Осы сөз сана төрінде жаңғырған сайын өлең дейтін сиқырлы, сырлы дүниенің арбауына ілігіп, алғаш жыр жазған сәт-сағаттарым, жыр жазуыма кереметтей себі тиген туып-өскен жердің табиғаты, көктемдегі жұпар иісі мұрын жарар Қарадаланың қара жусаны мен изенінің гүл атқан шағы, Кетпен тауының сұлу бөктерін көмкерген өлең-шөпке төрт түліктің тұмсығы тиген тұмса кезі көз алдыма елестеді. Нағашымның бәсіреге берген қара жорғасы, бабам Өмірдің қара диірмен алдында отырып, ауық-ауық бас алғызбай, ұзақты күн оқытатын қазақтың батырлық дастандары мен лиро-эпостық жырларынның жұлым-жұлым беттері еске түсті… Арқамнан тамыздың аптабы өткен елуінші, алпысыншы жылдардың жайдарлы жазы бұлаңытып, құлағыма туған ауылым Бақағаштың іргесіндегі сайды жаңғырта тіл қатқан ескі диірменнің үні келгендей болды.
Атамның диірмені, шанақтың үні…
Шанақ үнімен жарысып, түу алыстан әлдебір сарын жеткендей ерекше күй кештім… Қарадаланың апайтөсін кезген Тәңіртаудың ұлы сарыны…
Бабамның үні…
Даламның үні…
Ғаламның үні…
Еркін Ібітановтың сексен жылдығы туған елі – Аспантауда аталады дегелі осы бір текті сарын жиі-жиі құлағымның ұшын қозғап, жүрегімді аунатуын қой­мады… Қарасаз бен Қарадаланың ара­сын­да жатқан Үйсін тауының қарағайлы бөк­терлері мен қайың-талы сыңсыған белдері, бозқарағаны мен қою аршасы теңселген сайлары жүрек қақпасын жиі қағып, ертелі-кеш жадымды сілкілеумен бол­ды.
«Жаза алсам – айналамның бәрі де өлең,
Сан қырлы сан құбылған сәніменен,
Әлдилеп әуелеген әніменен,
Бойыма қуат құйған нәріменен.

Тұлым бұлт тусырылған тауыменен,
Талаулап толықсыған, таңыменен,
Бал иіс балбыраған бағыменен,
Жаза алсам – айналамның бәрі де өлең…

