Мұхтар және Махаббат вальсі
Татухан АБЫЛАЙХАНОВ
Радиоқабылдағыштан Әнуарбек Байжанбаевтың таныс дауысын естігенде Мұхаң елеңдей тыңдап, жаңа әнге таң-тамаша қалды. Дыбыстардың ерекше әсем, әсерлі үйлесімі, тосын ырғақ баурап барады. Тамылжыған әуеннің құдірет- күші ұйытып, жүрек дірілін баса алмай тұр. Неткен ғажап!.. Әннің аты – «Махаббат вальсі», әуенін жазған Бекен Жамақаев, өлеңін жазған Нұтфолла Шәкенов.
Таң алдында гүл бағын суарамын,
Күнде ертемен өзеннен су аламын.
Алтын сәуле көремін сол бір шақта,
Сенің нұрың болар деп қуанамын.
Жаным деп, маған үн қатқан,
Жүректен сүйіп ұнатқан.
Бақытым менің,
Таппаспын теңін,
Махаббат гүл атқан.
Ән шырқалуда. Мұхаң тебіреніп, кең бөлмеде теңселіп жүр. Есінен мәңгі кетпейтін, ұмытқысы келсе де ұмыта алмаған, аяулы арманына айналған асыл бейне көз алдына елестейді. Мұғалімдер семинарын бітірген түлектердің салтанатты жиынында диплом алған Өскенбаева Кәмила бозбала Мұхтардың көзіне оттай басылды. Аққұба өңін нұрландырған бота көзі нұр шашып, ерекше, тіл жетпес күшпен баурап барады. Жалт еткен жанардың тұтқынына түскен Мұхтар сабырдан айрылып, Кәмиланың қасына жетіп барып:
– Кәмила қалқам, қалай тез бойжеткенсің! Құттықтаймын! Мен Мұхтармын ғой, – деді.
Мұхтарды Кәмила жақсы танитын. Шығармалары өз алдына, ауылы аралас, қойы қоралас үлкендердің сыйластығы үзілмеген еді. Қалаша әсем киінген, бұйра қою шашы сұлу өңін көріктендіре түскен. Шаралы, отты көзі қадалған Мұхтарға өңі нұрланған Кәмила:
– Мұхтар болсаңыз қайтейін.., – деді назданып. Мұхтар сол күннен бастап ғашықтық дертіне шалдықты. Әр күні үмітпен батып, әр таңы іңкәр сағынышпен ататын болды.
Абай атасының сүйікті ұлы Мағауияның қызы Кәмила ғайыптың құдірет-күшімен Мұхтармен қалтқысыз ынтық көңілмен табысып, тіршіліктің жан иесін түлетер махаббат деп аялап аталатын шұғылалы құшағына бөленді. Тойымсыз бақытқа құмарлары қанбай ақыл-естен айрылып, риясыз үміт-тілекпен жаны жарасқан қос өрім асыл армандарына қол жеткізуге алыс-жақын қауым тілеулес болар деп сенген-ді. Бірақ Абайдың кенже ұлы Тұрағұлдың Кәмила екеуінің қосылуына қолұшын беруді сұраған Мұхтардың өтініш хатына қайтарған жауабы төбеден жай түскендей болды.
