Академик Ғарифолла Есімнің есімі де, пәлсапа саласындағы айтулы еңбектері де елімізде кеңінен танымал. Дегенмен, философ-ғалымның 2019 жылы жарық көрген «Ғұлама-наме» атты еңбегі қазақ ғылымындағы орны ерекше дара шығарма болды. Олай дейтініміз, бұл ­– қазақ пәлсапасындағы дүниеге келген тұңғыш ғылыми трилогия.
Ғалымның «Ғұлама-наме» еңбегі «Хас-Сақ-2016» баспасынан 1000 данамен жарық көрді. Кітап аннотациясында: «Ғұлама-наме» – Атамекен ойшылдарына арналған кең тынысты, герменевтика тәсілімен жазылған пәлсапалық тұңғыш еңбек. «Ғұлама-наме» трилогиясының дүниеге келуі – Қазақ Елі Тәуелсіздікке жеткенде ғана мүмкін болды» делінген. Шындығында, қазақ санасы, қазақ пәлсапасы деген ұғымдардың айқындалып алға шыққан кезі, осы тәуелсіздік кезі.
Іргелі еңбектің құрылымы мен мазмұны туралы да аннотацияда терең танымды тұжырым айтылған: «Ғұлама-наме» – трилогия. Бірінші кітап – хакім Абайға, екінші кітап – данышпан Шәкәрімнің Ар біліміне, үшінші кітап – кемеңгер Мұхтарға арналған. Абай, Шәкәрім, Мұхтар қазақтың төл мәдениеті тарихындағы «бір сөйлем секілді» құбылыс. Абай сөйлем бастауышы болса, Мұхтар мұрасы – баяндауыш, Шәкәрімнің «Ар білімі» сөйлемдегі ойдың анықтауышы. Біртұтас ғажап әлем – қазақтың ғұламалық әлемі. Автор үш тұлғаның шыққан топырағы Атамекендегі ғұламалық дәстүрге беташар бөлімінде қысқаша талдау жасаған. Олар арғы заман Сақ ойшылы (б.з.б. V-VII) Анахарсис, пәлсапалық ойлау жүйесінің негізін салушы Әбу Насыр әл-Фараби және түрік дәуір ойшылдары: Иоллығтегін, Қорқыт, Қожа Ахмет Иассауи, Жүсіп Баласағұндар – қазақ Ұлы Даласындағы ғұламалық дәстүрдің тарихи-рухани сабақтастығының үзілмеген үлгісі».

Қазақ пәлсапасында үш дана тұлғаны тұтас бір дүниетаным тұрғысынан үндестікте, бірлестікте қарастырған еңбек бізде бұған дейін болмаған. Қасиетті Шыңғыстау жері үш дара тұлғаны қазақ мәдениетіне берсе, автор ол үш дананы алтын тамырдан ажыратпай қарастырған. Алтын тамыр деп отырғанымыз – кітаптың кіріспесі. Автор осы Кіріспе бас тарауды «Атамекен топырағындағы ғұламалық дәстүрге шолу» деп атап, онда Анахарсис Скифский, Иоллығтегін, Қорқыт ата, Әбу Насыр әл-Фараби және Жүсіп Баласағұн сияқты түрік әлемі жұлдыздарының мұрасына жеке-жеке арнайы тоқталып, пәлсапалық талдау жасаған.
Автор сақ елінің ғұламасы Анахарсис тұлғасын қазақ пәлсапасындағы метаұғым Атамекенмен бірлестікте қарастырады: «Қазақ халқы өз Атамекенінде ғасырлар бойы ғұмыр кешуде. Бұл халқымыздың басына қонған Бағы. Атамекен ­– тек қуаныш емес, ол сезім, сана, намыс-қуаты. Атамекен – қуат көзі. Атамекенде өмір сүрген жұрттың ой-санасы берік, адамшылығы, кісілігі мол болады. Атамекен – тұрақтылық сезімнің кепілі.
Атамекен дегенде бұл жерде өмір сүрген ғұндар, сақтар, түркілер туралы айтпақпыз. Қазақ осы түркі жұртының ұйтқысы. Шоқан айтқан дала ойшылы Асан қайғының «Жерұйық» идеясы тегіс түркі жұртына қарата айтылған сөз.
Тамырымыз тереңге жайылған халықпыз. Атамекенде дәуірден дәуірге өтіп келе жатқан халықпыз. Олай болса, рухани қазынамыз да осал болмауы керек. Кейінгі жылдары археологтар Алтай өңірінен «Алтын адамдар» табуда. Елекесаздан табылған «Алтын адам» – сақ ханзадасының бойынан бес киллограмдай алтын әшекейлер (бұйымдар) табылды. Алтын бұйым өндірісі болған өлкеде, рухани қазынаны туғызған ғұламалар болмауы мүмкін емес. Сондай тамаша тұлға – Анахарсис».
