.
Қабдеш Жұмаділовтің осы романындағы Әбілқайыр хан туралы тұжырымы – түптің түбінде ақиқатқа айналып, келешек тарихшылар мен болашақ жазушылар риясыз мойындауға тиісті аса бағалы тұжырым. Мың жерден «маневр» жасасын, айналып келгенде Әбілқайыр ханның өзі мен айналасының ұстанған саяси бағыты – атың өшкір бодандық қой! Мұны ешуақытта жақтауға да, ақтауға да болмайды.
Орысқа еліктегеннің бәрін – жақсыға, орысқа ергеннің бәрін – данышпанға балап үйренген әдеттен біз әлі арылған жоқпыз. Неге болса да, қандай құбылысқа болса да әлі күнге дейін орыстың көзімен қараймыз. Орыс кімді, нені жек көрсе, біз де соны жек көреміз. Орыс кімді, нені жақсы көрсе, біз де соны жақсы көреміз. Осы дерт әбден бойына да, қанына да сіңген ірі жазушымыздың бірі өз туындысында Әбілқайыр хан мен Шақшақ Жәнібекті (тархан Жәнібекті) қалай көкке көтереді десеңізші. Әбілхайыр ханды ойшыл, данышпан, кемеңгер етіп бейнелейді. Не үшін? Орысқа бодан болғаны үшін. Шақшақ Жәнібекті де алысты болжайтын көреген етіп суреттейді. Не үшін? Әбілхайыр ханның соңына бұйдалы тайлақтай ере бергені үшін.
Мәуірті келгенде неге айтпасқа, аузымен құс тістеген әлгі жазушымыздың қыза-қыза келе «орыспен тек тағдырлас қана емес, туыстас болып кетуді және мәңгілікке туыстас болып қалуды» да іштей шешіп-пішіп қоятынына не дерсіз?! Әрине, бұл пікірді ол Әбілхайыр ханның ішкі ойы ретінде береді. Бәлкім, әлгі жазушыға мұндай ой Мәскеу тарапынан сый-сияпат алу үшін кезінде керек болған да шығар, бірақ мұндай жасанды пікірдің өмірі де келте, өрісі де шолақ екенін өмірдің өзі-ақ дәлелдеп берді. Орыспен туыстасудың, онда да мәңгілікке туыстасудың қазақ үшін жалғыз-ақ (!) жолы бар. Ол – жұтылып кету! Ұлт ретінде жойылып кету!
Жарайды, Әбілқайыр хан қазақтың ертеңін, қазақтың келешегін ойласын-ақ делік. Қазақтың ішкі алауыздығын жойып, оны шоқтай етіп біріктіріп ұстағысы келсін-ақ делік. Бірақ сол үшін қазақ неге бөтен елге, жат жұртқа бодан болуы керек? Өзің өзгеге бағынышты болып жүріп, сен кімді бағындырасың, кімді жарылқайсың? Қабдеш Жұмаділов «Дарабоз» романында Әбілқайыр хан мен Шақшақ Жәнібектің осы әрекетін тас-талқан етіп айыптайды. Хан Кеңесіне келіп, «қолындағы бықсыған темекісін керегенің көгіне қағып қойып», селқос қана отырған Шақшақ Жәнібекке шамырқана қарап, әйгілі Төле би былай дейді:
«– …Мал-мүлік те ештеңе емес-ау, ең қиыны адамдардың құлдыққа еті өліп кете ме деп қорқамын. Маңдайыңа құлдық таңбасы бір басылса, ол оңайшылықпен өшпейді. Қалмақтан қағажу көргеніміз аздай, енді отбасың мен Отаныңды орысқа билетпексіңдер ме? «Бодан, бодан» дейсіңдер, боданнан – құл туады, құлдан жетесіз, жасық ұл туады. Сонда болашақ ұрпағымыздың жайы не болмақ? …Ал Жәнібек, сенің қаптаған қалың қолың, қару-жарағың қашан сай болады? Әлде Алланың өзі аспаннан тастайды деп күтіп отырмыз ба? Бәлкім Әбілқайыр екеуің етегінің астына барып тығылған қатын патшаның рақымы түсіп, жеріңді жаудан тазартып беретін шығар? Орыс өнерлі жұрт қой. Бірақ аузыңды ошақ, мұрныңды моржа етіп, түтін жұтқаннан өзге үйренген өнерің бар ма сол елден? Айтпақшы, ақ патшадан тархан шенін алған екенсің-ау. Бірақ сол тархандығың ел қорғайтын қалқан болмай, мойныңа салған арқан болып жүрмесін!».