Алабұртқан қызулық, асыл арманға қол жеткізуге шексіз құмарлық Кәмиланың жастай атастырған адамы, баталы құдасы барлығын Мұхтарға елеп-ескертпеген еді. Мұнда отаршылдыққа, озбырлыққа, теңсіздікке қарсы күресте аяққа тұсау болар, ел бірлігін бұзар қас надандықты жою, әйел теңдігін дәріптеудегі қазақ зиялы арыстарының ой-пікірлерінің де әсері бар еді. Бата бұзып, серттен тайып, татулықтан кетісуге Тұрағұлдың жүрегі дауаламапты, өйткені, құдалар алға тартар дау-дамайдың ауыртпалығын пайымдай келіп, ел арасын егестіреміз де, бірлік, ынтымақты бұзып, бүлік, лаң тудырамыз. Оның салдары айналып келгенде Абай аруағына кір келтіру болмақ деп түйеді де:
– Мұхтар, тиыл. Аруақты сыйласаң қайт райыңнан! Таңдаған қызыңды айттырып, алып берейін, – деп сәлем жолдаған. 1903 жылы 25 сәуір күні Семей уезінің бастығы Новорацкий арнайы келіп, Абай үйіне баса-көктеп кіріп, тінту жүргізді де, жазбаларын тартып алып, ақынды қамауға ала жаздаған болатын. Осы масқара оқиға алуан түрлі намысқа тиер өтірік, өсектің өрбуіне түрткі болды да, үнемі мінеп-шенеген «пысықтар» мен «пасықтардың» айызы қанып, өшін алған еді. Өзі ермей, ерік бермеген, бас-басына би болған, сөз өтпейтін қиқымдар қажытқан ақын, Көкшетауда тұратын бейтаныс мұғалімнің жазған хаты үшін осынша көзтүрткі болам деп тіпті де ойлаған жоқ. Осының бәрі махаббат пен ғабдуат майдандасқан әзиз жүрекке өлшеусіз салмақ түсіргені анық. Сүйікті ұлы – Мағауияның аса ауыр қазасын көтере алмай, араға қырық күн салып, өзінің де көз жұмуына осы да себеп болуы мүмкін. Әке соңынан Ақылбайдың үзілуі қайғыдан қабырғаны қайыстырып, еңсені одан әрі түсіріп кетті.
Кейінгі жылдары Әлихан Бөкейханов бастап, Ахмет Байтұрсынов қуаттап қостап, Кәкітай Ысқақұлы қолдаған игі іс оқымысты, білімді зиялы қауымды риза етті де, Абайдың қадір-қасиетін қалың қазақ баласы біле бастады. Дана сөздерін қайталап, үлгі-өнеге ететін дағды қалыптасты, шығармалары ұзатылған қыздың басты жасауы ретінде берілетін болды. Абайдың өнегесін білмеу қас надандық саналып, Абайдың мәңгілік нұрлы өмірі басталып еді. Ұлы ақынның қайтыс болғанына он жыл толуын Семей жұртшылығы салтанатпен атап өтіп, газет-журналдар Абай даңқын шартарапқа жеткізді. Осындай игі істер қолға алынып жатқанда Абай ұрпақтары қолдап, қуаттаудың орнына, дау-жанжалға киліктірсе, бетке шіркеу, аталарының атына дақ түсіру болмай ма деген Тұрағұлдың сөзіне тоқтаған Мұхтар Абай атасының аруағы үшін алғашқы махаббатын, қуаныш-бақытын құрбан етуге әзір болғанмен, оның дертінен арылуға өмір бойы дәрмені жетпеді. Көзін жұмса болды, Кәмиланың айдай аппақ жүзіне шұғыла төккен бота көзі жаудырап, тұла бойды жалын өртке орайтын тылсым күшін тілмен айтып жеткізу қиын. Алма мойынды көмкерген қос бұрым ақ жібек көйлектің сыртынан киген қыпша белді қынай, жасыл пүліш камзолға құлай түскен. Бұрым бөлекше жарасымды, көз тартатын жібек көйлектің судыры, үлбіреген еріннен шыққан дірілді лебізге қосылып, аса ыстық, ынтық жүректің дүрсілі құлақтан кетпейді.
