Филология ғылымдарының докторы, профессор Тынысбек Қоңыратбай редакциямызға жолдаған «Қорқыттанудағы таяздық» мақаласында (тақырыпты өзгерткен біз – редакция) «Қазақтың дәстүрлі 1000 күйі» антологиясына еніп, «Қорқыттың күйі» аталып жүрген күйлердің Ықылас Дүкенұлының күйлері екенін айта келіп, «Рашид ад-Дин мен Әбілғазының бізге жеткен генеологиялық жазбалары мен «Кітаби дадам Қорқыт ғали лиса тайфа оғузан» жазбасындағы Қорқыт – оғыз тайпасының өкілі. Бірде баят, бірде қайы ұрығынан деп көрсетілген Қорқыттың этникалық тегінің өзгеруінде қандай сыр жатыр? Оғыздардың бел ортасынан көрінетін бұл екі тайпаның кейін қалыптасқан қыпшақ тілді қазақ этносына қандай қатысы бар? Осы тұста оғыз Қорқыт пен бейіті Сыр бойында болған қазақ Қорқытты салыстыра зерттеудің қажеттілігі айқындалады. Себебі олардың заманы бөлек: бірі орта ғасырлардағы оғыз тайпасының ортасынан көрінсе, екіншісінің сүйегі XIX ғасырдың екінші жартысына дейін сақталған қазақ қорымында жатыр. Қармақшы жеріндегі Қорқыт бейітінің саз кесектен соғылуы да түрлі ойларға жетелейді. Бұл қисын бойынша оғыз Қорқыт IX-Х, сүйегі қазақ топырағында жатқан Қорқыт XIX-ХХ ғасырларға тән болып шығады. Мұның сыры неде?» – деген сауал тастайды.
(Ескерту: мақала газеттің көлеміне орай ықшамдалып жарияланды).
Тынысбек ҚОҢЫРАТБАЙ, филология ғылымдарының докторы, профессор
Сонымен мәселені «Қорқыт кім? Ол өмірде болған ба?» – деген сауалдан бастайық. Бүкіл түрік әлеміне танылмал Қорқыт, оның есіміне байланысты аңыздар мен ортағасырлық жазба ескерткіш ХХ ғасыр бойында әр түрлі қырынан сөз болды. Қазақ даласын зерделеген шетел саяхатшылары оған қатысты түрлі жазбалар қалдырды. В.Вельяминов-Зернов Қорқыт есіміне байланысты аңыздың көне үлгісін алғаш рет хатқа түсіріп, 1859 жылы баспасөз бетінде жариялады. Осылайша ауызекі жолмен тарап келген аңыз фольклордан жазба әдебиет мұрасына айналды. Араға 40 жыл салып осы аңыздың аздап өзгеріске түскен нұсқасын «Туркестанские ведомости» (1899, №92) басылымында Н.Жетпісбаев деген этнограф қайта жариялаған еді. Ал Қорқыт аяғының қарындасына тиіп кетуі, «Қорқыт – далаға ислам дінін әкелген екінші Мұхамед болды…», «Қорқыт сарынын тыңдауға келген «Ақсақ қыз»…» сияқты аңыздардың бергі уақытта шыққаны көрініп тұр. Олардан көне ғасырлар елесін емес, ислам нормаларын басымдау аңғарамыз. Бір ғана қазақтың өзінде «Қырық қыз» деп аталатын бірнеше аңыз болса, көршілес қарақалпақ халқында Гүлайым мен Сарбиназдың ерлігін паш еткен «Қырық қыз» атты қаһармандық жыр сақталған. «Қырық» деген сан есімге байланысты аңызды болгар халқынан да кездестіреміз.
