немесе Уақыт салған портрет

---

Уақыт дегенде көз алдымызға шашы – аппақ қудай, жүзін әжім торлаған, қо­лын­да – асасы, аузында – Алласы, шапаны жер сызған, өзін әркез сергек ұстайтын, жады – ғаламат, ойы – терең, ше­шен де ділмәр, әділетті, кейде пенделер­ге миығынан күле қарайтын, күле отыра адами надандықты, дүниеқоңыздықты, қараниеттілерді қарғап-сілейтін, көр­со­қырлықты мазақтайтын маңғаз, қарны аш­қанда қойнынан күлшесін шығарып бір үзіп, жеп алатын адал қарт елестейді. Ол қырандай қырағы, он сегіз мың ға­лам­дағы бірде-бір жаңалықты назарынан қалдырмайтын нағыз байқампаз! Оның пат­шакөңіліне ие болғандар өзгелерден оза шауып, қарақұрым топтан қара үзіп, ба­сына бақ дарып жатады. Ашуланса қа­бағы қарс айырылып, бұлқан-талқан бо­ла­тын әлгі қартыңның қырсық та қыңыр мінезіне, қырына іліккендер көштің соңын­да, көптің ішінен көрінбей қала­ты­ны тағы бар, ұмытпаңыздар. Ішкі дра­ма­тизм­ді сан түрлі уақиғалар ушықтырған мы­на заманда біз Уақытты, оның ақ са­қа­лын, ақ басын, жасын сыйлаудан қалып ба­рамыз. Уәкең саналы ғұмырын са­на­сыз­дар­дың бірін-бірі сынаған арызын, ке­р­тарт­па сындарын оқуға немесе біреуді аяқ­­тан шалып, тобықтан қағуға емес, әр­кез үлкен бастама, ұлы істің жанынан та­бы­латыны «HOMO SAPYENS»-ке үлгі. Кең­дігі мен кесектігін де содан байқаймыз. Көңілді жүргенінде адамды қуантып, рен­жігенде суық хабар жеткізетіні – Ал­ланың пәрменінен. Тасты тескен тамшыдай әлгі Ақсақал таза әрі жақсы нәрсеге ұмтылатынын, өлімнің өзінен өмірді көре алатын нұрлы, сәулелі қасиетін тірі жанға үйретуден талмай келеді. Ұстаздығы ұстам­дылығымен астасып, кісімсігенін кішіпейілдігі жеңіп, тіршілік кешіп жат­қан жайы бар. Уақыт пен адам бірге өмір сүріп келе жатқандықтан, бірінен-бірі үйре­ніп те, жиреніп те үлгерді. Бірақ Уа­қыт бойын пендеауилықтан аулақ ұстап, асқақ сезімге, аспанға қарай қол созуды дағ­дыланған. Болмыс-бітімі сондай шы­ғар. Бойынан адамгершілік тапсақ та, ада­ми мінезге қаны қарсы. Заманның ыз­ғарлы дені көп көңілді ақпанның аязындай мұздатып үлгерді. Бұл енді Уақыттың кі­нәсі емес, ол ниеттен-ау… Ал Біздің ние­тіміз түзу болғандықтан аңсарымыз сөз өнеріне ауады да тұрады…
Өмір әдемі өрілген қамшы сияқты. Ұлы органика бар. Шығарма өмірге, өмір шы­ғармаға тәуелді десек, Тәуелсіз сана туралы туынды әлі де ішімізде пісіп жатыр. Өзімізді сөйтіп жұбатамыз. Кейде тұрмыс таршылығына кейіп, кейде жо­лы­мыздың болмағанын «көз тидіге» жо­ры­ғыш­пыз. Ал сонда ниет деген қайда қал­ды… ниетіміз таза ма екен? Ниет, пейіл, ру­хани ахуал жаһанды соғыс пен лаңкестік жайлауына жол беріп қойды. Іштегі нәрсе сыртқа шығып, ұлттың жан тұңғиығын­да­ғы бұлқыныстар су бетіне қалқып шы­ғып, қоғамның бет-пердесі сыпырылды, ел­дің моральдық жағдайы күрт өзгерді. Бү­гіндері халықты мазалаған басты сұрақ – доллар көтеріле ме, әлде құлдырай ма? Егер көтерілсе, жағдай ушыққан үстіне ушы­ға түседі, ал егер түссе, біз белгілі бір эко­номикалық кеңістікке шығамыз. Сөй­дейді, ОЛАР. Біздікі – екі түйе сүйкенсе, ортасында шыбын өліптінің кері.
