Тони Моррисон:

Тони Моррисон, 1931 жылы Охайо штатының Лорэин деген жерінде дүниеге келген. Нобель әдебиет силығының иегері. Редактор, оқытушы болып жұмыс істеген қаламгер. «Сүйіспеншілік» атты романы 1988 жылы Пултзер сыйлығын иелеген. Оның туындылары эпикалық тақырыптар мен талғампаз тіл қолдану, Афро-америкалық кейіпкерлердің өмірін тілге тиек ету жағынан әлем оқырмандары тарабынан жақсы баға алған. Моррисонның әрбір шығармасын оқыған оқырман оның қайсарлығын, күрескерлігін, ұлт, әдебиет үшін істеген ізгі істерінен өзіне үлгі ете алады.

– «Нью-Иорк Сити» басылы­мында редактор ретінде неше жыл жұмыс істедіңіз?
– Саған бір құпия айтайын, биыл 87-ге толдым. Сондықтан, көп нәрсені есіме түсіре алмай­мын. Бірақ ол арада Жэсон Эпс­тейн секілді бастығыммен бірге жұмыс істегенді жаным қалаушы еді. Әрине, оның айтқандарына құлақ асып көрген жоқпын, екі ұлымды мәпелеп өсіру барысын­да өзгелердің шығармаларын редакциялауға мұршам келмеді. Сол үшін бұл жұмыстан қол үзіп, шығарма жазумен айналыстым. «Көкшіл көз» деп аталатын кіта­бым 1970 жылы жазылды, шын­туай­­тында, сол кезде маған қар­жы қажет болды. Әрқашан солай.
– Кітабыңыздың сатылымы қалай болды?
– Ойдағыдай болды. Бірақ сәтті шыққан кітабы үшін ешкім де ақшаға қарық бола алмайды. Ол кезде детектив және сексуал­дық жанрдағы романдар авторға көп табыс әкелетін. Бір ғажабы, кітабымды шығарған баспа маған қосымша ақша төлегенде, кітап­тарым сатылып таусылуға шақ қалған еді. Сол үшін кітабым ре­сми баспадан басылып шыққан соң, баспа ақысы ретінде бір тиын да төлегем жоқ. Бұл әрбір жазушыда кездесе бермейтін жағдай. Кейде авторлар табысқа кенеліп те жатады.
– Қай уақытта шығарма жазу­ға отырасыз?
– Мейлі қайсы маусым бол­сын, бір қараңғы, бір жарықта оянамын, әрі күн батқанға дейін жазуға отырамын. Әсіресе, таңғы уақытта шабытым жақсы келеді. Бірақ күн өткен сайын бұл мүм­кіндіктің де шырағы өше береді екен. Түскі асқа дейінгі алты са­ғат­та қауырт жұмыс істей аламын, кейде алдыңғы жазғандарыңа көз қыдыртып, кей жерлерін түзеуге немесе сол күйі қалдыруға тура келеді. Бір сөзбен айтқанда, мен өзіме-өзім редактормын.
– Өзіңізге редактор болған сәт­те бейтарап қала алдыңыз ба? Былайша айтқанда, өзгенің жаз­ғанын түзетіп отырғандай…
– Солай, сол үшін де басқалар мені ұнатады. Мен өз жазған­да­рыма ешқашан ризашылықпен қарамаймын. Бұндай сезім бол­ған да емес. Шығармаларымды сары түсті жолды дәптерге қа­рын­дашпен жазамын. Біз осы­лай үйренгенбіз. Қарындашпен жазу өзіңнің не жазып жатқаныңды сезінуіңе, тіпті, қатесі болса лезде өшіруіңе қолайлы.
– Қазір де таңғы уақытта шы­ғар­ма жазып жүрсіз бе?
– Жоқ. Қазір мүлде олай істей ал­маймын. Бұрынғыдай ерте оян­ғаныммен, физикалық жағ­да­йым шығарма жазуға мұрша бер­мейді. Қазір, кешкі сағат 6-7 ар­а­лығында жазамын.
– Әр күні шығарма жазасыз ба?