Одан бергі жерде Ресей ориенталистері – И.Аничков, Ә.Диваев, В.Каллаур, И.Кастанье, П.Лерх, Л.Мейерлер Қорқыттың мазары туралы түрлі мәліметтер жеткізді. Олар қайта-қайта жарияланып, көпшіліктің құлағына сіңіп кеткен. Бірақ археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген емес. И.Кастанье Қорқыттың мазары жатқан жерді көне қорым ретінде атаса, сол қорымның маңайынан табылған сүйектердің антропологиялық ерекшеліктері бізде зерттелмеді. «Олар қай ғасырда жерленген? Бас сүйектері қай дәуірдің қандай антропологиялық типтеріне сай келеді?» – деген мәселелерді анықтау үшін алғашқы сөз антропологтарға берілуге тиіс. 90-жылдары сол қорымның маңынан табылған сүйекті «Қорқыттың сирағы табылды» деп даурыққандарды да көзіміз көрді. Бірақ іргелі зерттеу жұмыстары сол күйі атқарылмады.
Қазақстан аумағындағы ортағасырлық тарихи жәдігерлердің көпшілігі (Жошы хан, Қарахан, Айша Бибі, Ясауи, Сығанақ, т.б.) күйдірілген қыштан салынған. Қорқыт станциясы маңындағы көне мазарлардың суретін салған И.Кастанье деректеріне сүйенсек, бейітті саз кесектен салу көбіне XIX ғасырға тән екенін көреміз. Ташкент генерал-губернаторы Кауфман альбомындағы Қорқыт мазарының суреті мен подполковник Арзамасов суретке түсірген бейіт анық саз кесектен салынған. Орта ғасырлардағы қарахандар дәуірі, сопылық наным, X-XII ғасырлардағы қыпшақ мемлекеті тұсында тұрғызылған тарихи жәдігерлердің барлығы дерлік күйдірілген қыштан соғылған болса, саз кесектен салынған Қорқыт мазары қай заманның ескерткіші болмақ? И.Кастаньеге сүйеніп XIX ғасырдың еншісіне берсек, онда бұл қай Қорқыт? Оғыз тайпасының ұзаны ма, кейінгі қазақы Қорқыт па? Міне, тарихи Қорқытты тану осы мәселелерден басталуға тиіс.
«Қорқыт тарихи тұлға ма, жинақталған фольклорлық бейне ме?» – деген мәселе К.А.Иностранцев, В.М.Жирмунский, Х.Короглы, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев еңбектерінде қарастырылды. Сол жазбаларға көз жүгірте отырып, пікірлердің бір жерге тоғыспай, әр ғалымның өз пікірінде қалғанын көреміз. Бұл ізденістердің де дұрысы мен бұрысы, методологиялық кемшін тұстары фольклортану ғылымында арнайы сараланбады. Көпшілік оқырман болса осы авторлардың еңбектерінде баяндалған мәліметтердің дақпыртымен келеді.
ХХ ғасырдың бас кезінде К.А.Иностранцев түрік әлеміне танымал Қорқыт есімді бірнеше тұлғаға типологиялық салыстырулар жүргізіп, оны: «Оғыз тайпасы көсемдерінің бірі болуы мүмкін», – деген болжам айтқан болатын. Араға жарты ғасыр салып бұл тақырыпты Х.Короглы арнайы зерттеді. Өзінің «Огузский героический эпос» (1976) атты ғылыми монографиясында ғалым оғыздардың көне миф, аңыз, әфсаналары мен батырлық жырларын мұқият зерттей келе: «Қорқыттың тарихи прототипін іздеудің ешбір негізі жоқ» (186-б.), – деген тұжырым жасағаны көзіқарақты мамандарға жақсы мәлім.
Кезінде қазақ эпосынан докторлық диссертация қорғаған Ә.Марғұланның «Ежелгі жыр, аңыздар» (1985) атты еңбегінің бірнеше тарауында Қорқыт есіміне байланысты аңыздардың ел аузында сақталуы туралы мәліметтер келтірілген. Автордың Қорқыт мұрасына ие болған саңлақтарды төрт топқа бөлген тұстарынан хронологиялық дәлсіздіктер де кездесіп жатады. Ғалымның қобызбен күй тартқан шебер орындаушылар қатарында әл-Фараби, Кетбұқа, Ер Шегедей, Досжан, Өтеболат, Қанғожа, Уәлиханов, Құрманғазы, Ықылас, т.б. тұлғаларды атауы да анықтай түсуді қажет етеді.
