Болашаққа арналған
Есенберлиннің шығармашылығы күні бүгінге дейін тарихшылар тарапынан әділетті де нақты ғылыми бағаға ие бола қойған жоқ. Оның басты себебі, жазушының шығармашылығындағы аса елеулі тарихи тақырыптарға арналған еңбектерінде көтерілген қазақ тарихының өзекті мәселелерінің кезінде идеологиялық құрсауда болған қоғамымыздан алға оза баяндалуынан туындап отыр. «Көшпенділерде» көтерілген тарихи тақырыптар шын мәнінде кеңестік жүйе тұсында объективті бағасын алмаған, тіптен аяусыз аяққа тапталып айыпталған және таптық көзқарас тұрғысынан қасаңдықпен бұрмалап сипатталған мәселелер еді.
«Алмас қылыш», «Жанталас» және «Қаһар» атты тарихи романдар шын мәнінде Алтын Орда тарихынан басталатын және Қазақ хандығының күрделі тарихын жалпылама көркем тілмен айшықты баяндап қамтитын, ең бастысы, Кенесарының ұлт-азаттық қозғалысын ақиқаттың адал арнасында сипаттайтын еңбектер еді. Өкінішке орай, тарих ғылымы бұл тұста, тіптен күні бүгінге дейін І.Есенберлиннің шығармашылығында көтерілген күрделі оқиғалар тізбегін құрайтын тарихи кезеңдерден жан-жақты да терең зерттеулерді өмірге келтіре алған жоқ. Оған, әрине, тарихшылар кінәлі емес.
Түсінікті себептермен ұлт тарихын зерттейтін тарих ғылымы бізде шын мәнінде 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан соң ғана қалыптаса бастады. Егер «елу жылда – ел жаңа, жүз жылда – қазан» дегенді басшылыққа алатын болсақ және тарих ғылымының Қазақстаннан тыс аймақтағы көптеген тарихи деректерге жүгінуге мәжбүр болатын деректік қиыншылықтарын ескерер болсақ, І.Есенберлин қамтыған бірнеше ғасырға созылатын тарихи кезеңдерді ғылыми тұрғыдан тереңдете зерттеуге әлі де біраз уақыт керек. Ең бастысы, біздің қоғамда осы заманның тарихына тереңдеп және батыл баратын, методологиялық және теориялық дайындығы бар тарихшылардың жаңа ұрпағы өсіп шығуы тиіс. Осыған байланысты Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы әлі де біраз уақыт өткенді баяндауға аса қажет тарихи еңбектер жетіспейтін аталмыш кезеңдерді сипаттауда және баяндауда тарихи білімге басты бағдар болып қала берері сөзсіз. Әдебиетшілеріміз толық мойындаған осы тарихи шындықты ғалымдарымыз да мойындауы тиіс.
Бұл жердегі тағы бір үлкен қиыншылық, Шыңғыс хан құрған алып империяның арнасында пайда болған әртүрлі ұлыстар мен ордалардың және Қазақ хандығының тарихы ресми деректердің көпшілігінде (негізінен орыс деректерінде) бұрмаланып берілгендіктен қазақтың болашақ зерттеушілеріне халқымыз қалдырған бай фольклорлық ауызша тарих айту мұраларын басқа жазба және археологиялық деректермен салыстыра пайдалануға тура келеді. Осындай зерттеу методологиясындағы өзіндік ерекшелік аталмыш кезеңді зерттеуде тарихшыны әдебиетшіге жақындата түсетіні сөзсіз.