«Ұлттық ұстанымнан айырылдық» деген қанша ауыр естілсін, бұл қазаққа қойыл­ған диагноз. Әлемдік қаржы дағдары­сы немесе алпауыттар текетіресін фон деп алсақ, бұн­дай аумалы-төкпелі кезеңде қазақ өзін қалай ұстау керек, қандай жол таңдауы қажет, сүйе­нері, тіреуі, діңгегі не болмақ? Дүниежүзі тари­хын бір парақтап ек, ақша үшін талас һәм Жерге өз билігін ор­нату ойы сонау Эллада мен Рим империясы кезінде де болған екен. Сонда адам жаралғалы бері өзгермеген бе? Қараған сайын түрленіп, көрген сайын көз тоймайтын, алыстан қол бұлғап арбайтын Дүние деген қу түлкі Ібілістің адамға құрған тұ­зағы, қазған оры. Біреу сол тұзаққа түсіп тұ­салған атша айналшықтаса, енді бірі орға түсіп жатты. Санасын Сайтанның мөрі бар доллар улаған рухани ауруға ұшыраған­дарға «ең алғашқы медициналық жәрдемді» қашан көрсете аламыз? Ванга дүние саларынан бір күн бұрын қатты шөлдегендігін айтады. Жанында отырған адамның құла­ғына бір нәрсе деп сыбырлайды.
Әлгің ештеңе ести алмайды. Тағы да сыбырлайды. Сонда ғана барып естиді. Көріпкел: «Болашақта адам Құдайдан алыс­тайды да алапат рухани аш­тық, ұлы рухани жұт келеді…», – дегенді жет­­­кізеді де кеседегі суды жартылай ғана ішіп, арғы өмірге аттанып кете береді. Шөл­депті. Сол рухани Сахара бізге де келді. Айналаны көзіңізбен бір шолып шығыңызшы… Белгісіздік әркез үрейлі екенін ескерсек – Әдебиеттің сол «жұтқа» қарсы тұрар дәрмені бар ма екен? Сөз өнерінің адамзат алдындағы парызы, қаншалықты поэтикалық естілсе де айтайық – үмітсіздікпен күресіп, бәрімізді жарқын болашаққа бастау, көкірегімізге із­гілік ұрығын сеуіп, кісілік келбетімізді қал­пына келтіру.
Осыдан бес жыл бұрын француздар Ромен Ролланның он томнан тұратын «Жан-Кристоф» роман-эпопеясының радио-нұсқа­сын жасап, әдебиетке сусаған халық жарты жыл бойы айызы қанғанша тыңдады. Дәл сол бір кезде Францияда саяси тұрақ­сыздық өзімен бірге қылмыстың өршуін, жұмыссыз­дықты, депрессияны алып келген-ді. Әдебиет ұлттық санаға қозғау салып, желді күнгі теңіздей толқыған көңілін бір басты. Одан он жыл бұрын Марсельде студенттер көтерілген соң араға апта салып барып Бальзактың он романы радиодан оқылған еді. Билік халықты әскери күшпен, темірдей тәртіппен, үркітіп-қорқытумен ғана емес, эстетикалық әсермен, поэтика күшімен ұстауға болатынын ұғынды. Үлкен дүмпудің алдында тұрған Еуропа әдебиетке ерекше ден қойып, ықыласы қайта оянған­дай болды. Римде Данте, Берлинде Гете, Лондонда Диккенс, Афинада Гомер өз елімен қайта қауышты. Неге екені белгісіз, Данте «Құдіретті комедиясының» бір бөлігі – «Тозақты» оқыған жастар егіліп жылаған екен. Құдайдың қаһарынан қорыққан-ау… Өзіне-өзі қол жұмсағысы келгендер райынан қайтыпты, кейбірі өз қолымен қарттар үйіне тапсырған әке-шешесінен кешірім сұрап, үйіне алып кеткен. Ал Отанын сатып, ақшаға тойынып, алыстағы аралға көшіп кеткен біраз байшыкеш туыстарымен жыласып көрісіп, тәубесіне түсіп, еліне оралып жатты… Елін сағынғанда матаға ораған жусанды иіскейтін ғадет бізде де бар ғой. Соның мәнін түсіндік пе екен?!