Сағыныш сарғайтқан үш-төрт жыл өте шықты. Заман өзгерді. Қос асыл армандарына қолдары жетіп, шаңырақ көтерді. Амал не, бақытқа мас, шат күндердің ғұмыры қысқа, өзекті өртеген өкініш, жазылмас дерт, қол жетпес арман болып қалды. Ленин мен Сталин Алашорда үкіметін, қазақ жерінің шекарасын мойындаймыз, отаршыл патша үкіметіне қарсы күресте Алаш партия мүшелерінің еңбегін құрметтеп, еңбекші қазақ халқының тәуелсіздігін құттықтаймыз деп берген уәдесі алдау болып шықты.
Ағыл-тегіл өтірік уәде, тәтті сөзбен бүркемелеп қанды қырғын, қуғын-сүргінді өршіте түсті. Ескілікті, ескі зиялыларды құртпай, жаңа қоғам орнамайды деп сендіріп, рухани құндылықтарды, тәрбиелік мәні зор салт-дәстүрді қас дұшпан қатарына қосқаны мәлім.
Мұхтар да тергеп, тексеруге алынды. Алашордашыл, ұлтшыл, Кеңес үкіметіне іштей қарсы, ескі қоғамды аңсайды, байларды жақтайды деген сияқты сыныққа сылтау іздегендер ішкенін – ірің, жегенін– желім еткені шын. «Жау қайда деме, жабықта» деген қазақ сөзі рас. Күншілдер, жағымпаздар, мәнсапқор имансыздар атаға айғай қосып, қаскүнемге айналды да, Семейде тыныштық бермеген соң Ташкент кетті, Петроград барды. Екі жыл түрмеде болды. Қит етсе байшыл, байдың қызына үйленді деп айыптайды. Мұхтардың азап аздырған өңінен қиналғанын көрген сайын Кәмиланың жүрегі ауырып, іштей қайғырып, қамығатын. Жазықсыз жапа тартқан жан жарына деген аяушылық жанын жараласа, сол жара күн сайын ұлғайып барады. Бірде тергеуден қажып келген Мұхтарын аялаған Кәмила:
– Не дейді өздері? – деп сұрады.
– Е, Камаш, не деуші еді. Нас адамның аузы лас емес пе. Олардың сөздерін қайталау тұрмақ, еске түсіру жиіркеніш, – деді. Үнемі «жақсы сөз – жарым ырыс» деп, қашан да жайдары қабақпен жылы, әрі жанды жадыратар мәнді сөз сөйлейтін Мұхаңның ешқашан да тісінен күйінген сәтте де нашар сөз шыққан емес. Оны ар санайтын. Осы мінезін білетін Кәмила тергеп-тексеру барысын қайтып сұрамайтын болды. Мұхтардың бұлдыр болашағын ойлап, тартқан азабын көріп, уайымдаған Кәмила дертке шалдықты.
– Ардақтым менің! Науқасым асқынып, меңдеп барады. Амал не, тағдыр бақытымды көп көрді ме. Менің ілесіп жүре алмайтынымды көріп тұрсың, аяғыңа оралғы болмайын, қалдырып кет. Оқуыңды жалғастыр, үкіметтің беті түзелер. Мен де сауығармын мүмкін… – деп, Кәмила көзінің жасын сүртіп, сөзінің аяғын жұтып барып, – амандығың керек. Халқың, Абай атаң үшін аман бол, – деді күбірлеп.
Абай романында Абайдың аң аулауға барып, қарлы боранда адасып, Машан тауында қыстап отырған ғашық жары Тоғжанның үйіне тап болып, науқастанып жатып Тоғжанмен арыздасып, қоштасқан сәтін суреттеп жазғанда, Кәмиламен қоштасқан жанға батар зар-мұңы Мұхтардың есіне оралған шығар.