Қалай десек те, Есенберлиннің еңбектерінде көтерілген тарихи-этнографиялық, этноаумақтық, топонимикалық және т.б. көптеген маңызды мәселелер қазақ тарихын қайта жазамын деген зерттеушінің назарынан ешқашан да тыс қалмауы керек. Өйткені, жазушы өзінің белгілі еңбектерінде жыраулар қалдырған мол поэтикалық мұраларды ғана емес, әр түрлі халық арасында тараған, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған естеліктерді де және тарихи шындықтың негізінде халықтың жадында сақталған аңыз-әңгімелерді де, тіптен сол тұста ресми ғылым мойындамаған қазақ шежіресін де кеңінен пайдаланған. Хандардың, халық арасынан шыққан от ауызды шешендердің, данагөй билердің, жүрек жұтқан батырлардың бейнесін көркемдік және эпикалық тұрғыдан айшықтауда әзірге Есенберлинді ауыстыра алатындай мұндай тарихи шығармалар жоқтың қасы. Әрине, әдебиеттегі Мұхтар Мағауиннің, Әбіш Кекілбаевтың, Қабдеш Жұмаділовтың, Сопы Сматаевтың және т.б. тарихи еңбектері де осы Ілияс Есенберлин бастауында тұрған кейінгі тарихи әдебиетіміздің үлкен жетістігі болып табылатыны сөзсіз.
Бірақ алғашқылардың жолы әрқашан да ауыр дейтін болсақ, І.Есенберлиннің еңбектері кеңестік тоталитарлық жүйе тұсында қазақ тарихын көркем баяндауға берік бағыт ұстаған, адуынды тау суындай жолындағы кедергіге қарамай, арналы екпінмен бұза-жара жазық далаға шыққан кең өзеннің бастау арнасына ұқсайды. Оның «Көшпенділері» жарық көрген кезде қазіргі жасы алпыстың асқарындағы және одан асқан оқырман буын жоғары оқу орнының студенттері және көзқарасы жаңадан қалыптаса бастаған азаматтар еді. Олардың ішінде біз де бармыз. І.Есенберлиннің «Көшпенділері» кеңестік таптық идеологиямен санасы әбден уланған, дүниеге интернационалист ретінде біржақты қарауға тәрбиеленген осы ұрпақтың санасында күрделі төңкерістер жасап, ауылда өскен әрбір азаматтың ата-бабадан үздік-создық әңгіме түрінде келіп жеткен ұлттық рухани мұраларды жазушының еңбегіндегі тарихи деректермен ұштастырып, қазақ тарихына ұлттық көзбен қарау ұстанымдарын сақтап қалуға мүмкіндік берді.
Әсіресе, хандар жаппай айыпталған, халық арасынан оза шауып шыққан дарынды билеріміз «феодалдық-реакциялық» қоғамның керітартпа өкілдері ретінде сипатталған, ақын-жырауларымыз «жамау-жасқау, қырық құрау» жырлар туындатқан, батырларымыз «рушыл, жүзшіл» және көзсіз тентек ретінде сипатталған қоғамда мұндай шығарманың өмірге келуі шын мәнінде қазақтың қазақтығын сақтап қалуға, ұлт тарихын көркем тілмен баяндап, оның шынайылығын жастар санасына сіңіруде І.Есенберлиннің еңбектерінің маңызы өлшеусіз зор болды.
Бұл кезде Кенесары мәселесіне байланысты Ермұхан Бекмахановқа қарсы шыққан Т.Шойынбаев, С.Толыбеков, Ә.Тұрсынбаев тәрізді ағаларымыз әлі тірі болатын. Сондықтан да қоғамда Есенберлиннің «Көшпенділері» аңыз сарынымен жазылған, тарихи оқиғаны көркем тілмен бұрмалайтын, ғылыми сипаттаудан тыс тұрған әдеби шығарма ретінде қарастырылып, жазушының қазақ қоғамы үшін асқар таудай алып тұлғасы көпе-көрнеу төмендетілді.
Бүгінгі күні де қазақ ғалымдары жоғарыда айтылған себептерге байланысты І.Есенберлинге баға беруде шындық биігіне көтеріле алған жоқ. Оның айқын көрінісі – биылғы жазушының мерейтойында тарихшылар тарапынан ғалым еңбектерін үлкен құрметпен көтермелейтін және марапаттайтын пікірлердің аз болуы дер едік. Ғалымдарымыз осындай деңгейде болғанда көбісі орысша ойлайтын шенеуніктерімізге өкпелей аламыз ба? Осы айтылғандардың өзі бізді мынадай маңызды қорытындыға жетелейді: І.Есенберлиннің шығармалары болашақ ұрпаққа арнап жазылған шығарма, сондықтан да ол өзінің зерттеушілерін күтіп жатыр. Ол әлі қазақтардың сандаған ұрпақтарын тарихи біліммен сусындатып, оларды отаншылдыққа тәрбиелейтін болады.