Ресей 2015 жылды «Әдебиет жылы» деп жа­рия­лады. Саясаттың тасасында, дағдарыс­тың далдасында қалған Әдебиет үшін бұл үлкен олжа болды. Еуро-майданға ұласқан Ук­раина мен Америкаға арқа сүйеген Түр­кия орыс ұшағын атып құлатуының алдыңғы қатарға шыққаны соншалық, ақпараттық кеңістікте, адам санасында тек СОҒЫС және ҚАҚТЫҒЫС деген сөздерді ғана қалыптас­тырған-ды. Осы жылы орыстар аудармаға қат­ты күш салды. Әлем әдебиетінің жаңа есімдерін, жаңа авторларын тәржімалады. Радио-спектакльдер, кино-премьералар, тың қойылымдар, әдеби кештер, түнгі кітапха­на­да­ғы сұхбаттар, ормандай оқырманмен кездесулер, путиншіл билікке пушкиншілдер ба­тыра айтқан сыни ойлары қанша ащы болса да, орынды көрінді. Мәскеуде өткен Әлем әдебиетінің өзекті проблемаларына арналған конференцияда: «Шевченко – украин, Пушкин – орыс. Бірақ екеуі де бауыр, славяндар. Сондықтан бір-біріңді кешірің­дер, достасыңдар, бейбіт елдің қанын төк­пең­­дер…», – деген әңгімелер де айтылды. Мәдени, рухани астана Петербор десек, саяси астана Мәскеудің аталмыш шараны өзінде қабыл­дауын билік қаламгерлердің ой-пікірін байқастап, олардан көмек сұрап, арқа сүйеп, арда тұтқаны деп жорыдық. Қалай болғанда да мемлекет басшысы Путин бұл жиыннан ой түйіп, оң өзгерісті сезіп, жаңа серпін алып шыққаны шындық. Бұл шараны сырттай бақылаған Біздің ішімізді қызғаныш атты қызыл ит тіміскілеп өткендей болды. Осынау үлкен ойлар Қазақстанда неге айтылмайды екен… Қой жылын – 2015 жылды қалай қоры­тын­дыладық? Не істедік? Не тындырдық? Не түйдік? Не алдық? Және ең негізгісі – не жо­ғалт­тық? Сұрақ көп, иә?! Ал жауап ше? Жазу­шылар одағының анықтамалығын ақтарып отырып белгісіздеу немесе танымалдылыққа аса ие емес жазушылардың астын қап-қара сиямен сызуға Жағдайдың өзі мәжбүрледі. Кемпірдің тісіндей қатары сиреп бара жатқан жазушылармен бірге айтылмаған ойлар, ашық әңгімелер, жанашырлықпен басыңнан сипап, жазудың қыр-сырын ұғындыратын, көңіліңе сенім ұялататын сөздер, жүзеге толықтай аспаған асқақ идеялар кеткені өкінішті-ақ. Орыстар Толстойдың «Соғыс пен бейбітшілігін» аудан-ауданнан, аймақ-аймақтан жетідегі баладан жетпіс жастағы қарияға дейін оқыды. «Әдебиет жылын» осылайша шығарып салуға ұйғарғаны құп­тар­лық іс болды. Бұл – бір. Ал екіншіден, неге Гогольдің шенділер қоғамы, неге Чеховтың орыс тұрмысы, неге Достоевскийдің «Әлемді сұлулық құтқарадысы» емес, таңдау тура «Со­ғыс пен бейбітшілікке» түсті? Бұл халық­ты өзін сергек ұстап, етек-жеңін жисын деген оймен жіберілген Кремльдің «құпия хабарламасы» секілді әсерде қалдық. Бейбіт өмірді кім аңсамайды, бірақ Құдай сақтасын соғыс басталса, амал жоқ, көнесің де кетесің… Осы әдеби жоба үлкен