Геродоттан бастап, Платон, Солон Афинский, Диоген Лаэртский, Аристотель, Лукиан, Секст Эмпирик, Плутархт сияқты даналардың Анахарсис туралы айтқан жоғары пікірлерін талдай отырып, автор оған «арғызаман ғұламасы» деп баға берген.
Біз «алтын тамыр» деп атаған Кіріспе бөлімде автор арнайы Иолығтегінді қарастыра келіп, оны «Түркі дәуірінің ғұламасы» дейді. Иолығтегін дүниетанымдық ойшылдығына үңіле отырып, оның азаттық пәлсапасының болмысын ашады: «Иоллығтегіннің пайымдауынша, адам көк Тәңірі мен жердің арасында жаралған, демек, ол тек жер перзенті емес, көк Тәңірісінің де перзенті. Екеуіне ортақ, сондықтан да түркілерге қара жер күш-қуат берсе, Тәңірі рухтандырған.
Иоллығтегін азаттық пәлсапасын осылайша түсіндіреді. Адамның тәні рухтан жаралғанын айтады. Тәні жерде жаралып, қайта қара жерге оралса, рухы аспанға, биікке ұшады деп ұғындырады. Иоллығтегін Елтерістің дүниеден қайтқанын өлді демейді – «ұша барды» деген. Демек, жаны ұшып кетті. Бұл – Тәңір ісі. Елтеріс рухы өлмейді. Оның орнына қаған болған баласы түркі жұртын көркейте түседі».
Автор Қорқыт атаны түркі дәуірінен аты аңызға айналған ғұлама деп атап, ол, мәңгіліктің формуласын жасады дейді. Оның дүниетанымы туралы автор өзгеше мынадай пайым жасайды: «Гректер әлемді Хаостан бастайды. Қорқыт дүниетанымында әлем Гармония. Хакім Абай айтқандай, әлем жасалып, жаратылып қойылған, мәселе оны сезуде. Әлемнің гармониясын сезуші – Қорқыт. Бұл Құдай ісіне қарсылық емес, Жаратушының абсолюттігін мойындау. Жаратушыны абсолют деп тану – ислам теологиясының жемісі, жетістігі. Қорқыт әлемнің гректер айтқандай, Хаос емес екендігін, оның кереметтігін, көркемдігін, әсемдігін танып біліп, өмірді өнер сатысына көтерген. Сөйтіп, өз заманында дана Қорқыт әлемді метафора арқылы түсінудің биік формуласын жасаған. Ол формуланың мәнісі – өмірді өнерге айналдыру. Бұл дүниеге деген мағмұрлық сезімді оятатын және тәрбиелейтін творчес­тволық сана. Сондықтан Қорқытты, әсіресе, әдебиет, тарих оқулықтарында айтатындай, ажалдан қашқан адам деген түсінік ешқандай шындыққа жанаспайды». Қорқыт атаның пәлсапасы – хаос емес, гармония екендігі жаңа сөз.
Автордың Әбу Насыр әл-Фараби тұлғасына құрметі ерекше. Дана тұлғаның энциклопедиялық көлемдегі еңбектерін талдай келіп, автор оған «пәлсапаның әлемдік деңгейде негізін қалаған» ғұлама деп баға береді: «Әл-Фараби ғылымдарды жіктеуді арифметикадан бастап, метафизикамен, яғни пәлсапамен аяқтаған. Құдіретті ғылым дегенде бұл кісінің айтып отырған метафизикасы Хақ тағалаға тікелей қатысты. Ал құдірет деген Алланың ғана қасиеті. Сонда ол кісі ғылым мен дінді бөліп отыр ма? Бөліп отырған жоқ. Біз Кеңес заманында: дінді ғылымға, ғылымды дінге қарсы қойдық. Ғылым мен дін әл-Фараби түсінігінде ажырап тұрған жоқ. Дүниеде субстанциялар мен акциденциялар бар. Бәрі метафизикамен бітеді деген керемет ой. Пәлсапамен ғылым бітеді. Пәлсападан әрі қарай басқа нәрсе кетеді, сірә, ол ғұламалық».
