Оқушы жаратылысын көре білген
Бүгінгі мықты ақындардың құнарлы топырағы – Жұмекен жыры. Артында қалған жеті томдық мұрасы ақынның еңбекқорлығы мен әдебиетке деген шексіз махаббатының айқын дәлелі сияқты. Жазудың қиындығын сезінген қаламгердің өзінен жеті томдық мұра қалса, бұл оның көп жазғыштығының емес, жаза алатындығының белгісі-ау. Ақын Ертай Ашықбаевпен әңгімеміз Жұмекен төңірегінде…
– Қалам ұстағандардың бәрі өлеңді түсінетін сияқты. Ақыны да, жазушысы да. Сондай-ақ, әркімнің мақтайтын өз қаламгері болады. Бірақ Жұмекенге келгенде, өлеңді аз түсінетін адамдай тосырқап қалады. Оның тереңдігіне тамсанады. Арыға бармайды. Жастар да «Осы біздің тамсануымыз «Жұмекен сұмдық қой» дегеннен аспайды» деп өздерін өзі мазақ еткендей күлісетіні бар. Жұмекенді оқудың қиындығы неде?
– Бәлкім, тамсанғанситын шығар. Тамсану беріде жүргеннің емес, арыға барғанның, тереңге сүңгігеннің еншісі ғой. «Жартылай ақ, жартылай қара өлеңнің» соңғы қайырымын өзің де жақсы білесің: «Жұртым менің! Өлең сүйгіш, сөзуар, сөз жайлы әлі… келеді әлі тартысып: түк ұқпайды жартысы, шала ұғады жартысы. Жал бітіпті жартысына солардың, жартысына бітті бел: ылғи жарты қайран менің оқушым, оқымауға келген шақта – бүп-бүтін, түсінбеуге келген шақта – түп-түгел». Ал оқу, шұқшиып оқу – шолып шығу емес, ендеше шолып шығу – толық түсінуге тырысу емес. Яғни өз оқырманының қандай екені ақынға сол кезде-ақ әбден белгілі болған. Ал Жұмекенді оқудың қиындығына келсек… Бәлкім, бұл «қиындықтың» бір себепкері – форма. Мысалы, 1971 жылы шыққан «Қызғалдақ туралы баллада» жинағына дейінгі қолтаңба мен 1980 жылы қолға тиген «Шуақтан» басталатын қолтаңбаны салыстырыңыз. Бұрын негізінен, (әрине, ылғи емес) баяғыдан мәлім сары сүрлеумен келе жатқан кәдімгі қара өлеңдік шумақтарға бағындырылып жазылатын тиянақты өлеңдер кейін ақынның өзі «притча песенно-балладного характера» деп анықтама берген сюжеті ұзақ жырларға айналып кетті емес пе?! Ол да ештеңе емес-ау, сол ұзақ жырларыңыздағы оқиғалар мен оқиға еместер кез келген сана қабылдап алуға лайықты әбден қалыптасқан жаттанды сипатпен баяндалмайды, мысалы, жолшыбай қыруар қосымша көркемдік бейнелеу құралдары пайдаланылады, яғни әдебиет теориясына қатысты алуан-алуан ескілі-жаңалы терминдердің Жұмекенге қызмет етпегендері кемде-кем. Бұл да бергі жағы, одан арғыға барсаңыз, ақын тіріні де, өліні де сыртқы көріністердің бояуға малынған қанық суреттері арқылы емес, қолға ұстауға келмейтін ішкі түйсіктің тосын һәм жұмбақ емеуріндері арқылы ұсынады; әншейінде қанша көрсең де еш менсіне қоймайтын әлдебір таныс жайға Жұмекеннің жолдарын оқыған соң кенеттен таңырқай қарайсың; мырс еткізетін әзіл дегеніңіз, бір қайырылып қарасаңыз, әзіл емес, астары түрпі ащы кекесін екенін аңғарасыз; анау – тұрмыстық трагедия; мынау – уытты комедия… Несін айта берейік, мектеп оқушысының әуелі кіріспесі, сосын негізгі бөлімі, ақыр соңында қорытындысы бар ыждағатты шығарма-мазмұндамасындай тәртіпті өлеңдерге үйреніп қалған жұрттың тосырқамасқа амалы бар ма?! Жұмекеннің де бұған аса шамданбай, «қайран менің оқушым» деп кешіріммен сөйлейтіні де сондықтан шығар.
