(Күнделіктен үзінді)

Жазушы Қайсар Әлімнің белгілі қаламгер, өмірінің ұзақ бөлігін қазақ жерінің тағдырына арнап өткен Сапабек Әсіпұлы туралы әр жылдары жазылған күнделіктерінен үзінді жариялап отырмыз. Сапабек Әсіпұлы өткен ғасырдың соңында «Жер туралы» Заңға қарсы шығып, «Жер тағдыры» комиссиясының құрылуына атсалысқан топтың басында болды. Өмірінің соңына дейін жер туралы бірнеше кітап жазды. «Қазақтың басым бөлігі шөл және шөлейт жерлерде отыр, оларды шұрайлы, құнарлы топыраққа орналастыру керек», – деп дабыл қақты. Сәкең аттан сап қарсы шыққан шикі заңның зардабын ауыл халқы, қараша жұрт әлі тартып келеді… «Жер туралы» Заңның да олқы тұстары әлі көп. Күнделіктерден «Жер тағдыры – ел тағдыры» деп өткен жазушының қайсар рухын, қайтпас жігерін анық аңдаймыз.

---

«Жанкелдиннің мойнынна кісі қаны жоқ»

06.03.1993 ж.
Алматыға телефон шалып Са­пабек Әсiповпен (филология ғылымының кандидаты, кезiнде Қазақ Кеңес Энциклопедиясы Бас редакторының орынбасары болған, Жанкелдин аудандық партия комитетiнiң хатшысы және осындағы «Жаңа өмiр» газетiнiң редакторы, Қостанай облыстық «Коммунизм таңы» газетi редакторының орынбасары қызметтерiн атқарған қаламы қарымды журналист, бiрнеше кiтаптың авторы) сөйлестiм. Фа­ри­да жеңгей қайтқалы арнайы телефон шалсам да, үйiнде болмай (ауруханада жиi жататын) тiл­десе алмай жүр едiм.
– Сәке, жеңгейдiң артының қайы­рын берсiн! Марқұмды жер­лей­тiн күнi қоңырау шал­ға­нымда Серiкпен (баласы) сөйлес­кенмiн, Сiз келе алмадыңыз және хат арқылы да көңiл айтқанмын. Сол хатпен «Торғай таңының» тоғыз нөмiрiне шыққан «Аңшы­ның әң­гi­мелерi» циклiн қоса жiбер­ген­мiн.
– Рақмет, көңiлiңе, – дедi Сә­кең. – Ол хатты алғаным жоқ.
– «Халық кеңесiндегi» Бәкира Қарағұлованың қолында болуға тиiс, берiп жiберген адамым со­ған табыстауы керек едi.
– Е, онда алдыртайын.
Одан әрi Сәкең өз науқа­сы­ның жанына батып жүргенiн айт­ты.
– Оң аяғымды ортан жiлiктен кес­тi. Әр түрлi ауруханаларды жа­­ғалап жүргенiме бiр жылдан асты. Жеңгең 7-8 ай ауырып қайт­ты… Дәрi-дәрмектi уыстап iше­мiн деп, асқазанымды бүл­дi­рiп алдым. Ендi соны емдеп әлек­пiн.
Бiр сөзiнде Сәкең: «өзiңнiң жазғандарыңды оқып тұрамын. Жақсы жазып жатырсың. Тор­ғай­дың ой-толғанысы сенiң жү­ре­гiң арқылы өтедi ғой. Еңбек­тене бер», – деп ақжарма тiлегiн қосып қойды.
Өзiнiң шығармашылығын сұ­ра­ғанымда, сарыуайымға са­лы­­ныңқырап алды. «Аңшы­ның әңгiмелерiн» түгел басты ма екен, соны бiл. Түгел болмаса, толық шығуын қадағала», – дедi.
Әңгiмемiз ойда-жоқта Жанкелдинге ауысып, «Ана тiлi» га­зе­тiнде жарияланған «Қазақ халқының дұшпандары» деген ма­қалаға ойысты. Онда Әлiби Жанкелдинге қатысты өткiр сын айтылған едi.
– Сол нөмiрдi салып жiбер­шi,– дедi Сәкең ынтығып. – Мен кiтапханаларға бұрынғыдай шыға алмаймын ғой. Жанкелдин жөнiнде «Егемен Қазақстанның» төрт бетiн аларлық көлемдi ма­қала жазып қойып едiм. Со­ның мұрағат құжаттарымен дәлел­денетiн тұстары ашық күйiнде тұрғаны. Ауру ырық бермей тұр. Сосын «Қазақтың аш балалары» деген 35 бет дүние жазып едiм. Соларды жариялатуым керек.
Әлiби Жанкелдин туралы кiтап жазған Сәкең өзiн тежей алмай қазымырланып сөйледi.
– Жалпы, өткенге бiрыңғай топырақ шашуға қарсымын, – деп алып, ғалымдық дәлдiкпен сыналап саптады сөздерiн. – Жан­келдиннiң аруағына тиiсе бермеген жөн. Алашқа не iстедi ол? Оның үш еңбегiнiң өзi неге тұрады? Бiрiншiден, Алашор­да­ның Торғайға кiруiне Тәшкенде жатқан Әлiби Жанкелдиннiң өзi көмектескен. Екiншiден, Мiржа­қып­тан басқа Алаштың
19 өкiлi қолға түскенде соларды қорғап, босатып жiберген де Әлiби едi. Үшiншiден, алғаш ұлттық ымыраны жасаған кiм – Жан­келдин. Түн жамылып отырып айтайын, Жанкелдиннiң мой­нында бiр кiсiнiң де қаны жоқ.
Сәкең қыза-қыза қалааралық телефон байланысының өзiн ұзын-сонар әңгімеге айналдырып бара жатты. Көсiле сөйлеп, те­реңнен тартып, дәл бiр өзiнiң қасында отырғандай менi нұқып сөйлегендей болып, бастырмалатсын.
Сөзiмiздiң арасында Жанкелдин ауданының атын бұрынғы Торғай қаласы мәртебесiне өз­герту туралы айтылып қалды бiлем, Сәкең жұлып алғандай қылып:
– Қайтесiңдер, өнбейтiн әң­гiме қуып, Жанкелдиннiң атын өзгерткенмен Торғайда қой кө­бей­мейдi,– дедi, жұмсақ дауысы қатқылдана түсiп.