қозғау салып, оқырманды ойландырды. Үйрен де жирен. Қазақтың қасқырдай ұлыған рухы сақталған Орхон-Енисей жазбалары, жыраулар поэзиясы, «Зар-заман ақындарымен» қоса, Абайдың «Қара сөздері» мен Әуезовтің «Абай жолын» Біз де оқысақ, Біз де көрсетсек қалай болар еді?! Діни сюжеттерге толы қисса-дастан­дардағы адамды хақиқат жолын ұстануға шақыратын, адамгершілікті насихаттайтын, жүректегі махаббатты оятатын дүниелерді неге пайдаланбасқа?! «Көксандықты» жынша иектеген сапасыз бағдарламалар, той-думан, ән мен би, мақтау мен ма­дақтау, қарқ-қарқ күлкі, жүргізу­шінің сан­дырағы, өтірік пен өсекке толы эфирді пайдалы дү­ние­лермен неге тол­­тырмаймыз?.. «Транс­қа түскен халықты бас­қару өте оңай» еке­нін Гитлер де айтқан еді. Әлем шыр­кө­белек айналып, даму мен жаңаруды бастан өткеріп жатқан тұста Қазақстан бей-жай қалпынан танбай, қажетсіз кезде ұстамды бола қалғанын қалай түсініп, неге  жорысақ  болады?.. Биылғы жыл­дың Нобелін қанжығасына бай­лаған Светлана Алексиевич бір сұхбатында: «Ұй­қыдағы ұлтымның ұятын оятуға барымды саламын…», – деген сөзі Бізге қатты әсер етті. Осы жылы жарияланған әдеби бәйгелер әдебиетіміз үшін не берді? Қазақ әде­биетінің қоржыны жаңа шығармалармен, тың туындылармен толықты ма? Ақиқатын айтайық­шы, толықты ма? Бұнда ұйым­дастыру­шылар­дың немесе бәйгеге қомақты қаржы тіккен демеушілерді емес, әдеби ресурстар турасында сөз қозғап отыр­ғаны­мызды ескергей­сіздер. Соңғы кезде сарапқа салынып, Мемлекет сыйлығын алған шы­ғар­малардың көр­кемдік деңгейі, поэтикалық күш-қуаты қаншалықты екенін іштеріңіз сезіп отырған болар. Жә… Бір қуантатыны – «Мәдени мұра» бағдарла­масы бойынша жарық көрген Дүниежүзі мен қазақ әдеби-мәдени мұрамыз қолға тигені. «Бабалар сөзінің» 100 томды­ғының өзі оқып шыққан оқырман үшін үл­кен олжа. Бірақ көздері жәудіреп, сөреде сіресіп, бірін-бірі ите­ріп тұрған бабалардан қалған асыл сөзбен та­нысуға, оқуға неге құлықсыз екеніміздің сыры тым тереңде жатыр екен. Біз өз баға­мыз­ды төмендетіп, өзімізге деген қызығу­шылық сезімін жо­ғалтып, өзегімізден алыстап барамыз. Қор­қынышты… Құндылықтар пирамида секілді төңкеріліп, бағзыдан қалған байлығымыздың аяғы аспаннан келіп, кесірі-кесапаты өсіп келе жатқан ұрпаққа тиюде. Аза бойымыз қаза болып, аз жылдан соң азғындықтың шегіне жетуге шақ қалатынымызды ойлап отырған басшы бар ма екен?.. Ислам әлеміне «ИГИЛ» деп ат қойып, айдар таққан массондар мұсылман дінін құбыжық етіп көрсету­де. Себебі, мұ­сылмандардың орталыққа шоғырланып, басы қосылуынан қорқатын Батыс Бізді таухидтен айыру – олардың бас­ты мақсаты. Рухани соғыстан ұтылудың артында ұлы жеңілістің басы қылтиып тұрға­нын ұмыт­пайық.