Осы «Алтын тамыр» бөлімінде автор түркі дәуірінің ғұламалары Қожа Ахмет Иасауи мен Жүсіп Баласағұнның ойшылдық тереңіне талдау жасаған. Онда Қожа Ахмет Иасауидің ғұламалығы, оның тақуалығында екеніне тоқталса, Жүсіп Баласағұнның ойшылдығына оның еңбегін талдай келіп, басты ұғым әділеттілікке тоқтайды. Ол туралы автор «Әділеттілік – ғұламалықтың өзегі» деп ой түйеді.
Ғылыми трилогияның бірінші кітабы хакім Абайға арналған. Автор хакім Абайға ерекше құрметпен қарайды: «Жаратушымыз қазаққа Бақ берді. Ол бақ – Абай! Абай сіздердің әрқайсыңыздың қашанда болсын кеңесшіңіз, ақыл қосар ағайыңыз, тағдырыңыз бір туысыңыз, қателессеңіз сыншыңыз, Алла десеңіз асыл досыңыз, пенделіктен алып шығар ұстазыңыз. Мұңайсаңыз мұң сейілтетін – ғұлама. Адасып жол таба алмасыңыз, жол сілтеуші – көсем. Кім бол? Мейлі жас бол, мейлі егде бол, мейлі бай, мейлі кедей бол, бірақ жаныңа жақын жылы сөз естігің келеді. Жылы сөз айтып жаныңды жадырататын да Абай. Оны оқы, оның өлеңін оқығанда жүрегінің тынысын тыңда, таңырқа, сонда таза ауа секілді, ішкен мөлдір су секілді, алдыңдағы дәм секілді, жер қонағы ақ жауындай, өне бойыңа Абай сөздері сіңе береді, сіңе береді».
Осылай деп хакім Абайға құрметін көрсеткен автор-ойшыл, келесі екі үлкен бөлімде дананың шығармасын көсіле талдауға кіріседі. Бірінші бөлімді «Абайдың метафизикалық лексикасы» деп атап, онда хакім Абайдың поэзия құдыреті туралы сөз айтады. Осы бөлімде хакім Абайдың негізінен 56 өлеңі талданған. Дегенмен, негізгі мақсат хакім Абайдың пәлсапалық ой тереңін тануға ұмтылыс болғандықтан, автор, сол шығарманы талдау барысында оның көкжиегі көркем екенін танытып биікке самғайды. Хакім Абайдың биігін тауға ұмтылған автор, сол биікке былай баға берген: «Неге қазақ халқы Абай жолымен жүруі керек? Хакім Абай әлемде ешбір ойшыл айта алмаған биік идея ұсынған. Ол: «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» деген тамаша ой. Бұл Нью-Йорктегі Біріккен Ұлттар Ұйымының маңдайшасына ұран етіп жазылатын сөз. Абай адамзаттың бәрін бауырым деп сүймесе, адам баласы адасады, тозады, ақырзаман жақындайды деген».
Екінші бөлімді «Сөз пәлсапасы» деп атап, онда хакім Абайдың «Қара сөздеріне» герменевтикалық жолмен талдау жасайды. Әрбір қара сөзді талдамас бұрын, автор олардың «жанрлық» табиғатына өзгеше анықтама беріп, оқырманды дайындап алады: «Абай ойына келген нәрселерін еркін айту үшін жанр ойлап тапқан. Ол – сөз жанры. Ақынның қара сөздері – еркін ойдың жанры. Мұнда ешқандай бір дәстүрге, тәсілге бағынушылық жоқ. Ой еркін айтылған, мазмұн өзіне лайықты форма тапқан. Көптеген философтар ойларын формаға бағындырып немесе жүйе құрып әуре болғанын білеміз. Абай болса ондай істермен айналыспаған, өзінің айтқысы келген ойларын еркін білдірген. Абай ашқан «сөз» жанры, өкінішке орай, қазақ мәдениетінде өріс алмады. Сірә, оған кінәлі, Шәкәрім тілімен айтсақ, «нақтылы ойдың» заманы. Адам өз ойындағысын еркін айтқаны үшін кінәлі болған заманда, әрине, сөз жанрының өрістеуі, Абай дәстүрін жалғастыруы мүмкін емес еді».
Міне, осындай еркіндіктен ғана еркін ойдың туғанын автор өз талдауларында көрсете білген. Түйіні: еркіндік жоқ жерде, еркін ой да жоқ.
Ғылыми трилогияның екінші кітабы данышпан Шәкәрімге арналған. Автор екінші кітапқа алғы сөз ретінде Шәкәрімнің «Ар білімі» туралы өз ойын берген. Оның символдық мәні бар. Шәкәрім шығармашылығындағы тұтас концепцияның көрінісі осы мәселе төңірегіне топтасқаны анық. Сондықтан да автор данышпан Шәкәрім мәселе ретінде қойған адамзат бойындағы ең бір биік қасиет туралы ой өрбіткен.