Өмірдің шуағынан нұр алып бір,
Әр минут өлең болып құралып тұр…
Егіліп еміренсем, тебіренсем,
Қан емес, тамырымда жыр ағып тұр…», – деген текті ақынның ертеректе жазған мі­незді жырлары мені өткен ғасыр қой­науында қалған шуағы мен нұры мол шақ­тарға жетеледі.
Иә…
Ібітанов есімін мен алғаш ауылы­мыз­ға қонақ болып келген белгілі қазақ ақы­ны Нүсіпбек Исахметовтың аузынан естіп едім.
Өткен ғасыр… Алпысыншы жылдар­дың басы… Нүсіпбек ағамыз біздің үйде болып, араларындағы жас алшақтығына қа­рамай, түннің бір уағына дейін әкем екеуі­нің әңгіме-дүкен құрғаны, ұзақ сыр­ласқандары есімде. Әңгіме көбінесе әдебиет туралы болды. Әкем марқұм әде­биет пәнінің мұғалімі болғандықтан, көр­кем әдебиетке жүйрік еді. Алматыда тұ­ратын жиен ағамыз Дәулетияр Әлім­жанов деген кісінің үйінде болғанда сол тұстағы белгілі, беделді ақын-жазу­шы­лардың талайымен кездесіп тұрғанын сөз арасында айтып отыратын. Дастархан басында айтылған ағалы-інілі екі кісінің әңгімесінің бір тұсында Нүсіпбек ағамыз:
– Айғайтастың бөктерінде екі бірдей талантты інілеріңіз бар… Мұқағали, Ер­кін деген… Бұйырса, екеуі қазақ жыры­ның болашақтағы екі шыңы, – деп қал­ды.
Аттары аталған екі ақынның екеуінен де хабарым бар… Ара-тұра «Жұлдыз» жур­налы мен «Қазақ әдебиеті», «Жетісу» газеттерінен жырларын оқып тұратын ав­торларым. Еркін Ібітановтың «Қой­шылар» поэмасы жиі-жиі айтылып, сол тұстағы әдебиеттің дуалы ауыз ақса­қал­дардың аузына ілігіп жүрген кезі.
Тіпті:
«Біздің қазақ қой десе бала жастан,
Ішкен асын қоя сап араласқан.
Эстафета таяғы – қойшылықты
Бір ұрпақтан бір ұрпақ ала қашқан…», – деген шумақты жаттап алып, клуб кеш­те­рінде мәнерлеп оқып та жүруші едік…
Еркін ақынның аты жырқұмар қауым­ның аузына ерте ілігіп, даңқы да тым ерте жайылды. Әсіресе, студент кезі­мізде Сағат Әшімбаев: «Сұрапыл ақын. Ауылда жүргені болмаса, Алматының қазіргі атақ­ты ақындарының ешбірінен кем емес», – дейтін. Аспантаудан келген үш-төрт жігіт кездесе қалсақ, Мұқағали мен Еркін еді айтатынымыз.
Сөйтіп жүріп…
Біздер әдебиет дейтін тартылыс күші қуат­ты жұмбақ әлемнің айдауына бі­ра­жола түсіп, Алматы дейтін ұлы шаһар­ға қоныс тептік… Ойдан, қырдан, батыс, шығыстан қалам мен қағаздың желі ай­дап, Алматыға келіп, қызметке орналасып жатқан ақын-жазушылар қатары күн санап молая түсті. Ел-елде, жер-жер­де әдебиеттің туын ұстап, оқырман мен сөз дейтін киелі дүниенің арасына дә­некер болған Асқар Тоқмағамбетов, Зей­нолла Шүкіров, Ибраһим Еркеш сын­ды қазақ танып мойындаған біраз да­рынды қаламгеріміздің қатарында Ер­кін Ібітанов та кіндік қаны тамған киелі Аспантау өңірінде тұрып қалды. Өлеңнің қадірі мен қасиетін бағалай білер өткен ғасырдың өркенді жұрты, қаймағы бұзылмаған қалың қазақ оқыр­манының құйқасы мен құнары та­бысқан ортасы ақынын алақанына салып ұстады. Еркелетіп ұстады… Марқұм Ерекең осы бір сөздерді ерекше мақ­танышпен айтып, еліне сүйеніп, жұртына сүйініп, халқына тұтқа болған үлкенді-кі­шілі бауырларын тізіп отыратын. «Жақ­сының жақсылығын айт – нұры тасысын, жаманның жамандығын айт – құты қашсын» дейтін тереңінде тектілік жат­қан тәрбиелі сөз, тағылымды ойды да ол әсте есінен шығармаушы еді…
«Тянь-Шанның адыр-адыр алабы,
Текшелене көзді тартып барады.
Аңғарынан ерте соққан ескек жел
Жас қайыңның бұйра шашын тарады.

Көрдіңіз бе тау өзені – албырт-ты?
Толқындарын тастан-тасқа қарғытты.
Ақыр шаршап, көлге жетіп дамылдап,
Жеңіл бумен тұмшалана қалғыпты…», – деп, тамылжыған тау суреті мен кескінін өлең­мен өрген қуатты жырдың иесі алыс­та Нарынқол мен Қарасаз арасында жүріп-ақ шынайы шебер өрілген көр­кем өлеңнің ұлттық кескінін әрлеу­мен, өрлеумен болды. Сол ертерек жыл­дарда жазылған мына «Таң» атты үш шу­мақ өлең осы айтқанымыздың дә­лелі.
«Оралып күн сапарынан кешегі,
Кең төскейге мол сәулесін төседі.
Тау басында үлбіреген ақша бұлт,
Бір шоқыдан бір шоқыға көшеді.

Шық моншағын жылтыратып ырғала,
Жарқабақта жалғыз қурай тұр дара.
Кілегей мұз тоңазыпты жағалай,
Түн ызғары аунап кеткен жылғаға.