Талас Омарбеков.
• Ағынан жарылу
Алдында сүйеушілері, артында соңынан ерген топтары бар кей жазушылар шепке тұрып шабуылға шыққан жауынгерлердей бірігіп, бір қауым болып, қандай сын болса да қарсы тұрып, туындыларын мақтата алды. Кім мұндай топқа қарсы шығып өзін-өзі құрбан еткізгісі, не пәлеге қалғысы келеді? Өткен ғасырдың аяғында А.Чеховтың өзі: «жалақорлардан кімнің болса да қорқатыны – белгілі ғой», – деп жазған жоқ па еді? Осы топтан – әдебиетке «жаңа күш» боп келген топтан, кейбіреулері ерекше көзге түсер еді. Жоқ, олар көзге өзінің жап-жақсы дарыны арқылы емес, өзгелерді, өзгелердің шығармаларын жек көретін мінездерімен түсті. Олар ешкімге айқайламайтын (рас, өзіне тиімді жерде көкдолылық мінез де көрсете алатын), ештеңені сындырып, күйретпейтін, тек өздерінің зілдей мінездерімен басқаларды жерге жаныша беретін. Әдетте олар өздері құрбандыққа шалмақ болған адамның үйіне, не кеңсесіне екі-үшеуі келетін, дауыстарын бір көтермей кәдімгі жоғарыдан ақырын түскен ауыр гүрзідей, аспай-саспай бір сағат, екі сағат өз дегендерін айтып отырып алатын. Тыңдап отырған адам, бір тоқтап, бір аққан кранның таусылмайтын суындай бұлардың бітпейтін сөздерінен, ауыр мінездерінен әбден жаншылып жерге кіргенше кетпейтін. Ондай кісі амалсыз бұлардың дегенін істеп құтылатын.
• Темір қызған кезінде…
Ол өмірде де, адал, досқа жайлы болуға тырысқанмен, мінезі де қисық, қыңыр, қатал кісі еді. Оның жайсыз, қатты кететін кездері де болатын. Ол біреудің көңілінен шығып, жағына білуге тырыспайтын. Айтса, бетің бар, жүзің бар демей қатты айтатын. Талай әдеби жиындарда Ілекеңнің осындай қатты сөздерінен кейін талас-тартыс өршіп, жұрт өшігіп, бір-бірімен жауласып, әдеби өмір күрт өзгеріп, дау-дамайға қалатын. Ол өзіне деген әділетсіздікті, өзіне дұшпан болған адамды қашан да жек көретін, аяусыз күресетін. Осынысы үшін ол көпшілікке жақпады.
Бекежан Тілегенов.
* * *
І.Есенберлин асықпай-саспай бір жұмыс күнінде сан алуан шаруа бітіріп үлгеретін. Ал кешкі сағат алтыдан кейін І.Есенберлин директорлықтан «түсетін». Кешкісіне, не демалыс күндері қызмет бабымен соғылатын телефонды оның жаны жек көретін. Тіпті, дүние аударылып жатса да. Өйткені, бұл уақытта ол директор емес, жазушы болатын. Қызық еді.
Осы кісі қай жерде жүріп осыншама кітаптар жазды деген ойтүрткімен бірде сұрадым. Ілекеңнің айтқаны:
– Үйге келемін, шәй ішемін, сосын ұйықтаймын. Сағат ондарда үйдегілер сабырлана бастайды. Сосын мен столыма отырып түнгі 3-4-ке дейін жазамын.
– Демалыс күндері де ме?
– Жоқ, демалыс күндері мен аз жұмыс істеймін. Бізде, қазақтарда қонаққа бару, достармен араласу деген салт бар ғой.
– Сонда бір түнде қанша жазып үлгересіз?
– 20-30 бет.
Павел Косенко.
Студия «Team28»