Мемлекеттік бағдарлама аясында шық­қан «Әлем әдебиеті классикасының» 100 том­­ды­ғына жаңашылдық керек секілді. Шетел тәжірибесін ескерер болсақ, дамыған елдерде авторларды, шығармаларды бес жылда, кейде екі жылда бір ауыстырып отырады. Бір қызығарлығы, жазушы және аудармашымен келісім-шартқа отырған баспалар таңдаулы делінген жүздікті өзінің қалауы мен эстети­калық талғамына сәйкес шыға­рады. Әр баспа демей-ақ қояйық, бір баспа мойнына сол жүкті алып, кітаптарды жаңа­латып отырса, жақсы болар еді ғой. Түрік Памукты, қытай Мо Янды, канадалық Элис Монроны, поляк Вислава Шимборсканы, швед Томас Транстримерлер жаһан әдебие­тіне қандай жаңалық алып келгені тар мағы­на­сында алғанда әдеби ортаға, кең мағына­сында алғанда ізденімпаз, көзіқарақты оқыр­ман үшін қызық-ақ. Одан бұрын өсер ел саяси-экономикалық модернизациямен, ғылыми стратегиямен ғана өмір сүрмейді, замана көшіне ілесуді көздейтіндер бүгінгі әлем әдебиетінен, өркениетті елдердің мәде­ние­тінен хабардар болғысы келетіні ақиқат. Өсу бәсекелістік жағдайында ғана жүзеге асатынын қаперге алсақ, қазақ та ешбір елден қаражаяу емес. Тұрып қалған су борсиды, ал оны ішсең ауру болатыныңдай, бір орында тұралап қалуды «тұрақтылыққа» балап, балаға ертегі айтқанындай, өзімізді-өзіміз қашанға дейін алдаймыз?.. «Отыз елдің қатарына кіру туралы» бастама еліміз үшін шешімтал кезеңдердің бірі деуге болады. Себебі, биік мақсатқа ұмтылу үшін ұлтымыз да үлкен үдеден, сенімнен шығу керек. Идея өте жақсы. Бірақ «Елуліктен» неге бірден «Отыздыққа» орқоянша секіргеніміз аса түсі­ніксіз. Егер елімізге қойылған талап-тілек­терді, Халықаралық стандартизациядан өтсек, соған толықтай дайын болсақ, онда өсудің, теледидардан күнде қақсайтын «даму­дың даңғыл жолына» түсіп, томаға-тұйық күйде емес, керісінше, Әлеммен бай­ланысқа шығудың мүмкіндігі сонда ғана туады. Орта Азияның шеңберінде қашанға дейін жүреміз?! Ол «мәңгілік шеңберге» бір кірсең, айналып жүре бересің. Қазақты өзге елге таныстырып, бәсекеге қабілетті еке­німізді көрсеткіміз келсе, соған дайын болайық. Бірақ ол үздік отыздыққа немізбен кіреміз? Жүйесіз ғылым-біліммен бе, әлде ақсаған руханиятпен бе, мүмкін «азаматтық қоғам» қалыптаспаған ортамен шығар?.. Отыз­дыққа саяси элитар­лық тобы түзілмеген және берекесі қашқан, жемқорлыққа бел­шесінен батқан, тек ауада қалқып жүрген жалған цифрлардан ғана тұратын экономикамен күмп берсек те болады. Балабақшадан бастап жоғары оқу орны, академияларға дейінгі білім саласындағы хаоспен дамыған елдер жанына да жуыт­пайды-ау, осы. Оларда жүйе бар, ал Бізде жоқ. Сондықтан Қазақ елін үлкен өзгеріс, тың серпін, шынайы шынығу күтіп тұр…