Момын тұман толтырып боп ылдиды,
Өрге қарай жер бауырлап жылжиды.
…Су алған қыз, сылдырлатса шелегін,
Арғы бетте елік үркіп ырғиды…».
Бейнелі өлең-сөзбен өрілген сурет! Шынайы жырмен әшекейленген сурет!
Еркін Ібітанов – өлеңде де, өмірде де өрісін тарылтпаған, өзін-өзі қайрап, өз жігерін өзі жанып жүріп жетілген на­ғыз ақын. Тұғыры биік, тұлғалы ақын! Ол – өзгеге ұқсамайтын өз өрнегі бар, өз тағдырын өзі ұштаған ақын! Өмірде жү­рісі мен тұрысы қалай қарапайым бол­са, өлеңі де солай қазақтың жанына май­дай жағатын сұлулық-сымбаты бойы­на жарасқан тұтас әлем. Еркіннің жыр­ларын оқып отырып, ақын табиғаты мен жаратылысы туған халқының жа­ра­тылыс-табиғатымен біртұтас екенін, егіз екенін аңғарамыз. Айтарын әдемі айту, жеріне жеткізіп айту – Ібітанов поэзия­сы­ның басты нысанасы. Ақын Қарасазы мен Қарқарасын, Шалкөдесі мен Мың­жыл­қысын, Лабасы мен Айғайтасын жыр­лап отырып, күллі Қазақ жері мен Қа­зақ елінің тағдыр-талайына ортақ жағ­дайларды жыр етеді.
Табиғат ортақ! Жартылыстың бар құ­былыстары ортақ! Адамшылық асыл қа­сиеттер ортақ, жер ортақ, ел ортақ, әлем ортақ!.. Ақын ойының кеңістігі Ас­пантау өңірінің сұлулығына сүйсіне отырып, әлгі айтылған іргелі де күрделі ор­тақ құндылықтарымыздың тұтастығын жырлайды.
Ақын ойы мен қиялының жүйріктігін, өлең­мен сурет салу, өлеңмен ой қопару қа­білетінің ғажайып мүмкіндігін танытар мына өлең жолдарын толқымай оқу мүмкін емес.
«Бұлттар…
Бұлттар…
Барады қайда маңып?
Нөсерлетіп жауады қайда барып?
Қай өлкені көктетіп-көгертеді,
Найзағай-сүңгілерін сайлап алып?!

Бұлттар…
Бұлттар керуенін жөнелтуде,
Нөсерлетіп кәусарын төгер кімге?
Нөсер керек шаңдарды шаю үшін,
Өзектерді, өлкені көгертуге…

Бұлттар…
Бұлттар тағы да жаумай кетті,
Қаталады қара жер, таңдай кепті.
Ақшоқының басына ақшулан бұлт
Қонбай кетті. Тек аунай кетті.

Тұқымдас-ау бұл бұлттар (анық сенем)
Осынау ақын деген халықпенен.
Найзағайсыз, түнеріп, жаңбыр іздеп,
Бетім ауған бағытпен маңып келем…».

Табиғат пен ақын тағдырын шендес­ті­ре отырып, тереңнен тартып сыр айту, адам ойын алуан-алуан сипаттарға кенелту, көңіл төрін эмоциялық тебіреніске жеткізу – нағыз өлеңге, көркем жырға тән қасиет.
Мына өлеңде сол қасиет бар!
Дүниелік құбылыстарды екшей отырып, адамның жан әлемін қозғау, жанды тәрбиелеу, жанды аялау дейтін өнердің қай түріне де ортақ, тән қасиет бұл!
Ақын бойындағы ой алғырлығы мен сөз тапқырлығы шығармаларының шырайын кіргізіп тұрады. Өтімді сөз, же­тім­ді ой – Ібітанов поэзиясының алмастай өткір болмысы.
Еркін ақын – ойы еркін, ерік-жігері мық­ты, құлаш қарымы кең, тынысы те­рең, сөзі ерен эпик ақын. Үгіліп, бүгілуді, өтірік жарамсақтануды білмейтін, айтса, кесіп айтар тілі бар, алысқа жетер үні бар, шынайы ұлт ақындарына тән мінезі бар саңлақ жүйріктеріміздің бірі, біре­гейі!..
«Анау тұрған Хантәңірі Заңғары,
Мынау жатқан асау өзен аңғары.
Қарағайлы бұйра қаптал жан-жағы,
Тораңғысы, қайыңдары, талдары…