«Жерді сатуға болмайды!»

09.07.1999 ж. Сәкең (Сапабек Әсіп­ұлы) үйге кешкiлiк қоңырау шалды. Парламент депутаттарымен кездесiптi. Өзiнiң «Қатерлi дерт, қалжыраған халық» деген кiтабының 96 данасын депутат­тарға таратып берiптi.
– Оқыр ма екен олар! – деп қояды Сәкең мысқылдап. – Оқы­са, әрқайсысына коньяк құяр едiм-ау!
«Неткен қажымайтын жан», – деп тұрмын iшiмнен.
…10 шiлде күнi Сәкең «Егемен Қазақстанда» сөз алды. «Жердi сатуға болмайды!», – деп түйiн­дейдi мақаласын.
Қаламына тыным бермейтiн Сәкең осы!
…12 шiлде күнi Сәкең «Хабар» арнасынан «Бетпе-бет» пiкiрлесу бағдарламасына шықты. Онда да жердi саттырмауға бел буып бақты.
…Мiне, «Егемен Қазақстан­ның» 1999 жылғы 16 шiлдедегi санын қолыма алып отырмын. Бiрiншi беттегi «Қабылдануға жарамайды» деген тақырыппен жарияланған мақала астына Қазақс­тан Жазушылар одағы «Жер және халық тағдыры» ко­мис­сиясының мүшесi Сапабек Әсiпұлы қол қойыпты. Бас алмай оқып шықтым… «Жер туралы» Заңға қарсылық бiлдiрген мақа­ладан үзiндi: «… Екiншiден, «Жер учаскелерiн мемлекеттiк меншiк­тен жеке меншiкке беру, ақы тө­леу арқылы жүргiзiледi» (8-бап, 1-тармақ) деген де дұрыс емес. Зардабы аса ауыр, зиянды қате. Бұлай болған жағдайда, ауылдар мен селоларда тұратындар былай тұрсын, қаладағы қалталылар жа­па­тармағай аттанып, ең шұ­рай­лы учаскелердi пышақ үстi­нен бөлiсiп алып кетедi. Қазақ резервацияларының тұрғындары бұрынғыша өздерiнiң маңдайына жазылған шөл және шөлейт ай­мақтарда о дүниедегi тамұқ азабын тiрiдей тартқан күйiнде қала беретiн болады. Жаңа заң жобасын жасаушылар мұны бiлмедi дейсiз бе?» .
Сәкең сонымен бiрге: ««Жер туралы» заң жобасында санақта бар, санатта жоқ шөл және шө­лейт дала «Қазақстан жерiнiң құ­ра­мына» (6-бап) енбей қалған­дықтан тұрған жерiнiң шаруаға жарамсыз, қонысқа қолайсыз­дығына, яғни сапасының төмен­дiгiне байланысты оның есесiн толтыру үшiн тұрғындарға берi­ле­тiн жеңiлдiктер мен төлема­қы­лар туралы да ештеме айтыл­ма­ған. Мысалы, өркениеттi елдерде, солардың бiрi АҚШ-тағы үндiс­тер резервациялары тұрғын­да­рына округтiк, штаттық, феде­рал­дық бюджеттерден олардың табыстарының 250-300 процентi мөлшерiнде қосымша төлемақы берiлiп тұрады…» – деп, әдiлдiк­тiң үстемдiк құруы үшiн жанай­қайын салады.
Сапабек Әсiпұлы мақаласын былай түйiндейдi:
«Бiрiншiден, республика резер­вацияларының тұрғындары – қазақтардың мүддесi ескерiл­меген деп танылып, «Жер туралы» заң жобасын Парламент қабылдамай, керi қайтаруға тиiс.
Екiншiден, оның есесiне «Геноцид зардаптарын жою немесе республика резервациялары тұрғындары жағдайын қолайлы аймақтағылармен теңестiру шаралары туралы» арнайы заң жобасын дайындауды үкiметке тапсыру керек.
Бүгiнгi күн талабы осындай!».
… Ал, ендi Сапабек Әсiпұлына – менiң ұстазыма сүйсiнбей көрiңiз!
18.10.1999 ж. Жазушы, ғалым Сапабек Әсiпов министрлiкке менi iздеп келiптi. Министрдiң әлдебiр шұғыл тапсырмасын күйт­теп жатыр едiм. Бөлмеме шақырғасын келсем, Сәкең отыр. Құшақтасып жатырмыз. Алматыдан келе жатқан беті ме деп ойласам, Қостанай, Торғай өңір­лерін бiр айдай аралап, депутаттардың насихатын тә­мам­дап келе жатқан бетi екен.
Ертеңінде тағы соқты маған. Әлiбекке (департамент директоры Асқаров) жолығып, баспадағы кiтабының жайын бiлмекшi болып едi, ол кiсi iссапарға кет­кен­дiктен кездесе алмады. Сәлемiн мен арқылы айтып кеттi.
Алматыға жүрерiнде Сәкең, бiраз әңгiменiң тиегiн ағытты. Негiзiнен жер тағдыры жайлы. Аманкелдi ауданының орталы­ғында 30 үй аштық алдында отыр­са керек. 10 үйде 6 бала мүгедек бар екен. Әскер қатарына шақыруға бала жетiспейдi: сал­мағы аз, бойы төмен, арық-тұрақтар.
Сәкең Қазақстан Жазушылар одағы жанындағы «Қазақ тағ­дыры» жер комиссиясының төрағасы болып тағайында­лып­ты. Бұрын «Жер тағдыры» аталатын комиссияның мүшесi болатын. Жер туралы, оны қазақ игiлiгiне шындап айналдырудың амалдары туралы тұшымды еңбектерiмен жүйелi көрiнiп жүрген 73-тегi қаламгердi жер киесi желеп-жебеп жүргендей көрiнедi маған.

«Сәкең күткен заң еді…»

20.04.2018. Таңсәріде (06.30.) Алматыдан қоңырау түсіп, Зинахан апай ері Сапабек Әсіпұлының өмірден озғанын естіртті. Ұс­та­зы­мыз еді. Баулыған, демеген… 93-ке қараған жасында… Жүрегі Жер деп соққан… Тек жер тақы­ры­бына ғана арнап бірнеше кітап жазды.
Жағалай (Астана, Қостанай, Аман­келді, Жанкелдин) қай­ғылы хабар салдым.
Сағат 15.30-да Алматыға пойыз­ға отырдым. Ағаның жаназасы 22 сәуірде екен…
22.04.2018. Қазақстан Жазушылар одағында С.Әсіпұлымен қоштасу митингісі (10.00-10.40.) өтті. Оны басқарма төрағасының орынбасары Б.Жақып ашып жүргізді. Одақ басшысы Ұ.Ес­дәу­лет Түркиядағы демалысын үзіп, ұшып келіп сөз сөйледі. Сәкеңнің туған ауданы Аманкелдіден Е.Дауыл­баев көңілін білдіре оты­­рып, бір шөкім топырақты қа­бір­ге салатынын жеткізді. Жанкелдин ауданының қаралы пікірін Т.Әмір айтты. Біраз қа­лам­герлер (Ғ.Қабышев, С.Тұр­ғынбеков, Х.Біржанов, Ж.Қуанышбаев, т.б.) естелік­тері­мен бөлісті. Өзім де ұстазым туралы айттым. Мұрат Әуезов «Сөзіңіз ойлы болды», – деп қолымды қысты.
50 минөттей жүріп барып, Ащы­бұлақтағы (Жәпек аулы) зи­ратқа Сәкеңді мәңгіге табыс­тадық. Әкесі Әсіптің (99 жас: 1885-1984, руы жазылмапты), зайыбы Фариданың қасына жантайды. Таяқ тастам тұста ақын, сатирик Марат Нұрқалиев орны­ғыпты.
«Еуразия» мейрамханасында асы берілді.
Зинахан апай Сәкеңді 20 жылдай бағып-қақты. Жағал­бай­лының қызы екен. Еңбегіне елі разы…
24.04.2018. Облыстық «Қос­танай таңы» газетінің бүгінгі санында С.Әсіпұлы туралы некролог (12 әріптесі қол қойған) жарияланды. «Егемен» басшыларына 21 сәуірде айтып едім, әзірге үнсіз. Белсенді авторы ғой, екі ауыз сөзін қиятын шығар…
…Парламент Сенаты : «Жер сатылмайды және шетелдіктерге жал­ға берілмейді», – деген түзе­ту­лермен Жер туралы Заң қабыл­дады. Сапабек Әсіпұлының бақилыққа аттанғанға дейін кү­тіп кеткен Заңы еді бұл! Ақыры, жам­басы жерге тигеннен соң ғана қабылданыпты. Бұған да шүкір! Сәкеңдікі шынайы ерлік екен ғой…

 

 

Қайсар ӘЛІМ