Тұңғыш ұлы Шоқанның, іңкәр жары Кәмиланың, Абайдың кенже ұлы Тұрағұлдың және өзге де етжақын туған-туыстардың, сыйлас дос, ағайын- жекжаттардың, үш миллион қандастарының аштықтың құрбаны болғаны қайғыдан қан жұтқызды. Сол 1930-32 қаралы жылдары Мұхтар өлім төндірген түрмеде болатын. Оның арпалыспен өткен күндер мен үстіне 1918 жылдан 1954 жылға дейін тергеу, тексерудің үзілмеуі жүйкені жұқарта түскені анық. Есеңгіреген Мұхтар Кәмиланың жүрек жылуын, аялы алақанын аңсап, сағынумен жылдарды өткізіп келе жатыр. Әлдебір сұлу арудың дидарынан Кәмиланың болымсыз нышаны байқалса, сол аяулы жары болып көрініп, естен, сабырдан айрылып, дегбірі кететін мінез тапты. Бейне Абайдың Әйгерімді ынтызар арманы Тоғжан деп сеніп, аңсары ауып, алағызған шағы сияқты.
Радиодан Бекен Жамақаевтың «Махаббат вальсі» әнін естігенде тұла бойын жалын шарлап өткендей әсерленген Мұхтардың жанарына жас іркіліп, өткен күннің көкейден кетпес суреттері шұғылаға оранған Кәмиланы дәл қасына әкеліп тұр. Мұхтар телефон тұтқасын көтеріп:
– Әнуарбек Байжанбаев бар ма екен? – деп сұрады.
– Бар.
– Мен Мұхтармын ғой… Шақырыңыз.
Әнуарбек келіп, сәлемдескен соң, Мұхтар бұйымтайын айтты:
– Бекен Жамақаевты білесің бе? Қазір қайда?
– Білемін, Семейдің түлегі. Алматыға келіпті деп естідім.
– Сол Бекенді сенбі күні түскі асқа біздің үйге алып кел, күтемін, – деді Мұхтар ағасы.
Әнуарбек Бекенді іздеп Алматыны шарлап таба алмай, ақыры сұрастырып жүріп демалыс үйінде кездестірді. Мұхтар ағасының тапсырмасын орындады. Қазан асып, күтіп отыр екен.
– Валюша, кім келді, білесің бе? Қазақтың Левитаны келді. Қасында жас талант Бекен Жамақаев бар, – деп Мұхаң аса қуанып, балаша елпілдеп қарсы алды. Өткенде Латиф Хамиди мен Кәукен Кенжетайұлын осылай қарсы алған болатын. Мұхтардың жайдары, нұрлы дидарын көруді Валентина Николаевна бақыт санайтын. Туған анасындай сүйіп, басқаларды құрметтейтін адамдық парызын өтеп жүрген осынау асыл адамға, заңғар суреткерге туған халқын сүюді парықтамайтын, қара басын күйттеген, «заман илеген» қаскөй жағымпаздар қиянат-қорлығын тартқызған азабын көзбен көрген Валентина Николайқызының жауыздыққа деген жиіркеніші асқынып, жанашыр тұлғасы асқақтай түскені шын. Ол ғашық жарының көңілін аулап, басына күн туғанда сүйеніш, жан серігі болудан күш-жігерін аяған жоқ. Тіпті, әлде бір сұлуларға елегізген қамкөңіл Мұхаңды түсініп, қызғанышқа құл болмай, көрсе де көрмеген болуға, шексіз сүйіспеншілігі, махаббат құдіреті сый еткен күшпен Валентинаның ерлігі жеткен-ді.
– Валентина Николайқызы, – деді атақты әртіс Қалибек Қуанышбаев – А.П.Чехов Лев Толстойға «Сіз бекерден- бекер М.Горькийді неге жек көресіз?» – деп сұрайды. Сонда Лев Толстой айтқан екен:
– Ол – үйрек тұмсық. Үйрек тұмсық еркекті әйел біткен жек көреді. Ал әйелдер ең сезімтал қауым. Олар қателескен емес. М.Горькийді жек көруім содан, – деген екен. Сіздің Мұхтарыңызды әйелдер шетінен жақсы көреді. Әйелдерді табындырған сұлу, сүйкімді, сүйікті, таңғажайып адам, – деді.