Хаңтәңірі – қария шың, дара шың,
Жалғап тұрған жер мен көктің арасын.
Сақалынан тулап түскен толқынды,
Ағыл-тегіл көз жасы деп қаласың…».
Немесе:
«Адамзатқа сана беріп,
Тіл шығып,
Тәй-тәй басып, тік жүруге құлшынып,
Миллион жыл өтті дейді ғалымдар,
Жер бетінде басталғалы тіршілік.
Кім біледі одан бұрын жаралған,
Кембіс-тірлік көр-зынданға қамалған?!
Жаңа дәуір жанданғалы әйтеуір,
Жылнаманың екі-ақ мыңы саналған.

Көне тарих – жұмбағы мол бір масыл,
Тереңінде шөгіп жатыр тұнба сыр.
…Мына біздің еншімізге тиіпті,
Қасиетті, қасіретті бұл ғасыр.

Мына ғасыр жанды жалмап, қан сорған,
Қантөгіске жұмылуға жар салған.
Тау сағалап қиыр қонған аңқау ел,
Қайдан білсін
Арманым, деп қарсы алған?!

«Тау қыранын жоқтатпайды» атты алаш­тұлғалы ұлт перзенті Нұрбапа Өмір­зақов хақында толғайтын кең тынысты дастаннан алынып отырған осынау үзінділерді оқыған зейінді, талғампаз оқырманның ақын қолтаңбасын салған жерден таныры, осынау поэмаға тән эпи­калық сарынға риза болары күмән­сіз.
Өлең өру үлгісі мен жыр сомдау мә­нерін айғақтар осынау эпикалық кең құ­лаш, психологиялық терең талдау ақын­ның «қарағайға біткен қарсы бұ­тақ­тай» өзгеге ұқсай бермейтін сипатта­рын тануға, бағалауға көмектеседі.
«Ойлы пенде мекенінде қартаяр,
Оқ тисе аққу айдынында шалқаяр.
Шама келсе жараланған жолбарыс
Өзі туған жартасына жантаяр.

Науқас қиын, науқас мені меңдеді,
Шипа болар емнің сәті келмеді.
Көңілдегі кейбір дәрі табылмай,
Кей дәрінің босап қапты шөлмегі.