– Ақын ақын болғалы «жұмбақ» деген анықтауыш оның айнымас серігіне айналды. Ол туралы жазылған зерттеулер мен мақалаларды оқып отырсаңыз да оның күрделілігі һәм қарапайымдығы туралы ұзақ-ұзақ толғаған ойлар мен «жұмбақ ақын» деген тұжырымға қайта-қайта маңдайыңыз соғылады. Саяқ жүргенін жұмбақ боп көрінгеннен кейін замандастары осы бір сөзді поэзиясына да оңай жапсыра салған жоқ па екен деген ой келеді. Неге біз сол жұмбақты шешуге талпынбаймыз? Поэзияны талдау, түсіну қаншалықты қиын. Жұмекенді жұмбақ деуіміз сол қиындықтан оңай құтылудың жолы ғана емес пе?
– …Құтыла алар ма екенбіз? Тіпті, біз солай құтылғанның өзінде дүниеде не өзгермек? Мысалы, ақындық тілдің реформаторы Велимир Хлебниковты, әйтпесе ХХ ғасырдың көрнекті ақындарының бірі Борис Пастернакты орыстардың арасында екінің бірі түсініп жатыр ма? «Бұ қазақ Абайды да түсінбеген» дейін десем, әншейін көкезу сөзуарлық сияқты болып көрінер. Бірақ расы солай. Ахмет Байтұрсыновтың 1913 жылы жазылған мақаласы солай дейді: «Абайдың терең пікірлі сөздерін қарапайым жұрттың көбі ұға алмай, ауырсынады. Абайдың өлеңдерін мың қайтара оқып жаттап алып жүрген адамдардың да Абайдың кейбір өлеңдерінің мағынасын түсініп жетпей жүргендерін байқағаным бар. Тіпті, осының мағынасы не деп сұрағандары да бар. Сол өлеңді алып қарасақ, айтылған пікірде, ол пікірді сөзбен келістіріп айтуында еш кемшілік жоқ. Түсіне алмаса ол кемшілік оқушыда». Ахмет Байтұрсынов сондай түсінуге қиын сөздердің бірі ретінде «Көк тұман алдыңдағы келер заман» деп басталатын өлеңді тұтас келтіреді. Ал осы өлеңді қазір екінің бірі әлсін-әлсін тұшынып (ең бастысы, түсініп) оқып отырады дей аламыз ба? Абай туралы зерделі зерттеу еңбегін Тәкен Әлімқұлов «Жұмбақ жан» деп атағанын білесіз. Қаншама аударып-төңкергенімізбен Абай (әрине, өзі ғана емес, одан гөрі ақындық қатпары) әлі де жұмбақ, Абайды талдап бітіру мүмкін емес. Сондай-ақ, Жұмекен де жұмбақ болып қала бермек.
– Жарайды, жұмбақ ақын-ақ болсын. Бірақ сол ақынды түсінуге қаншалықты ұмтылып жатырмыз?
– Жұмекенді түсінуге қаншалықты ұмтылу, әрине, әркімнің өз ықылас-талғамына, деңгей-білігіне байланысты болса керек. Оған қоса, мейлі, Жұмекенді тіпті түсінуге де, ең болмағанда, түсінгенсуге де болатын шығар, ал түсіндіру… Меніңше, ең қиыны – осы. Әзірге біз Жұмекенді қалай түсінгенімізді түсіндіре алмай жүрміз-ау деймін.
– Жұмекен келтіретін бір мысал бар. Андрей Вознесенский поэзиясын талдай келіп, Юнна Мориц: «Плох тот поэт, который не обманул ожиданий и дал то, что обещал в юности. Значит, он лишен сильнейшего чувства – чувства пути», – депті. Жұмекен өзінің ақындық жолын өте қатты сезінген сияқты. Жыл сайын жаңа жинағымен қуантты деп айтамыз. Проза да, сын да жазды. Осы кісінің тек поэзияда емес, басқа жанрларда да соншалықты көп жазуының құпиясы бар ма?