Қорқыт есімі, аңыздары, әсіресе «Кітаби дадам Қорқыт ғали лисан тайфа оғузан» жазба ескерткішіне байланысты біршама ойлар сабақтаған ғалымдардың бірі – Ә.Қоңыратбаев. Мағжан Жұмабаев поэмасы саяси сынға ұшыраған кезден бастап қазақ топырағында Қорқыт тақырыбына тұсау салынғаны мәлім. Оны зерттегендердің «пантүркист» болып шыға келгені де – шындық. Тіпті кешегі 80-жылдарға дейін республикалық партия ұйымында отырғандар үшін Қорқыт – ескілік, кертартпа феодализм дәуірінің мұрасы саналып келгенін көзіміз көріп, құлағымыз естіді. Қалай болғанда да қазақ топырағында Қорқыт тақырыбын алғаш сөз еткен ғалымның Ә.Қоңыратбаев болғанын айту керек. ХХ ғасырдың 70-жылдары «Қорқыт ата кітабын» қазақ тіліне тәржімалаған автор 15 жылдан астам уақыт оны жарыққа шығара алмаған. Аударма «Жазушы» баспасының тақырыптық жоспарына енсе де Орталық партия комитетінің идеология бөлімінде сызылып қала берген. Осы жылдары Ә.Қоңыратбаевтың Қорқыт жырларының тарихи тегіне байланысты толымды пікірлер сабақтағаны да белгілі.
Бертін келе бұл тақырыптың төңірегінде қалам тартқан зерттеушілер қатары артты. Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов, Ш.Ыбыраев, А.Қыраубаева, т.б. ғалымдар оғыз эпосының поэтикасын, типологиялық сипаты мен мифтік арқауларын зерделеді. Бірақ ғылыми таным бұл ізденістермен тұйықталмайды. Ендігі мәселе «Қорқыт өмірде болған ба, жоқ па?» деген сауалға келіп тірелді. Бұл күрделі мәселені ғылыми негізде зерттеп, қазақ (Қызылорда), әзербайжан (Нахичеван), түрік (Байбурд, Анталия) жерлеріндегі Қорқыт есімді тұлғаларды тарихи-генетикалық және типологиялық негізде салыстырып зерттегендер әлі күнге бой көрсете қойған жоқ. Жұрттың жалаулатып жүргендері – әбден ескірген, жинақтан-жинаққа көшіп жүрген мәліметтер. Ғылыми таным үшін ондай үстірт мәліметтер қол емес. Дақпырт пен даңғазалық – Қорқыт туралы ескірген, үстірт пікірлерді төңіректеп жүрген «популистердің» тірлігі. Өзгелердің пікіріне негізсіз дау айтқандары болмаса, олар бұл тақырыпты тереңірек зерттеуге ешқандай үлес қосқан емес. «Қорқыт – тарихи тұлға», «Қорқыт – әулие», «Қорқыт – бақсы», «Қорқыт – қобызшы» деген жаттанды тіркестердің барлығы да ғылыми ой елегінен өтіп, теориялық тұрғыдан қайта сарапталуы шарт. Осы кезге дейінгі қорқыттануға қатысты еңбектердің деңгейі аңыз желісін қайта баяндаудан аса алмай келгені өкінішті. Әрбір ой жаңа ғылыми методологияға табан тірегенде ғана танымның жаңа сатысына көтерілмек.
Соңғы жылдары қазақ фольклорындағы Қорқыт тұлғасына деген қызығушылық күрт өсіп, бұл тақырыптың төңірегінде көптеген ізденістер жасалды. М.Жолдасбековтің араласуымен Қорқыт жырларының Дрезден нұсқасынан қазақ тіліне тәржімалануы соның бір айғағы.
Мысалы, 2015 жылы Канадада жарық көретін «Asian Social Science» (vol.11, N21) атты журналда жарияланған «Study of the Heritage of Korkyt in the Turkic World» атты мақаламызда түрік әлеміне танымал Қорқытты күйші, қобызбен күй тартқан адам ретінде танудың методологиялық қайшылықтарын тілге тиек еткеніміз бар.