– Мен сол үшін де өзімді бақытты санаймын. Бәрінен. Оның ішінде бақталас, күндестерім де бар. Мұхтарды тартып алдым. Мұхтар сүйіктім – мендік. Менен бақытты ешкім жоқ, – деп әзілге айналдырған болатын Валентина.
Мұхтардың басына қатер төніп, қамауға алынатын болғанда Валентина Николайқызы ғана емес, орыстың А.Фадеев, Л.Соболев, М.Шолохов бастаған зиялы қауымы қашып-пысып Россияға барған Мұхтарға пана болып, ара түскені әділет сүйгіш орыс халқына шовинизмнің жат екенін айғақтайды. «Жақсыда жаттық жоқ», жақсылық, жақсы адам адамзатқа ортақ екені шын.
Халықтың қошеметіне бөленген Кәукен Кенжетайұлына Ақылбай Абайұлының еш жерде орындалмаған, Латиф Хамиди нотаға түсірген әнін үйретіп, бағын ашуға екеуін шақырған болатын. Мұхтар домбырада әнді шебер орындағандықтан күйсандықта іліп әкеткен Хамидиге нотаға түсіру жеңіл болды да, оларға қосылып тұрған Кәукен шырқай жөнелді. Сондағы Мұхтардың шексіз қуанышын тілмен айтып жеткізу қиын. Дәл сондағыдай қуанған Мұхтар дастархан басында Бекенмен танысып, жағдайын сұрады.
– Абай ұрпақтары шетінен өнерлі, білімді болды. Сол үрдіс жалғасын тауып, қанатын кең жайса деп армандаймын. Бекен, сен де Абай ұрпағысың, аяқ алысыңа аса риза болып, қуандым. Қадамың құтты болсын! – деді Мұхтар ағасы.
– Абайды феодал тап, жау санадық. Қазақ данышпан ұлынан айрылып қала жаздады. Абайды сақтап қалуға қара басыңызды қатерге тіктіңіз. Қасым айтқандай, «Сізге риза қалың қазақ баласы. Сізге риза сонау Абай бабаңыз», – деді Әнуарбек.
– Амал не, көп әңгіме көкейде көмілді ғой, – деп, Мұхтар өкінішін жасырмады. – Көркемдік шындық пен өмір шындығы уақыт талабына бағындық. Қорқақ атандым. Өмірім үшін емес, туған халқы данышпан ұлынан айрылып қала ма деп қорықтым. Абай атамның жанкүйері, жоқтаушысы қалмаған еді. Көш жүре түзелер, Абайтану ғылымы да көркеймек. Саналы, сауаты екпінді толқын үміттендіреді, – деп сырын ашты Мұхтар. Абай өлеңдерін жинап, тұңғыш кітап етіп шығарып, жұртшылыққа кеңінен таныстырудағы Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхановтың сіңірген еңбегін айта алмағанын, Абай Шоқанды бала жасынан білетінін жасырып, Абай мен оның әкесі Құнанбай арасындағы сыйластық қарым-қатынас заман талабына сай Абайды сақтап қалу ниетімен бұрмалағаны өзегін өртеп, ішке бүккен сырын меңзеген шығар. Ал Әнуарбектің ауылы Абай ауылымен аралас болғандықтан, көзкөрген үлкендердің әңгімесінен өмір шындығын Әнаға жақсы білетін, әйтеуір. Кәмила және басқалар арқылы тапсырылған өлі мен тірі аманатын орындап, ұрпақ үшін Абай атасының мұрасын сақтап қалғанына Мұхаң шүкіршілік еткені анық.
Мұхтар Бекеннен:
– Қандай оқу оқымақсың? Көмектесейін, – деді.
– Оқу ойымда жоқ, – деп Бекен таң қалдырды.