– Солай деуге болады. Кейде күніне үш бет, кейде бір жарым бет шамасында жазамын. Бұл менің ой-санамның немесе нені дамытқым келетінін білдіретін санақтар емес.
– «Үй» атты шығармаңызда сіз Афро-Америкалықтардың қиын жағдайларын тілге тиек еттіңіз бе?
– Солай. Мұндағы қиындық ақ нәсілділер еді. Атап айтқанда, қара нәсілді болудың қиындығы – біз «адам» емес, біз тек «қара нә­сілді» екендігіміз. Бұндай жағ­дай туралы қиындықтар қазір есім­де қалмапты, бірақ сол кез­ең­де нәсілге бөлу, біз істеуге бол­­майтын істер, біз аяқ басуға бол­майтын жерлер болды. Сол үшін, біз өзіміз тұратын аудандар жаса­дық. Біз Эри көлінің жаға­сында тұрдық. Сол жерде қалаға тәуелді «Эри көлі саябағы» бар еді, әне, сол жерге қара нәсіл­ділердің кіруіне тиым салынған. Соған қарамастан, біз көл жа­ғасынан төмен бір шақырымдай жерден өзіміз кіретін саябақ жасадық.
– Сол кезде барлық аз санды­лар қиындық көрген болар?
– Сол өзеннің жағалауында тұ­ратын орта және жоғары жік­тегі ақ нәсілділер тобы, әсіресе, дәрігерлер мен тіс емшілері өз­де­рін «Хан мен ханшайымдай» сезінді, әрі олардан басқалар бір саты төмен тұрды. Бұл ашын­дыра­тын жағдай балаларға қарағанда, ересектерге көп әсер етті. Себебі, біз барлығымыз мек­тепке бірге барамыз. Төртінші сыныпқа көшкен жылы, мұғалім мені екі италиялықпен бірге отырғызды. Оларға ағылшынша үйрену қажет болды. Ол екеуіне үнемі сабақ үйретуді жақсы көре­тінмін, кейін соның біреуі біздің қалашықтың басшысы болып қызмет істеді.
– Бір кітап жазуыңызға қанша уақыт жұмсайсыз?
– Ең аз жұмсаған уақытым үш жыл. Көптеген шығармаларымды жазуға алты-жеті жыл уақыт кет­ті.
– Сіздің таңдаулы кітабыңыз­дың бірі «Сүйіспеншілік» «Пулит­зер» сыйлығын еншіледі, осы шы­ғарма ең жақсы қолтаңбаңыз ба?
– Олай емес. Менің ең жақсы кітабым «Жаз» (Jazz), бірақ ешкім де оған назар салғысы кел­мейді. Бірақ өзім жақсы бағалай­мын.
– Бірер музыка аспаптарында ойнай аласыз ба?
– Мен тек шығарма жаза ала­мын, сол үшін ешбір аспапта ойнай алмаймын. Анам тамаша дауыс иесі болатын, үнемі ән салып, айналасын думанға бөлеп жүретін табиғи талант еді, ол арнаулы мамандық оқымаған. Әпкем екеуміздің музыкаға бейі­міміз жоқ болды, сол үшін ана­мыз бізді пиянино курсына апа­ратын.
– Сіз не үшін жазушы болуды армандадыңыз?
– Неге армандамасқа?! Менің құштарлығым да, арманым да осы сала болды. Бастауышта оқып жүрген кезімде шешем мектепке келіп, мұғалімімнен оқу жағдайым туралы сұрағанда, мұғалімнің менің шығарма жазу­да талантым бар екенін айтқаны әлі есімде. Себебі, мен мектепте жақсы оқыдым, айналама ерте танылдым.
– Шығармашылықты шағын әңгімелер жазудан бастадыңыз ба?
– Орта мектепте жүргенде қандай шығармалар жазғаным есімде жоқ. Колледжге дейін мардымды ештеңе жаза қойған жоқпын. Өзім оқыған универси­те­тіме үш жылдың алдында бар­ға­нымда, ол арада сабақ беріп жүр­ген бұрынғы қызметтесімді көрдім. Жақсы шығарма жазу туралы жазған, мысал ретінде пайдаланған дүниелерімді ол студенттеріне оқытып жүр екен. Ол дүниелер өзіме мүлде ұнамай­тын еді, тіпті, ондағы кемшілік­тер­ді де атап айтып бердім. Бірақ ол жақсы бағалап, өз кәдесіне жаратып жүріпті.