2019 жылы жас зерттеушілер Р.Әлімбеков пен Ә.Қазақбаев скопус жүйесіне енетін кезекті бір журналдың бетінде Қорқыт туралы көне мәліметтерді төңіректеген «One historical truth in the Korkyt legend» (Opción, Issue 35, Regular. No.90-2: 161-171) атты мақала жариялапты. Оқып, таныстық. Өздеріне дейін айтылған пікірлерге алып-қосары болмаса да, авторлар аңыз жанрын Қорқытты тарихи тұлға ретінде тануға басты құрал етіпті.
Аңыз – фольклордың прозалық жанры. Онда қиял мен өмірде болған оқиғалар аралас жүруі мүмкін. Бірақ аңызда тарихи дата, дәуір, кезең дегендер болмайды. Аңыз бен тарихтың арасына теңдік белгісін қойған Р.Әлімбеков пен Ә.Қазақбаев зерттеп отырған тақырыптарына байланысты өзге материалдармен де жете таныспаған. Сол себепті жазған мақалалары не проблемасы, не пікірсайысы жоқ, бұрыннан айтылып, жазылып келе жатқан мәселелерді қайта баяндап шыққан эмпиристік дүние болып шыққан.
Қорқытты күй атасы ретінде тану – әуесқой қорқыттанушылардың ұстанымы. Ә.Марғұлан Қорқытты бақсылық дәстүрдің дамуына түрткі болған қобызшы ретінде бағалаған. Ә.Қоңыратбаев Қорқыт тұлғасын «Қорқыт ата кітабы» негізінде танып, оның оғыздардың ұлы ұзаны – эпос айтушысы болғанын басты орынға шығарады. С.Қасқабасов пен Е.Тұрсынов болса Қорқытты өмірде болмаған миф санайды.
Осылайша Қорқыт тұлғасы төңірегінде өткен ғасырдың бас кезінде басталған пікірсайыс күні бүгінге дейін ғылыми шешімін таппай келеді. Қорқыт тұсында айтылып, арты үлкен дауға айналып жүрген мәселелердің бірі оның – күйшілігі. Алып-қосар жаңалығы болмаса да, бұл тақырыпқа араласпаған мамандар сирек. Олардың қатарында филолог-ғалымдар, журналистер, қобызшылар көбірек көзге түседі. Біреудің сойылын соғып жүргендей әсер қалдыратындар үшін Қорқыттың қобызға арнап күй шығарғаны – аксиома.
Сонда бұрын белгісіз болып келген Қорқыттың қобызға арналған күйлері қайдан пайда болды? Қазақ даласын жаяу аралап, музыкалық мұрасын түгел хатқа түсірген А.В.Затаевичтің назарына Қорқыт күйлері неге ілікпеген? Ол Қызылорда төңірегінде көп жұмыс жасады емес пе? Бұрын қазақ даласына келген шетел, орыс ориенталистері Қорқыт күйлері туралы неге ауыз ашпаған? Қазақ музыка өнерінің іргетасын қалаған академик А.Жұбанов, аспаптанушы Б.Сарыбаевтан бастап кәнігі музыка зерттеушілері Қорқыт күйлерінің тым құрыса бір үлгісін неге жазып алмаған? ХХ ғасырдың соңына дейін ешбір түрік тілдес халықтарға мәлімсіз болып келіп, XXI ғасырда пайда болған бұл қандай күйшілік мұра?
Міне, ғылыми таным осы сауалдардың жауабын іздестіруден басталуға тиіс. Қорқытты қобызға арнап күй шығарған деп санайтындардың қатарында ғылым кандидаты Ғ.Тұяқбаев есімін атауға болады. Әрине, автордың бұл мәселеге үн қосу ниетін құптаймыз. Бірақ кейбір пікірлерімізге сын көзімен қараса да, бұрыннан мәлім жайттарды қайталаудан ұзап кете алмапты.