Қабдеш Жұмаділовтің өз тұстас-тұрғыластарынан бір артықшылығы, неге болса да, қандай құбылысқа болса да қазақтың көзімен қарайды. Онда да, тәуелсіз қазақтың!
***
Жақында біз Қабдеш Жұмаділовтің 12 томдық жинағын тағы бір рет сүзіп шықтық («Сүзіп шықтық» деп жатқанымыз, бұларды бұрын да талай рет жата-жастана оқығанбыз ғой…).
Бір көзім жеткен нәрсе, Қабдеш Жұмаділов өз тұстас-тұрғылас әріптестеріне қарағанда ақиқат пен шындықты әлдеқайда мол айтыпты. Мол қамтыпты. Ақиқат пен шындықты кім көбірек қамтиды? Еркін ойлы суреткер ғана.
«Соңғы көш» романын ғана алыңызшы. Бұл роман 1973 жылы жарық көріпті. Ал осы романның ішінде қоғамның бүкіл шындығы тұнып тұр: қуғын-сүргін, аштық, саяси асыра сілтеу, үлкен халықтардың кіші халықтарға көрсеткен зорлығы мен қорлығы, бұратана халықтардың тағдыры… Жазушы ұл+ықытайлық шовинизмді келістіре, әдібін келтіре көрсеткен кезде, сіздің көз алдыңызға еріксіз ұлыорыстық шовинизм елестейді: қалай ұқсас! қалай үндес!
Автор осы романда қазақ халқының тағдырын ғажайып терең ашып көрсеткен. Өз басым «Соңғы көш» – қазақ диаспорасы жайындағы тұңғыш роман» дегенді әр-әр жерден оқып та жүрмін. Меніңше, бұл дұрыс емес. Бұл – шығармаға қиянат. Авторға қиянат. Шын суреткер бөлшекті суреттеу арқылы бүтінді көрсете алады. Қабдеш Жұмаділов те Шығыс Түркістандағы қазақтардың жағдайын суреттей отырып, қазақтың ХХ ғасырдағы тауқыметі мен тағдырын, азабы мен қасіретін тұтас көрсете алған.
Өзге жазушыларымыз түрлі деңгей-дәрежедегі бодандық пиғыл мен жалтаңкөз кіріптарлықтан арыла алмай отырғанда, Қабдеш Жұмаділовтің 70-жылдары «Соңғы көш» секілді азат, бостан, еркін ойлы шығарманы тудыруының басты себебі неде? Әрине, мұны тудырған – автордың азат мінезі мен бостан рухы. Тектілігі.
***
«Жалпы «ұлтшыл» деген сөзден үрку керек пе? «Халықшыл», «отаншыл» деген сөздер жақсы болғанда «ұлтшыл» неге жаман болуға тиіс? Мұны құбыжық етіп көрсеткен – империялық саясат. Осыдан қорқып келген біз ұлтшыл деуге аузымыз бармай ұлтжанды деп жүрміз… Мен білгенде бұл формада айтылатын қазақта екі-үш қана сөз бар: байжанды, қатынжанды, итжанды. Үшеуі де ұнамсыз сөздер. Ұлт деген қасиетті ұғымды өйтіп қорлауға болмайды. Мен шар тартқан шағымда «бірдеңежанды» атанғанша, жасымда көп бейнетпен алған «ұлтшыл» деген атағымды сақтап қалғым келеді».