– Мориц, әттең, қазақша білмеген, сол себепті Жұмекенді қазақша оқи алмаған, әйтпесе ол осы сөзді сол Андрей Вознесенскийіңізді қазақша сөйлеткен Жұмекен туралы да айтар еді. Дегенмен, қазақша білген, сол себепті Жұмекенді шып-шырғасын шығармай қазақша оқып келе жатқан Әбіш ағамыз – Әбіш Кекілбаев мұны тіпті тамаша айтқан ғой. Оқиық: «Мен өз басым қазақ поэзиясының керуенін көптен көз жазбай бақылап, қадағалап оқып отыратындардың бірімін. Ондағы әр «түйенің» аяқ алысы мен әр «теңнің» ішінде не жататыны көп ретте маған айтқызбай-ақ белгілі боп тұратын да жайы бар. Бірқатарының жырын оқып: «иә, бұндайды тек осыдан ғана күтуге болады», – дейсің. Екінші біреулерін оқып: «Апырай, бұндайды күте қойған жоқ едім», – дейсің. Үшінші біреулеріне: «бұдан артық бұдан не күтуге болады», – дейсің. Ал Жұмекен Нәжімеденов бұндай үш топтың үшеуіне де жатпайды. Ол кітаптан кітапқа ауысқан сайын, аренаға әр шыққан сайын снарядына жаңа бір қосымша гир қосып отыратын штангист сияқты: «Апырмай, бұл жолы қайтер екен», – деп қарадай қыпылықтатып отырады». Оқырманды ақынның әр жаңа жинағы әрдайым қуантып отырған құпияның басты себебі – осы. Ал өлеңді доғара тұрып, үш роман жазуы және еш талас жоқ, сүйекті романдар жазуы – еңбекқорлығы ғана емес, қосымша гир қосса, көтере алатындығына сенімді штангист тәрізді өз рекордының қай күні қанша килограмм көрсететінін анық пайымдай алғандығы.
– «Эксперимент – дәстүр топырағында ғана жасалады» деген сөзді бүгін ғана айтылғандай қабылдайтынымыз бар. Жарасқан, Тұрсынжан Шапай да айтты бұл ойды. Ал олардан бұрын Жұмекен осылай уәж айтады. Жұмекеннің поэзиясы да, прозасы да («Аспан шақырады») экспериментке толы болды. Оның көп жазуының бір себебі – осы экспериментшілдігі болса керек. Жаңалыққа құмарлығы. Өзі де жаңалық туралы көп жазушы еді ғой. Жұмекен эксперименттері қаншалықты сәтті болды? Қазақ өлеңіне не қосты?
– Эксперимент дегенде… Мен Жұмекеннің өлеңдерін эксперимент ретінде қабылдаған емеспін, ылғи көзіміз де, көңіліміз де үйренбеген, басқаша бір тәсілмен жазылған өзгеше өрнекті поэзия ретінде қабылдадым, сол себепті, қай эксперименттің қаншалықты сәтті болғанын айтып та бере алмаспын. Ал қазақ өлеңіне не қосқанына келсек… «Татьянаның сөзі» бар емес пе еді: «Қаймақ еді көңілімде, Бізге қаспақ болды жем». Үнемі қаймақ жемесек те, үнемі қаймақ жегенге ұқсап көрінуге тырысатын бізге Жұмекен қаспақ жегенімізді (дәлірек айтқанда, қаспақ та жеп жүргенімізді) жасырмай айтуға болатындығын ұқтырды немесе мінсіз тұлпардың үстіндегі күміс ерде отырған жансыз портретімізді тұрмыстық-техникалық дүкенде жүрген кезімізді көрсетіп тұратын жанды бейнефильммен алмастырды, әйтпесе ылғи бүтін өлең жазу міндет емес екендігін ишаралады.
– Жұмбақ шешіле бастағандай… Ақ өлең, әр түрлі формада (геометриялық фигурамен) жазылған кей өлеңдерді қатып қалған теориямен ғана түсіндіріп келдік. Жұмекен жаңағы сіз эксперимент деп ойламаймын дегеніңізден шығады. Ол формалық жақтан өзгеше, мазмұны түсінікті поэзия жазды. Осы жолмен жүрген ақындар да аз емес. Тыныштықбек, Мейірхан сияқты ақындарымыздың кейін түсініктірек болғаны алдында Жұмекендей ақындардың болғандығынан емес пе осы?
– Түсініктірек дейсің бе?.. Интеллектуалдық поэзияны бұлай жіліктеп берудің жөні қалай болар екен?.. Оның үстіне, Жұмекенді оқумен ғана шектеліп қалмаған бұл екі ағаңыз түп-тұқиянына дейін зерделеген әлем әдебиетін, әйтпесе жаһан философиясын қайда қалдырамыз?.. Оған қоса, мысалы, Жұмекеннің өзі кімдерге қарағанда түсініктірек болғанын да сұрай салатындар табылуы мүмкін ғой… Бұл сауалға сол себепті де қысқа қайырсаң жартыкеш болып тұратын жауап қайтарудан тартына тұрайын.
– Бүгін Жұмекенді басқа ақындардан оқшаулап тұрған ерекшелігі не?
– Поэзиялық эволюция. Жұмекеннің бір ерекшелігін де, бар ерекшілігін де осы арқылы жан-жақты таратуға, осы арқылы жан-жақты талдауға болады деп ойлаймын.
– Әңгімеңізге рахмет!
Әңгімелескен
Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ.
ПІКІРЛЕР1