Бүгінде «күй» сөзінің семантикасын жыға танымай жатып «Қорқыттың күй мұрасы» деген күрделі мәселеге ешбір дайындықсыз араласатындар да көбейген. Ескі сарынға салып Қорқыт аңыздары арқылы оның күйлерін сөз етушілер оқырмандарына көкейге қонатындай ешнәрсе айта алмаса керек.
Күй – қоғам дамуының белгілі бір сатысында туған жанр. Ол – аспаптық музыка көрінісі. Адамзат баласының туа сала музыкалық аспапқа жармаспағаны белгілі. Әл-Фарабидің пікірінше, ең жетілген аспап – адамның дауысы. Сонау ықылым замандардан бастап кешегі XIX ғасырға дейінгі аралықта қазақ даласында үстемдік етіп келген бағыт – жыраулық өнер. Ол – поэзия мен музыканың синкреттік тұтастығына тән құбылыс. Лордтың көрсетуінше, жырды айтушы – әрі оның авторы, әрі орындаушысы. Орта ғасырлардағы тыңдаушылар үшін музыкалық сарыннан гөрі поэзиялық мәтіннің маңызы зор болғаны анық.
Аспаптық музыканың тууы поэзия мен музыканың бір-бірінен жіктелгенін аңғартады. Қазақ халқының музыкалық мәдениетінде аспаптық музыканың жеке-дара жанр ретінде қалыптасуы XIX ғасырмен тығыз байланысты. Фольклорлық сана аясында қалыптасқан бақсы Қорқытты қобыз аспабына арналған күйлерді шығарған автор ретінде тану – Асан Қайғы мен Доспамбеттерге роман, повест жаздырып қойғанмен пара-пар іс. Жеке үлгілері болса да аспаптық музыканың XIX ғасырда, ал қазақ прозасындағы роман, повест жанрларының ХХ ғасырда қалыптасқаны белгілі. Қорқыт, шамамен, IX-X ғасырларда өмір сүрді деген күннің өзінде аспаптық музыка қалыптасқан XIX ғасырға дейінгі он ғасырдың орны қаңырап бос тұрады. Оны қандай музыкалық дәстүрмен толтырмақпыз?
«Қорқыттың күй мұрасы» деген тіркестің байыбына бара бермейтін авторлар 1976 жылы Нышан Шәменұлынан жазылып алынған қобыз сарын-сарнауларын төтелей Қорқыттың күй мұрасына теліп жүр. Олар үшін бұл сарнаулардың аспаптық музыка емес, мистикалық мазмұндағы поэзиялық мәтінмен айтылатыны есеп емес. Музыкалық стиліне мән беріп, ноталық мәтінін талдап жатқан мамандар тағы жоқ. Соған қарамастан, ғылыми дәлелден жұрдай «Қорқыт – күйші» деген жалаң пікірді жақтаушылар баршылық. Мұны бүгінгі қоғамның ғылыми танымнан қол үзе бастағаны деп қана түсінуге болатын сияқты.
Бір қызығы, Нышанның сарын-сарнауларын Қорқыттың күйі мұрасы санайтындар – негізінен сырбойылықтар. Республикамыздың ірі қалаларындағы іргелі оқу орындарында еңбек етіп жүрген қылқобыз шеберлері соңғы отыз жылдың көлемінде үлкен сахналардан Нышан сарындарын Қорқыт күйлері ретінде орындамаған. Себебі олар – әлі күй дәрежесіне жетпеген, көркемдігі төмен, музыкалық сарын мен поэзиялық мәтіннің синкреттік тұтастығына құрылған бақсылық сарнаулар. Ол жерде күй жоқ. Осыны сан рет айтып, сарнауларды тыңдатсақ та сырбойылықтарды сендіре алмадық.