– Білім-өнер адамға керек қой. Жігіт сегіз қырлы, бір сырлы болғанға не жетсін. Әлемде ғылым Америкада дамып отыр. Гитлер еврей ұлтын жаппай ашық қырып жатқанда, жан сауғалап Американы барып паналаған еврей ғалымдары сол жердің ғылымдарына соны серпін берді. Атом бомбасын жасады. Соғыстың аяқталғаны белгілі болса да, Америка 1945 жылы Жапонияның Хиросима, Нагасаки қалаларына сол бомбаны тастап, жермен-жексен етті. Бұрын-соңды адамзат естіп көрмеген қиратқыш күші миллиондаған адамның өмірін қиып, тірі қалғандарды жазылмас дертке шалдықтырған қасіретін 1957 жылы Жапонияда өткен бүкіләлемдік атом, сутегі бомбаларына тыйым салу туралы конференцияға қатысып, көріп қайттым. Ғылым адамзатқа төнген тұқым қуалайтын ауруды жоюдың жолын табуы тиіс, – деді Мұхтар.
– Жапон деген әлжуаз халық екен ғой. Біздің Семейде жүзге тарта атом, сутегі бомбасын жер үстінде де, жер астында да жарып жатыр. Оның күші Жапонияда тасталған бомбадан мың есе қуатты. Қазағың мықты екен, мыңқ еткен жоқ, – деді Бекен.
– Адам шығыны болмады ма? – деп сұрады Әнуарбек.
– Неге болмасын, оны есепке алатын кім бар? 31-32 жылы аштықтан қырылған қазақтардың өлі денесін шпалдарды жинағандай үйіп тастап, көміп үлгеру мүмкін болмағандықтан Ертіс өзеніне тастап тауыса алмағанда да, арыстарымызды қорлап, тұтқындап, шетінен қамап, атып жатқанда да үндемеген, шарасыз, қорғансыз, құнсыз, жаппай дертке шалдығып, қырылып жатса да үнсіз көнген ел. Қазақтардың бейшара халін көріп ара түскен, интернационалдық борышын сезінген пендені көрмедім. Интернационалдық борыш тек қазақтарға ғана тән болыпты, оқығым келмейтін себеп осында, – деді Бекен. Мұхтар қап-қара болып, булығып отыр. Ыңғайсызданған Әнуарбек:
– Қазаққа жаны ашитын адамдар жоқ емес. Сиреп қалғаны да рас. «Жалғыздың үні шықпас», – деді.
– Жапондықтар атом бомбасының адамзатқа келтірген зиянын айтып, оған деген қарсылық сананы оятты. Атом деген тажалға қарғыс айтып, айыптауды ұйымдастыру елдің білімділігінде. Қазақтың елді мекенді жерінде Жапонияда тасталған бомбадан қуаты мың есе артық бомбаның жарылуынан келетін зардапты түсінбеуіміз – надандығымыз. Соғысты болдырмайтын сақтық шара, қорғаныс қуатымыз артады деп сендік. Түсінсе, халық ерік бермес еді. Қазақ жерінің солтүстігін бөліп алмақ болғанда Жұмабай Тәшенов бастаған топ өлген-тірілгеніне қарамай, қара ниетті іске асыртпай тастаған жоқ па. Ерлікке итермелейтін бұл рухани күш әр жүректе бұғып жатыр. Атар таң, келер күн бейбіт өмірге құштар, дарқан қазақты жарылқайды деген үміттеміз. Ұрпағының азып-тозбауын парыз санаған, сол үшін қан мен терін төккен ата-баба арманы жансын, – деді Мұхтар. Дастарханға үзіліс жасалып, кезек ән-күйге берілді. Бекен Абай, Шәкәрім, Ақылбай әндерін күйсандықта орындап, Мұхтар ағасының ризалығын естіп, сұрауы бойынша өзі шығарған «Махаббат вальсін», «Ертіс вальсін», «Сен ғана» әндерін орындады.