Дулаттың «Ескі үйдегі екі кездесуі» Лондон сахнасында қойылуы қатардағы нәрсе ретінде суыққанды қабылданды. Былтыр Қазақстан Жазушылар одағы мен Республи­калық «Қазақ  әде­бие­ті» газетінің 80 жыл­дығы тойланды. Шал­­ғай­дағы  қалам­гер­лерді, өңірдегі ақын­дар­дың басын қо­сып, Алматыға жинады. Бұ­ның бәрі Нұрлан Оразалиннің еңбегі. Біраз жұмыс атқарылды, көзге көрі­нетін іс тын­дырылды. Алайда, біз бұдан да үлкен нәрсе күткенімізді жасырмаймыз. Қанағат! ДСҰ-ға мүше болдық. Жалпы тауар­лар­­дың бағасы теңеседі. Ол да оң шешім. Ал Қазақстан бұл ұйымға мүше елдерге не ұсы­на­ алады? Бір жерге кіруге шеберміз, ал шығатын жолды кім іздейді? Жауап жоқ. «Отыздықтың» қоятын талабы өте көп. Білім саласының мық­тылығы, экономиканың бәсекеге қа­білеттілігі, саяси тұрақтылық, діни та­тулық, ғылыми жаңалықтардың жыл сайын жаңарып тұруы, әдебиет пен мә­дениет  саласында Халықаралық  дәрежеде мойын­далған ірі дүниелердің тууы, әлеумет­тік теңдік, халықтың тұрмысының жақ­саруы, «Адам құқықтарын қорғау» конвенциясына сай Заңнама нормативінің бұзылмауы, Заң органдарының әділетті болуы деген секілді толып жатқан аспектілерден көз сүрінеді… Біз соған дайынбыз ба? Шын­дықты айту дегенде ойға неге бірден саясат келеді екен? Мүмкін санамыз саясиланып бара жатқан шығар, а?.. Кие тұтатын Сөз өнерінен де саяси астар іздейтініміз де соның салқыны емес пе екен? Белді делінген сыйлық алған ав­тордың тегін тектеуге, кімге жағынғанын, кімнің жолын кескенін тексеру күнделікті әдетіміз. Туындысынан гөрі, оның портреті алдында жүреді. Автор мен туындының арасындағы алтын көпірді өртеген де өзіміз – бұзық ойымыз.
2015 жылдың жазы ыстық болды. Ораза кезінде мешітте орын болмай, намазын сыртта оқығандарды көріп, шыны керек, қуанып қалдық. Қазақты кінәлағаннан, жығылғанда жұдырық жұмсаудан үлкен пайда таба ал­май­мыз-ау. Бірақ ел еңсесін басып бара жат­қан, көзге көрінбейтін бір кесел бар. Ол – өз күшімізге сенбеу, сенімнен айырылу. Үміт пен күдік арасында өмір сүрудің өзі тозақ қой. Қол-аяғыңнан дәрмен кетіп, бағдарың­нан адасасың. Көрінген көкатты мен көп аттының теріс ақылы жақұтқа бергісіз ақи­қатқа ұқсай­тыны – сол сенімсіздіктен. Анадан да үйрен­гіміз келеді, жаңаға да жабысуға құмармыз, алайда өз жолымызды айқындап, жан-жағымызға жалтақтамау үшін нендей нәрсе істеуіміз керек?.. Бопты… Жаз ыстық болды. Енді қысың қатты болатын сияқты. «Қыс! Бізді қыса көрме…», – деген тілегіміз бар. Күнтізбенің парағы жыртылып, тағы бір жыл жылжып Ғасыр қоржынына асық­пай кетіп бара жатыр. Қой жылы шынында да той жылы болды. Би биледік, той тойла­дық, тілек айттық, бір-бірімізден қалыс­па­дық. Ал руханият тойына ешкім дайын болмай шықты. Мешіннің меншігінде көп нәрсе бар. Соның бірі – ойнақылық. Алайда, Бізге ой ойнақы­лығы қызық. Әр ұлт, әр ел өз сенімімен, өз жоспарымен, ең бастысы, үміт­пен Жаңа жылға аяқ басады. Бізді жаңалы­ғың­мен қуанта гөр, Жаңа жыл.
Уақыт бірінші Аллаға, одан кейін Құ­ран­ға, пайғамбарларға, періштелерге, одан кейін барып адамға сенеді. Дүниені дүр сіл­кіндірген уақиғалар пенденің көңіліне үрей ұялатып, сенімінен айырса да, Уақыт ешкім­нен күдер үзген емес. Біз де әлемге әйгілі шы­ғарма­лардың туатынына сенейік!.. Оның жүрек лүпілін, үнін естіген кім бар екен, осы? Портретист, пейзажист, натуралист Уақыт­тың өз қолымен салып үлгерген «2015 жыл» атты картинасы осындай. Шіркін-ай, мына Әлем­ге, өмірге, қаламымыздан туған туын­дыға «қырсық қарттың» көзімен, соның биігінен қарай білсек қой…