Республикамыздың екі ірі қаласының қобызшылары бұл тақырыпты біршама қозғап келеді. Бірақ Қорқыттың күй мұрасы дегенде олар Нышаннан жазылып алынған музыкалық-поэзиялық сарнауларды емес, Ықылас Дүкенұлының күйлеріне қолқа салады. Сонда сырбойылықтар Қорқыттың күй мұрасы санап жүрген Нышан абыздан жазылып алынған сарындар қайда қалады? Оларды «Қорқыттың күй мұрасы табылды», – деп жаһанға жар салып, тіпті ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұралар тізіміне енгізген жоқ па едік? Сонда Қорқыттың күй мұрасы дегенде біздің сүйенетініміз Нышан сарнаулары болады да, ал сахнадан орындауға келгенде Ықыластың күйлері болып шыққаны қалай? Бірді айтып, екіншісіне ойысуымыздың сыры неде?
Оның себебі біреу ғана. Нышан абыздан жазылып алынған сарындар Қорқыттың күй мұрасы ретінде насихаттауға жарамайды. Себебі олар – күй емес, сарнаулар. Нышан сарындарының Қорқытқа абырой әпермесін білген қылқобызшылар Ықыластың «Қоңыр», «Қорқыт» деген күйлеріне жабысып, соларды Қорқыт бабамыздың күйлері ретінде насихаттай бастауының сыры осында. Мұның астарында Қорқытты қалайда күйші етіп шығару мақсатының жатқанын кез келген жан аңғарады.
Қазақ музыкасында қобыз бен сыбызғы күйлерін жеткізген өнер иелері санаулы ғана. Әдетте Сармалай мен Ықылас есімдері ғана аталады. Қобыз – бақсылардың құралы. Арғы жерде қобыздың сүйемелдеуімен сарын-сарнау айтқан бақсылар болса да, олардың тұсында аспаптық музыка қалыптаса қоймаған. Бақсы сарындары – фольклорлық, қобыз күйлері – кәсіби өнер көрінісі. Екеуі – екі түрлі саты, екі түрлі даму белестері, екі түрлі стадиялық кезең. Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті сияқты құбылыстар.
Қазақ фольклорындағы деректер бойынша, Қорқыт – бақсы. Мұны М.Әуезов, әсіресе Ә.Марғұлан ерекше қуаттаған. Бақсы – синкреттік тұлға. Оның бойында әлі бір-бірінен даралана қоймаған ақындық, композиторлық, орындаушылық және бишілік өнер көрініс тапқан. Бірнеше өнер түрлерінің мұндай тұтастығы, сөз жоқ, фольклорлық кезеңге тән. Ал фольклорда автор деген ұғым болмайды, оның басты сипаты халықтығында, анонимдігінде, авторсыздығында. Олай болса, фольклорлық сана аясында туған Қорқытты көп кейін қалыптасқан күйшілік өнер өкілі ретінде танудың ғылыми негізі олқы.
Әуесқой қорқыттанушылардың сүйенетін бір таянышы – қылқобыз. Олар Ә.Марғұлан келтірген: «Үйеңкінің түбінен үйіріп алған қобызым», – деген жолдарды Қорқыт есімімен байланыстырып, түйесінің терісін қобызына шанақ еткен деген аңызды алға тартады. Бірақ аңыз бен тарихтың арасына теңдік белгісін қоюға болмайтыны ақиқат. «Қобыз» сөзі мен қобыз аспабы ертеден белгілі. Ол Қорқыттың заманынан көп бұрын болған және әр халықта әртүрлі семантикаға ие еді. Мысалы, «Кітаби дадам Қорқыт ғали лисан тайфа оғузан» жазбасындағы Қорқыттың тартатыны – қолча қобыз (қолқобыз). Ол – этнографиядан хабары аз кейбір суретшілеріміз салып жүрген екі ішекті ысқышты аспап емес, үш ішекті шертпелі аспап. Бұдан көретініміз: біз қарастырып отырған заманда Қорқыт тартты дейтін ысқышты музыкалық аспап әлі туа қоймаған.
«Қобыз» атауы көптеген түрік тектес халықтар мәдениетінде сақталған. Бір ғана қазақ музыкасындағы қобыз, қылқобыз, нарқобыз, месқобыз, желқобыз, жезқобыз, шаңқобыз атаулары әр түрлі аспаптарды аңғартады. Осыған қарағанда, ертеде қобыз жалпы музыкалық аспап атауы болған тәрізді.