Бірінші бөлімді «Шәкәрімнің өлеңдеріне мәтіндік талдау» деп атап, онда данышпан Шәкәрімнің қырық өлеңіне пәлсапалық тұрғыдан келіп талдау жасаған.
Автор ақынның «Мұтылғанның өмірі» толғау-өлеңін алып, оған «Мұтылған пәлсапасы» деп ат қояды. Бір шумақ үзінді келтіреді: «Жаралы жаным шықсын деп, Қара жер мені жұтсын деп, Өлген соң елім мұтсын деп, Атымды қойдым: «Мұтылған». Неге Шәкәрім өзінің атының ұмытылғанын қалаған? Осындай күй кешуіне не себеп? Осы сауалдарға жауап іздеген автор данышпан Шәкәрімнің жай-күйін былай түсіндіреді: «Шәкәрімнің елден тыс мекенге кетуі – оның солақай саясаттан қашуы. Мұндай күйді арлылардың көбі кешкен. Саясаттан аулақ болуға тырысқан бабамыз Анахарсис те, кешегі өткен данышпан Ұлықбек те мерт болған.

Өкіметтің құрығы ұзын, қаншама саясаттан бойын аулаққа салғанмен, оның құрбаны болудан өзге тағдыр Шәкәрімге бұйырмады. Ойлап отырсақ, сол заманда Шәкәрім сияқтылардың тіптен дін аман қалуына еш жағдай жоқ еді. Есі шыққан елге естияр болатындар жұмған ауыздарын ашпай қалуы мүмкін болмайтын. Айттың болды, пәлеге қалдың. Көзі ашық, көкірегі ояу Шәкәрім далбаса саясаттың ырқымен сөз сөйлеуші ме еді? Ол айтса турасын, дұрысын айтады. Дұрыстық, адамдық деген ұғымдар өңі айналған заманда сенің сөзің кімге дәрі, керісінше, ол қызыл белсенділеріне қадалған шаншу. Өздерінен асқан дана жоқ деп есептейтін мылтық, қылыш асынғандар мұндай ақиқат іздеген ғұламаның көзін жоймай елге өктемдік жасай алмайтынын әбден түсінген. Мұны Шәкәрім де біледі. Оның елден кетіп жырақ өмір сүруі әншейін дәтке қуат амалсыздың күні. Ол өкіметтен ешқандай қашып құтылмасын біледі, сондықтан өзінің атын «мұтылған» қоюы заңды. Бұл өкімет үшін ол ұмытылған жан болмақ. Бірақ ұмытылған нәрсе, адам қайта еске түсіп, ұрпақтарына қайта оралуы да заңдылық. Шәкәрім оны да білген. Халқына адал сырын айтқан, сырласқан, бағыт ұсынған жанның мәңгілік ұмытылуы мүмкін емес. Күндердің күнінде бәрі өзді-өзі орнына келеді. Шәкәрім сол күнді аңсап кеткен».
Автор данышпан Шәкәрім шығармаларын тақырыптық тұрғыдан талдамайды, сол шығармадағы ойдың дәнін алып, сол бағытта ой қозғайды. Сондықтан да талдауларына мынадай ат қояды: «Ақылды жанның мүлкі – әлем», «Жаралыс басы – қозғалыс», «Жаралыс жұмбағының ісі өлшеусіз», «Сөз Құдайдан шыққан бу», «Хақиқаттың шын нұры» т.б. Осы атаулар айтулы өлеңдердің өзегі. Автор соған назар аударып, мазмұндық-пәлсапалық талдау жасайды.
Академик Ғарифолла Есім екінші тарауды «Шәкәрімнің сауалдары» деп атап, онда Шәкәрімнің бес сауалына жауап іздейді. Ол қандай сауалдар еді? Соған назар аударайық. Бірінші сауал: «Алланың адамды жаратқандағы мақсұты не?», екінші сауал: «Адамға тіршіліктің ең керегі не үшін?», үшінші сауал: «Адамға өлген соң «рахат», «бейнет», «сауап», «азап» бар ма?..», төртінші сауал: «Ең жақсы адам не қылған кісі?», бесінші сауал: «Заман өткен сайын адамның адамшылығы түзеліп бара ма, бұзылып бара жатыр ма?».