Төтелеп кеп науқас мені меңдеді,
Жарық сәуле күңгірт тартты сөнгелі.
«Қарасазым! Қайдасың? деп ұмтылдым,
Қарасаздың ақ бораны емдеді…», – деген еш күшеніссіз, еш іркіліссіз төгіліп түс­кен жолдарды оқып отырып, менің есі­ме өткен ғасырдың бір көрінісі елес­теді.
Екі машинаға мініп, Нұрқанат Жа­қып­бай бала-шағасымен және менің от­басы, бала-шағам бар Шалкөдеге төрт-бес күнге демалып қайтуға бара жат­тық. Аттап өте алмай, жолай Қара­саз­ға – Мұқағали мұражайына бұрыл­дық. Фаукен мен Шолпан Мұқаңның ес­керткішіне гүлдерін қойды… Кеш екін­діге ауған кез… Мұражай директоры ауылда болмай шықты. Осындағы үйіне келіп, дем алып, ем алып жатқан Еркін аға­мыз біздің келгенімізді естіп, ал­а­шапқын болып, мұражайға жеткен.
Келген бетте мені көріп:
– Әй, Нұрлаш-ау! Мына жүріс қай жү­ріс? – деп ақсия күліп кеп, бауырына қыс­ты: келе жатырмын… – деп айтпай­мысың?
– Жайлауға бара жатқан бетіміз еді, аға… Мына балалар мен немерелерді Шал­көденің шалғынына аунатып қай­тайық, деп…
– Дұрыс болған. Бірақ үнсіз келгенің дұрыс болмаған. Алматының бір шалажансар бастығы келеді десе, тайлы-тая­ғымыз қалмай жол тосуға дағдыланған сорлы басымыз… Батыр-ау! Сен төраға еке­ніңді мына елдің есіне неге сал­ма­дың… Алжан атаңның бір-екі ақсары­ба­сын аядың ба? А?… Атаңды аясаң, ая, бірақ Алтынкүлдің дастарханын ат­тауға қақың жоқ. Үйге жүріңдер!..
Еркін ағамыздың өңі жүдеулеу кө­рінді. Осыдан бірер ай бұрын ауруханаға жатуына көмектесіп едім.
– Денсаулығыңыз қалай?
– Денсаулық бірде олай, бірде бұ­лай… Алматының емі қонбап еді. Қара­саз­дың ақ бораны шипа болды. Ағаңның жағ­дайы оңала бастады…
– Өлеңнің жағдайы ше?
– Өлең? Қалай болушы еді? Бастық інім, тақымдай бермей, үйге бұр аттың ба­сын, – деді. Деді де:
– «Жазармын» деп бұл ағаң еңсеріп жыр,
Ескерткіштер ішінде теңселіп жүр», – деп гүж ете қалды. Сөйтті де Мұқағали­дың бюс­тіне, сонаң соң Асан ақын Бар­ман­бе­кұлының ескерткіші тұрған жаққа бұ­рылып, қолын жайды:
– Жағдайды жолда тұрып сұрай ма екен? – деді.
– Бағжан ініңіз Шәкірамбалдың ау­зы­нан үй тігіп еді. Жеңешем екеуіңіз бір­­ге жүріңіздер. Айғайтастың таза ауасын бірге отырып жұтайық… – дедім. Де­дім де Ерекеңнің әлгі екі жолына ақын­ның «Қарасазым – қара жұртым» де­ген Фариза Оңғарсыноваға арналған өлеңі­нің екі жолын сәл өзгертіңкіреп, тө­мендегідей екі жол қостым.
– «Аспантаудың аспанын сілкіндірер
Туарына бір жырдың ел сеніп жүр!», – дедім.
Еркін ағамыз мәз-мәйрам жадырай қарап, мені қайыра құшақтады.
– Жарадың! Ағалы-інілі екеуміз бірі­гіп, бір шумақ өлең шығардық. Қандай өлең! Біздің бәйбіше байғұстың естісе жү­регі жарылады, – деп ішек-сілесі қата күл­ді.
– Өлең Сіздікі. Мен редакциялап ж­і­бер­дім. Төрелігі Сізден!.. Ренжімесеңіз… Аға, кеш қалып, мәшинеміз қараңғыда саз­ға тығылып жүрмесін десеңіз… Бізге рұқ­сат беріңіз. Батаңызды ертең Шә­кі­рамбалға қалдырайық, – дедім…
– Мақұл… Ертең арттарыңнан барамыз, – деп ағамыз жүріп кеткен ма­шина­лардың соңынан қолын бұлғады.
Жолдың бір шетінде – Алаштың ұлы ақы­ны Мақатаев мұражайы мен ақын­ның ескерткіші, жолдың екінші бетінде Албан Асан ескерткіші қалып бара жатты. Қара жолдың қақ ортасында еліне өлмес өлең сыйлаған қазақтың тағы бір ақиық ақыны тұрды… Еркін Ібітанов!
Құлағыма Еркін ақынның саңқ еткен зор даусы жеткендей болды:
«Қанат бітіп, қаз болып ұшқанында –
Алыста,
Қиыр шетте, тысқарыда…
Қарасаз деп аталған бір мекен бар,
Ілінбеген картаның пұшпағына.

Пұшпағына картаның ілінбеген,
Жөн-жосығы беймәлім – білінбеген,
Айқыш-ұйқыш қайшылар – қара сулар,
Кеудесін осып түсіп, тілімдеген.
Шалажансар талықсып жатқан жерге,
Саңлақ сөзге тіл бітті…
Тірілді өлең!..
Содан соң Қарасаздың – Қара жұрттың
Атағы аспан шарлап дүрілдеген…
Амал қанша картаға ілінбеген…

– Жыр дәнін Қарасазға шаштың ба? – деп,
– Тегіме теңестім бе? Астым ба? – деп
Осынау ел-жұртымның көз алдына
Мұқағали орнады тас тұлға боп…

Өз қанымен суарып алмас жырды,
Өлсе-дағы өмірін жалғастырды.
Жалқы тұрған перзентін жағалап кеп,
Албан Асан атасы малдас құрды…

…Осынау қара бұлтта мағына көп,
Қара тікен қадалған санама кеп…
Мен қорқамын Қарасаз – Қара жұртта,
Тек қана ескерткіштер қала ма деп?!