Қабдеш Жұмаділов осылай дейді. Көргені де көп, түйгені де мол жазушының байқағыштығына, аңғарымпаздығына еріксіз тәнті боласыз. Ұлтшылдық – табиғи қасиет, табиғи сезім. ХХ ғасырдың басында Алаш зиялылары ұлтын жан-тәнімен, беріле сүйген тұлғаларды «ұлтшыл», «ұлтшыл тұлға» деп атаған және бұл сөз жақсы мағынада қолданылған (бүгінгі «елжанды», «ұлтжанды» деген мағынада). Ал империялық саясатқа, отаршылдарға керегі кімдер? Айтқанына көніп, айдауына жүретіндер: яғни, ұлтсыздар, тамырсыздар, тексіздер, мәңгүрттер… Сондықтан да олар «ұлтшыл» деген сөзге жағымсыз мағынаны арқалатты да жіберді. Ұлтын сүйетіндер «ұлтым» деуге тап бір ұрлық жасағандай қорынып жүруі үшін. Әлдебіреулер «ұлтшыл» деп айтып қала ма деп қорғалақтап, бүгежектеп күн кешуі үшін.
«Толеранттылық» (толерантность) деген терминнің шығу себебі мен түп төркінін зерттеген ғалымдар жуықта ғана мынандай «қызық» жайды анықтады. Бұл терминді ойлап тапқан да және оны айналымға енгізген де – ғалымдар емес, Батыстың саяси манипуляторлары екен. Өз пікірін, өз сөзін, өз ойын өзгелерге өткізу үшін. Тағы бір қызығы, бұлар бұл терминді әр елдің өз тіліне аударуына да қарсы. Аударса не болады? Арты ашылып қалады. Мысалы, «толерантность» орыс тіліне – «терпимость», қазақ тіліне –«көнбістік», не болмаса «көнімпаздық» деп аударылуға тиіс. Саяси манипуляторларға орыстың мұны – «толерантность», қазақтың – «толеранттылық» деп қабылдағаны керек. Сонан кейін жүрсін сол сандалып, «толеранттылықты» (көнбістікті! көнімпаздықты!) мәдениеттіліктің бір белгісі, саяси мәдениеттің биік бір өлшемі екен деп адасып.
Осындай қитұрқы, не болмаса қылдай нәзік, жіңішке мәселелер Қабдеш Жұмаділовтің көркем туындыларында да, публицистикалық мақалаларында да, сұхбаттарында да жиі айтылады. Жазушының сондағы ойы – «Қазақ қайтсе қалады қазақ болып?». Тіпті өзгені былай қойғанда, жазушы мына іргедегі қырғыздардың қазаққа талай тісін батырғаны, «жау жағадан алғанда бөрі етектен аладының» керін келтіріп талай рет аяқтан қырқа шалғаны, тіпті бірде қазақтың жайсаңы мен жақсыларын қырып салып, олардың бастарынан «кәлла-мұнара» тұрғызғаны жөнінде де ашық жазады. Қ.Жұмаділовтің сондағы айтайын дегені не? Рас, «қазақ-қырғыз – бір туған». Әйтсе де, қырғыз – жеке ұлт, жеке ел. Ал жеке елдің өз мүддесі болады. Және олар өз мүддесі жолында ештеңеден аянбайды да, тартынбайды да.
Бір сөзбен жинақтай айтсақ, Қабдеш Жұмаділов – ұлт жазушысы. Ақын үшін, жазушы үшін «ұлт ақыны», «ұлт жазушысы» атанудан асқан мәртебе де, абырой да, атақ та, даңқ та болмақ емес. «Кімде-кім өз ұлтын сүйсе, қияметте де Алла Тағала оны сол ұлттың сапында тірілтеді» дейді қасиетті Хадис. Ұлтқа, өз ұлтына қызмет еткеннің әманда жүзі жарық, жұлдызы жоғары. Қабекеңнің де жұлдызы жоғары.
Әмірхан МЕҢДЕКЕ, сыншы