Академик Ғарифолла Есім Шәкәрімнің бес сауалына да мол жауап берген. Дегенмен, автор Шәкәрімнің барлық сауалына толық жауап бердім деген ойда емес. Сондықтан Шәкәрім сауалдарына жауаптарын «Сауалға ізденіс» деп атаған. Бұл – мәдениеттің көрінісі. Барлық сауалдар бойынша өз ойын ортаға салған автор, бесінші сауалдың аяғында өз ойын былай түйіндейді: «Шәкәрім ойшыл ретінде бұрыннан білетін өмірде, қоғамда әділеттіліктің құбылмалығына іштей наразы болатын. Бірақ оның бәрі әділеттіліктің ішкі мәселесі еді. Ал енді әділеттілік деген түсінік өз мәнін мүлдем өзгерткен. Әділеттілік деп жүргендері таза зорлық. Осы кезде адам бойындағы мәдени шаралар негізінде сыртқа шығу мүмкіндігі шектеулі. Бұлай бола берсе, адамшылықтан не қалмақ? Міне, Шәкәрімді қинаған сауал.
Ойшыл алдын болжай білетін ерекше жан. Шәкәрім осы сұрақты 1913 жылы қойып отыр. Елдің көретіні әлі алда, бірақ ақын соны сезіп отыр. Алдағы тұрған үлкен толқу бары анық, сол кезде адамшылық қандай халге жетпек. Кейінірек, Шәкәрімнің бұл сауалды қайталауына да шамасы келмеді, себебі сөз түсінер құлақ болмады. Қазақтар өңі түгіл түсіне кірмейтін баяғыда Шортанбай айт­қан «зар-заманға» тап болды».
Келесі бөлімді автор Шәкәрімнің «Үш анық» трактатына арнаған. Және осы трактатқа: «Шәкәрім Құдайбердіұлының «Үш анық» атты пәлсапалық трактаты отандық гуманитарлық білім жүйесінде ерекше орын алатын шығарма» деп баға берген. Автор «Үш анықты» кең талдай келе мынадай түйін түйеді: «Шәкәрімнің үш анығы мұсылмандық жолға бастамақ. Ол адамзатты бауыр ететін ізгілік жолы. Осы жолды қабылдағандар адаса ма, әлде адамзатты тура жолға сала ма? Ол үшін Алла Тағала білімін анық деу, жан мәңгілігін мойындау және оның екі дүниедегі азығы Ар білімін үйрену. Бұл әр Зиялының көңіл қалауына ұсынылатын Шәкәрім пайымдауы».
Ғылыми трилогияның үшінші кітабы кемеңгер Мұхтарға арналған. Автор Мұхтар Әуезовке ерекше құрметпен қарап, кемеңгер Мұхтар деген. «Абай жолы» тұңғыш рет пәлсапалық тұрғыдан, яғни, ойшылдық тұрғысынан кең тарапта талданған. Және, осы үлкен «Ғұлама-наменің» үшінші «Кемеңгер Мұхтар» деген кітабының түйін сөзін сауалмен аяқтаған. Шәкәрімнің «Бес сауалын» еске түсіретін осы сауалда кемеңгер Мұхтардың мұхиттай шалқыған «Абай жолына» деген құрмет бар: «Мұсылман жұртында «құран аудару» деген рәсім бар. Дүниеден озған жанға арнап, құран аударады. Солай Құран-Кәрім қайта-қайта сансыз рет оқылады. Оқылған сайын санаға нұр-сәуле сіңе береді, сауабы дүниеден озған адамға, Құран аударған адамға, оны талап етіп, аудартқан адамға тиеді. Терең мағыналы діни рәсім. Құранды қайталап оқыған – сауап. Құран-Кәрім – теңдесі жоқ асыл кітап, Алла Тағала сөзі. Құранды қайталап оқу – тәсіл, үлгілі өнеге.
Құраннан өзге халықтың мәңгілік мұрасына айналған құндылықтарды да қайталып оқып отырсақ, қалай болмақ?
Қазақтар – дәстүрлі мұсылмандар, тегі – түркілер. Қазақ – деген осы екі құндылықтар жүйесінен қалыптасқан халық. Олай болса, қазақ болып адамзат тарихында қалу үшін осы жолды ұсынған кемеңгер Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романын да араға уақыт салып қайталап оқып, ойланып тұрсақ қайтер еді?».
Шындығында, осы еңбекті оқып отырып, бұрыннан таныс атақты «Абай жолы» романының, бізге таныс емес тереңіне бойладық. Бұл – ғалымның ерен еңбегі.
Сөз соңында айтарымыз, академик Ғарифолла Есімнің «Ғұлама-наме» атты қазақ пәлсапасындағы тұңғыш ғылыми трилогиясы Мемлекеттік сыйлыққа лайық еңбек екені анық.