…Күрсінейін қандай жан наз ұғады?
Қайран мына Қарасаз қазыналы!
Қазынасын игеріп үлгірмеспін,
Күндердің көбі сөніп азы қалды…», – деген қорғасындай салмақты, құйылып түс­кен жырлар жүрегімнің қақпасын ұрды.
Әнебір жылдары елді, жерді тастап, тұрмыс қамымен қала жағалап көшкен қа­лың қазақ ауылдарының қатарына кірген Қарасазға ақын жүрегі қанжылап отырып жазылған осы бір қасиет пен қа­сірет арқалаған өлең кім-кімді де бей­жай қалдырмасы анық.
Бұл өлең, шынында да қазақ ауылда­ры уақыт артқан өтпелі дәуірдің қиын­ды­ғын басынан кешкен тұста туған бо­ла­­тын… Еркін ақын соны жан-жүре­гімен се­зініп отырып жазып еді…
Осыдан бірер жыл бұрын Мұқағали­дың 80 жылдығы өткенде қалың Алаш тағы да Аспантауға көшіп келді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың тапсыруымен мерейтой комиссиясының тізгінін ұста­ған сол тұстағы облыс басшысы Серік Үм­бетов бастаған азаматтар Қарасазды түрлендіріп, кішігірім қалаға айналдыр­ғаны жадымызда.
Ел қуанды. Әттең, сол қуанған жұрт­тың ішінде Еркін Ібітанов болса, төбесі көкке жеткендей шаттанар еді… Алла бұйыртпады.
Осыдан аз ғана уақыт бұрын «Егемен Қазақстан» газетінде қазақтың ғұлама  сөз зергері, үлкен ойшылы Әбіш Ке­кіл­байдың арғымақ-жылдар Аспан­тауға қарай ала қашқан сәттерді па­рақ­тап отырып, Еркін досы жайлы тебіреніп жаз­ған «Елшенбүйрек етегінде» атты ға­жайып мақаласын оқып, қатты әсер­леніп едім. Сөз түсінетін жандардың өн-бойына жып-жылы ағыс ала келген сол эссе-естелікті оқып болған бетте той басталып кеткендей керемет бір күй кеш­тім. Расында, тойбастар күйді Әбе­кең қара сөзбен шертіп берген екен!
Енді міне, Аспантау ақын тойын өт­кізіп жатыр.
Амал қанша?..
Ер-Ағаңның жанындай жақсы көре­тін құрдастары – Тұманбай Молдағалиев жоқ… Қадыр Мырза-Әлі жоқ. Аяулы қа­рындасы Фариза да жоқ…
Бірақ…
Ел орнында. Тау орнында… Қазақтың Тәуелсіз жұрты орнында!
Тәңіртау да – орнында… Басынан Үркер ауған Үйсінтау да орнында.
«Әй, Алтынкүл! Әй, бәйбіше, дастар­ха­ның мол болсын! Әй, Ерлан, еліңнің қа­ба­ғына қара! Қабағынан таны жұр­тың­ды! Айналайын, қара жұртым – Қа­за­ғым!» деген ақын үні зорая түскен­дей…
Қайқының басына бір ұлар құс қо­нып алып, күнді түнге, кешті таңға жал­ғап, белгісіз бір тілде ән салып жат­қан­дай!.. Алтынкеннің көкке шаншылған асу­лы жолын кесіп өтіп, әлдебір қарқара мүйізді қарт бұғы тауға қарап мөңірей­тін­дей. Ұлар үні мен бұғы дауысы Шал­көденің қою шалғынын кешіп, Ай­ғай­тас­ты қанатына қондырып, әлдеқайда кө­шіп бара жатқандай үздігеді.
Қазақ жырының аспаны сөйлеп тұр­ғандай көрінеді.
Еркін – жырдың аспаны…