«Қобыз» атауы финно-угор, олармен іргелес, қоныстас елдердің музыкалық мәдениетінен де көрініс береді. Сол деректерді жинақтасақ, музыкалық аспап атауларының мынадай тізбегі шығады: комуз (қырғыз), кыл кияк (қырғыз), хомыс (хакас), гопуз, гылгобыз (түрікмен), голча гобуз (азербайжан), кылысах (саха), кубыз (удмурт), купас (чуваш), ковыж (марий), кеуш (гагауз), копуз (хорват), кобоз (венгер), кобоз (румын), жәя кубыз (татар), каус (араб), коус (осетин), игил (тыва), икили (алтай), иә-ковыж (мари), кеманча (азербайжан), кемече (түрік), гиджак (өзбек).
Олай болса, бүкіл түрік тектес халықтар мәдениетінен орын алған «қобыз» сөзін бір ғана Қорқыттың еншісіне байлап, Желмаясының терісіне тірегеніміз қалай болмақ? Әр халықтағы атаудың өз тарихы бар емес пе? Оның этимологиясы мен семантикасы да бөлек сөз етуді қажет етеді. Бұл тұста ескеретін мәселе – Қорқыт заманынан жеткен жазба ескерткіштерде «қылқобыз» аспабы туралы мәліметтердің кездеспеуі. Демек Қорқыттың заманы мен оның қолындағы музыкалық аспап – қылқобыз әр түрлі кезеңдерге тән құбылыстар. Түрлі диахрондық деңгейдегі мәліметтер фольклорлық үдеріс аясында біріктірілген.
Ал енді соңғы кездері үлкен даудың арқауына айналып, Қорқыт күйлері ретінде насихаттала бастаған «Қоңыр» мен «Қорқыт» күйлеріне келер болсақ, олардың музыкалық мақамы, үн-интоннациясы, құбылмалы ладтық арқаулары, жалпы музыкалық тілі анық Ықылас шығармаларына келеді. А.Жұбанов «Қоңыр» күйін Ықылас Дүкенұлының туындысы деп дұрыс көрсеткен. Бұл күйдегі қобыз сарынына тән лейттема «Қорқыт» күйінде де бар. Екі күйдің сарыны үндес, форма жағынан да ұқсастық байқалады. Бұл шығармалар бақсы сарындары ретінде бағалауға мүлде келмейді. Олар – кәсіби орындаушының қолынан шыққан, қазақ даласында аспаптық музыканың қалыптасуынан хабар беретін туындылар. Сонда музыкалық үн-әуені, құрылымы мен стилі жағынан ұқсас шығармаларды Ықыластан «тартып» алып, түбірі солқылдақ Қорқыт күйлеріне телудің қандай ғылыми негізі бар?
Сөз соңында Қорқыттың әлі күнге тарихи тұлға немесе жинақталған фольклорлық бейне екені толық зерттеліп, дәлелденіп болмағанын тағы бір еске салғымыз келеді. Фольклорлық шығармалардың иесі болмайтыны сияқты сол сатыдағы бақсы Қорқыттың да көп кейін туған аспаптық шығармаларға автор болуы екіталай. Сарын мен күй өнер дамуының екі түрлі кезеңі болса, жыр мен күй де, Қорқыт пен Ықылас та – екі заманның баласы.
«Қорқыт кім? Ол өмірде болған ба?» – деген сауалдың төңірегінде ортаға салайын деген кейбір ойларымыз осы еді.
Қорқыт сонда өмірде болмаған ба?
"Қазақ әдебиеті" — Қазақстан Республикасының әдебиет, мәдениет және өнер газеті. Әр апта сайын, жұма күні шығады.
Газет 1934 жылдың 10 қаңтарынан бастап шыға бастады. «Қазақ әдебиеті» газеті — Қазақстан жазушылар одағының органы ретінде тұңғыш саны 1934 жылдың қаңтарында жарық көрген.
«Қазақ әдебиеті» - газетінің тарихы
Студия «Team28»