Қазақ – ақынжанды, әнші, күйші, сөз қадірін білетін, аталы сөзге атын түсіп беретін, шешендерін өнеге етіп, билерін әділдігі, адалдығы үшін ардақтайтын, сезімтал, мейірімділігіне баға жетпес, түріктектес туыстарының орталығында орналасқандықтан тілі тұнық, әрі бай, табиғат аясында өсіп-өнгендіктен қаны таза, денсаулығы мықты, жаны сау, үлкенін сыйлайтын, кішісін құрметтейтін, жетімін жылатпаған, жесірін қаңғыртпаған, «малым – жанымның, жаным – арымның садағасы» дейтін жомарт, ержүрек халық. Сол халықтың ашаршылық апаты мен соғыс зардабынан, әділетсіздіктен уақыт өткен сайын мүжіліп бара жатқаны ащы шындық. Осы күйді, күйзелтер өкінішті қозғайтын Мұхиттың отыз ұлдан қалған жалғыз қызы Зәурешті жоқтаған, сай сүйекті сырқыратар «Зәуреш» әнін орындағанда Бекеннің дауысы жетпей, тарғылданып шығып еді, Әнуарбек іліп әкетті де, кең тыныспен еркін аяқтады. Шаралы көзіне жас іркілген Мұхтар демін басып:
– Бәлі, Әнуарбек, сен жасырынып, ашылмай жүрген әнші екенсің ғой. Ғажап! – деді. Үзіліс аяқталып, дастархан басына қайта оралғанда Мұхтар Бекеннен:
– Үй алдың ба? – деп сұрады.
– Үйім бар.
Үй алуға қол жету ол кезде қиын болатын. Соғыс ардагері, көп жыл еңбек еткен, ақиық ақын Қасым Аманжоловтың пәтерсіз қиналып, өкпелеп жазған:
Бермесең бермей-ақ қой баспанаңды, –
Ешқашан тастамаймын астанамды.
Өлеңнің отыменен жылытамын
Өзімді, әйелімді, жас баламды, –
деген өлең шумағы әңгімеге арқау болып айтылатын. Әнуарбектің ақ-сары жүзі нұрланып:
– Өзіңді іздеп, Алматыны кезгенде естімедім, – деді таңырқап Бекенге қарап.
– Семейден іздегенде табатын едіңіз, – деді Бекен.
Әнуарбек күліп:
– Ағамызға пәтердің зары өткен 1954 жылға дейін қуғын-сүргінде қашып-пысып бармаған жері, баспаған тауы, жатпаған босағасы жоқ. Семей, Омбы, Орынбор, Қызылорда, Алматы, Ташкент, Ленинград, Москва, т.б. қалалардың бәрінде пәтер іздеудің әуре-сергелдеңін бастан өткізген. Әрине, онда сенің жамбасақы алмайтын, тамағын тегін беретін қазағың жоқ. Тек ағаң 1930-32 жылы екі жылын түрмеде өткізгенде жамбасақы төлемей, тегін тамақ ішті, – деп Әнуарбек күлді де Бекенге қарап, – ағаның балдыздары көп, бірақ екеуміз ерекшеміз, оның үстіне апайымызды қалыңмал бермей алғаны бар. Алматыдан үй алып берем десе, қолында тұр. Еңбегі жанып, 1955 жылдан бері Қазақ КСР Жоғарғы кеңесінің депутаты, – деді еркелеп. Бекен қызарып кетті де:
– Ағаның қамқорлық ниетіне аса риза болып, алғысымды қалай айтарымды білмей отырмын. Онсыз да Қасым ағаның:
«Сізге риза қалың қазақ баласы,
Сізге риза сонау Абай бабамыз», – дегеніндей сырттай өте риза болып жүрген қалың қазақ баласының бірімін. Оның үстіне бүгінгі кездесу менің өмірімдегі ең бақытты, ұмытылмас күнім болды. Рахмет, аға! Рахмет, Валентина Николаевна, – деді тебіреніп. Сонымен Әнуарбек пен Бекен рахметтерін айтып, қайтар кезінде Мұхтар мұрты сынбаған, белбеуі үзілмеген, қалыңдығы екі елі су жаңа ақша алып келді.