– Бүгінгі таңда Америкада жазу­шы болу басқаша ма? Қазіргі адам­дар кітапты аз оқитын се­кілді…
– Қазір жазушылық туралы ойлар басқаша. Себебі, қазіргілер кітапты қолына көп ала бермейді, алған күннің өзінде белгілі бір істер туралы жазылған қызықты шығармаларды ғана оқиды. Принситонда дәріс берген жыл­дары маңызды шығар­малардың атмосферасының қалай бола­ты­нын сезіндім.
– Шығарма жазудың бақыты неде?
– Соны менің де білгім келеді. Білу­ге құлшынып жүрмін, бірақ қа­­лай екенін жеткізіп айта алмай­мын.
– Ақ нәсілділермен терезеңізді теңестіргіңіз келе ме?
– Олардан артық болғым келеді. Шешем олардан көш ілгері еді. Cебебі, ол кісі шір­кеудің ең мықты әншісі болды. Штат­тың басқа өңірлерінен кел­ген ақ нәсілділер үнемі шіркеуге келіп, шешемнің әнін тыңдай­тын, шешемнің ән салғандағы дауысы шынымен керемет еді. Осы жағдайларды көре жүріп, қоғамда болғанның барлығын мүлде басқаша қабылдадым. Бірақ бұның бәрі Охиодағы кез­дер еді. Менің «Сүйіспен­шілік» атты шығармамда көптеген қа­сіреттер туралы айтылады, бірақ бұл қара нәсілділермен ғана шектелмейді. Ақ нәсілді жазушы­лар да солай істеді. Олар да жас­тық дәурендері мен отбасы­ларына кесірін тигізетін жерлерге барды, әрі сонда көрген азаптар­ды шығар­маларына детал ретінде пайдаланды. Бірен-саран ғана жазушылар қуанышты сәттер туралы қалам тербеді. Бұл жағдай туралы сөз болғанда жұрт Эдгар Аллан Поны есіне алады.
– Сіз «қара нәсілді» жазушы­сыз ба, жоқ әлде «жай жазушысыз» ба?
– Мен «қара нәсілді» жазушы­мын. Бұның жасырары жоқ. Сапа, музыка, әуен секілді жақ­тарда тым өзгешелік бар. Жеймс Балдвин және өзге де қара нәсілді жазушылар қара нәсілділердің өмірі туралы бір талай шығар­малар жазды. Балдвин бұл күн­дері Нью-Йоркте өмір сүріп жа­тыр. Егер сен жазушы болсаң, оның үстіне қара нәсілді болсаң, «Нью-Йорк Таймс» гезеті тара­бы­нан оң пікір алмасаңыз, уни­вер­ситетте дәріс беруге жол жоқ. Менің алғашқы кітабым осы га­зетте әлдебір сыншы тарапынан жақсы пікірге ие болды. Ол «Көк­шіл көз» атты романым еді. Сол кезден бастап бәрі өзгерді. Бірақ, мынаны айтқым келеді, мен Пулитзер сыйлығын алғанымда басылымдарда мен туралы оң пікір болған жоқ.
– Қара нәсілділердің өзгерген өміріне куә болып келесіз, Барак Обама Америка Президенті бол­ған­да қандай көңіл-күйде бол­дыңыз?
– Обаманы жақсы көремін, бұл менің шынайы сезімім. Бұл жолды бастағандардың санатын­да алдымен Мартин Лузер Киң бар, сосын Барак Обама. Ол, тіпті, екі рет сайланды. Президент болса да Обаманың маған көңіл бөлгені өзгеше әсер етті. Ол мені өз командасына шақырды, ұлым Форт екеуміз ұсынысын қабылда­дық. Обаманың қызы жазушы­лық­қа қызығады, әйелі Мичел Обама үнемі қасыма келіп әңгі­ме­лесіп тұрады, ол да ақылына көркі сай жан.