– Бекен шырақ, әндерің үшін алғысымды айтамын. Тебірендім, қуандым, жаңа леп, ғажап! Қазақтың ән өнерін белеске көтереді деген үмітім оянды, табысқа жет! Бұл – менің батам. Ал мына ақша – сыйлығым. Мінгізген атым, кигізген шапаным болсын, – деп, қолындағы ақшасын Бекеннің алдына қойды.
– Рахмет, аға, батаңызды қабыл алдым. Соңғы демім біткенше еңбек етемін. Ал мына беріп отырған қаражатыңызды алмаймын. «Кедейдің кергігенінен сақта», – дейді. Менде кергу де, кесірлік те жоқ. Мен біткен адаммын. Атом, сутегі бомбасын жер бетіне жарып, сынаған Дегелең тауының бөктеріне түйе, жылқы, сиыр, қой, ешкі, ит, мысықты байлап қойып, жануарларға тигізетін әсерін зерттеді. Ал адамға келтірер әсерін зерттеуге жергілікті халық жарады. Өлгеніміз өлдік, өлмегеніміз сәуле ауруына тап болып, біртіндеп бұл дүниеден аттанып жатырмыз. Менің кезегім жақындады. Маған атамекеннен екі метр жері бұйырса, сол жетеді, аға. Басқа ештеңенің керегі жоқ. Ол жақта біздің ақшаны қабылдамайды. Көп-көп рахмет, аға! – деді Бекен. Мұхтардың жүрегі езіліп, Әнуарбекке қарап еді, ақ-сары жүзі нарттай қызарып, Семей қасіреті булықтырып тұр екен. Мұхтар Бекенді құшақтап, маңдайынан сүйді де:
– Үрей аурудан жаман, емдел, қалқам, хабарласып тұр, – деді.
Әр түрлі іс-шаралар қамымен Семейге, туған топырағы Абай ауданына барып жүріп, Мұхтар аға да дертке шалдықты. Қазақи мінезбен сырқаттанғанын елемеді. Науқас меңдеткен соң дәрігерге жүгініп еді:
– Ішіңізде құмалақтай ісік бар. Ота жасау керек, – деді. Москваға барып ота жасататын болды.
– Құмалақтай без пайда болыпты, сылып тастайды, – деп, өзін де, өзгені де жұбатты. Бірақ құмалақтай болып көрінген атом атты тажал – ажалдан Мұхтарды ешкім арашалап алып қалуы мүмкін емес еді. Жамандар заманға күйлеген, жаманды заман илеген, билеген уақытта Мұхтар түрмеге қамалатын болып, басына күн туған кезде Москваға сан рет қашып келгенде орыстардың зиялы қауымы ара түсіп, аман алып қалып еді. Құмалақтай болып көрінген ажалдан қашып Москваға келген Мұхтарды орыс зиялы қауымының да, жер жүзіндегі емші, дәрігерлердің де құтқаруға шамасы жетпеді. Алты сағатқа созылған отадан соң ғажап суреткер, ғұлама ғалым, қазақтың асыл, ардақты ұлы Мұхтар Әуезовтің әзіз жүрегі 1961 жылы 27 маусым күні ота столында соғуын тоқтатты. Семей өңірінде 40 жыл бойы 500 рет жасалған атом сынағының қуаты Жапонияның Хиросима, Нагасакидей қос қаласын жермен-жексен еткен жойқын күштен екі жарым мың есе артық болды да, адамдарды білдірмей жалмайтын тажалға айналды. Тек тәуелсіздік алған соң ғана сынақ тоқталғаны әлемге аян.