– 1993 жылы Нобель әдебиет сыйлығын еншіледіңіз, бұл ма­рапат өміріңізге өзгеріс әкелді ме?
– Жоқ, қалай өзгерсін? Олар маған азын-аулақ ақша берді, бірақ сол шамалас ақшаны сол сыйлықты алғанға дейін істетіп болдым емес пе? Менің Нобель сыйлығын алуым көптеген адам­дардың мазасын кетірді, тіпті, олар құсаланып кете жазда­ды. Олар кемсіту сипатындағы мақалаларды жазып, маған не үшін жоғары сыйлықты берді деп, айыптап жатты.
– Сіздің ойыңызша, бүгінгі қоғамда нәсіл кемсітушіліктен көрі бостандық басымдау ма?
– Солай, қазір өмірім түбе­гей­лі өзгерді, себебі, мен алыс-жа­қын­ға танылдым. Бұлай деуіме немерелерім дәлел бола алады, олардың жасындағы мен көрген қоғамның қараңғы тұстары мен қиянаттарды олар мұлде білмей­ді, ойламайды. Олар барлық адамдарға жақсы көзқараспен қарайды. Немеремнің біреуі Иорданияда: «Қара нәсілдінің қы­зы» ретінде емес, қайта «Иор­да­нияға келіп, араб тілін үй­ренуші» ретінде білім алып жатыр. Мен қарапайым адаммын, бірақ қара нәсілді болғанын мақтаныш ететін адаммын. Бұл өзгермейтін категория.
– Үлкен сыйлық алғаннан ке­йін, жан-жаққа танылғаннан соң шы­ғарма жазу қиынға соқпады ма?
– Олай емес. Ана жаққа қара­шы (ол мұқабалы сары түсті қағаз­дарды қолымен нұсқады). Ол менің жаңа романым. Осы роман турасында редакторым Боб Готлейбпен сөйлестім. Бұл шығармамның аты «Әділеттілік» деп аталады. Жалғыз сөзден тұратын кітап атын жақсы көре­мін, бұлай істеу кітаптың бар айтарын, ондағы кейіпкер немесе адам туралы, солар кешкен қоғам мен атмосфераны аңғартып тұрғандай болады.
– Қара нәсілділердің әдебиеті қазір қай деңгейде?
– Күн сайын дамып барады. Қара нәсілділердің музыкасы біздің қоғам үшін асқан құнды­лық, қазір музыкамен қатар әдебиет пен өнер де өз бағытын тауып, ілгерлеп барады.
– Сіз мойындайтын жазушылар кімдер?
– Уиллиям Фолькнер мен үш­ін өте маңызды тұлға. Онымен бірнеше рет кездестім, тіпті, үйін­де де болғанмын. Оның қала­мы жаман жазбайды, бірақ одан басқа да жақсы жазатындар баршылық. Оны ұнататын себе­бім, оның тілі мен түйсігі халыққа өте жақын. Оның үстіне, кейіп­кер­лері дара сипатқа ие болған­ды­ғынан.
– Жас жазушыларды оқып тұрасыз ба?
– Оқимын, кейбір жас әйел жазу­шылар жаңа ұрпақ секілді сезіледі, олардың қызығатыны да біздікінен басқаша. Әйел жазу­шы­лардың жақсы құлшынып жүр­гені байқалады.
– Шығармаларыңызды поэти­калық үлгіде жаздым деп ойлайсыз ба?
– Көптеген адамдар солай десіп жүр, бұның себебін, менің тіл қолдану өрем жоғары дең­гей­де, бүкіл шығармаларым осындай деңгеймен жазылған деп айта аламын. Журналистік стилмен жа­зыл­ған романдарды ұнат­пай­мын.
– Жақсы өмір сүріп жатырмын деп ойлайсыз ба?
– Ұзақ жас жасадым, соның өзі жақсы өмір сүрдім деп айтуға татиды.
– Шығарма жазуды жалғас­тыра бересіз бе?
– Әрине.

Ағылшын тілінен аударған Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН