Алматыда «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасының аясында ұйымдастырылып, Халықаралық қазақ ПЕН-клубының президенті Бигелді Ғабдуллиннің мұрындық болуымен «Құбылмалы әлемдегі заманауи әдебиеттің рөлі» тақырыбында жазушылардың І Халықаралық форумы болып өтті. 17 елден жиналған әлем әдебиетшілері қазақ елінде 3 күндік шара аясында бас қосып, қазіргі заманғы әдебиет хақында пікір алмасты.

Алматыдағы «Рахат Палас» қона­қүйінің «Махамбет» залында сөз шеберлері мен көркем әдебиет көсемдері бірінен соң бірі шығып өз ойларын ортаға салды. I Халықаралық Жазушылар форумына АҚШ-тан, Англиядан, Франция, Польша, Израиль, Қытай, Палестина, Түркия, Моңғолия, Чехия, Марокко, Израиль, Германия, Литва, Ресей, Өзбекстан, Қырғызстаннан келген сөз зергерлері қатысты. Жиынды шараның ұйымдастырушысы Бигелді Ғабдуллиннің өзі ашып, жиналған қауым ішінен жасы үлкен ақсақал, қазақ әдебиетінің классигі Әбдіжәміл Нұрпейісовке сөз берді. Ұлылармен иық тірестіріп, қос ғасырдың куәгері болған жазушы аударма хақында ойларын айта келе: «…Ақылды» технологиялардың дамуы бізді қайда апарады дегенді ойласам, қиялыма талантты сәулетшілердің қолынан шыққан алтын мен асыл тастардан салынған ғибадатхананың кейпі келеді. Іші бос ғибадатхана. Ешкім бір де бір дұғаны есіне түсіре алмайды. Тіпті, жайнамаз да жоқ. Тіпті, дұға оқитын жер де жоқ. Ғибадатхананың ішіне кілең саудагерлер топтанған…», – деді жазушы. Онан соң форум мінберіне 2019 жылғы Нобель сыйлығының номинанты Атанас Ванчев де Трасси көтеріліп, қазақ әдебиетін құрметтейтінін айтып, ағынан жарылды. Әбдіжәміл Нұрпейісовті тілге тиек етті. Сөз кезегі алаштың біртуар перзенті Олжас Сүлейменовке берілгенде: «Қазір жазушы деген мамандық жоқ. Ал әлемде кітап оқитын мемлекет жоқ. Бірақ халық біздің уақыт жайлы деректі әрі көркем шындықты білуге мұқтаж. Сондықтан мен ПЕН-клубтың белсенділігін құптаймын. Бұл форум жаңа ғана ақсақал Нұрпейісов айтқан «ұйқыдағы арудың» оянып, қаламгерлерге жасанды күлкіден арылып, қамсыздық пен немқұрайлылықтан құтылып, біздің уақыттың көркем шындығын кітап арқылы жеткізуге тиіс негізгі міндетін орындауға деген серпілісін оятар деген үміттемін», – деді ақын. Кештің ортасына қарай жазушы Дулат Исабеков сөз алып: «Бүгінгі аласапыран, дүрбелең дүние ұлы жазушылардың қасиетті сөзіне зәру. Интернет пен электроника дәуірінің адамдары әзірше қағаз кітаптан бас тарта қойған жоқ, олар әлі де саясаткерлерге қарағанда жазушылардың сөзіне көбірек сенеді. Жазушылар дүниедегі ең әлемет сөз қаруына ие екенін өздері де толық түйсінбеуі мүмкін. Егер әрбір қарапайым жазушының артында 10-15 мың оқырман тұрғанын есептеп, ол санды әлемнің барлық жазушыларына көбейтсе, онда ғаламдағы барлық адамдардың жан-жүрегіне ықпал ететін қуатты қаруға ие алапат армия құрылар еді. Өйткені алдымен құрлықаралық ракеталар емес, Сөз пайда болған…» – деп жоғары түйінді пікірін ортаға салды. Жазушы Әлібек Асқаров болса: «Шындығында да, жаһандануға төтеп беру үшін, оған қарсы қояр антивирус – тіл мен діл, мәдениет пен ұлттық әдебиет. «Әдебиетті сүйетін, өнердің мәңгі өлмейтін шығармаларын туғызған халықтың әлсіз болуы мүмкін емес» дейді жапон даналығы. Мың өліп, мың тірілген қазақ халқының күрескерлігі мен жасампаздығын ескерсек – апокалипсисті төбемізге төндірмей, келешегіміздің кемел боларына сенейік, ағайын!», – деп сөзін қорытындылады.
Бұдан кейінгі сөз «Желідегі жалғыздық» романының авторы, поляк әдебиетін барша жаһан жұртшылығына танытып жүрген жазушы, туындылары кез келген кітап дүкенінің «Заманауи проза» бөлімінде бетсселлер деп көрсетілетін Януш Вишневскийге берілді. Ол өз сөзінде: «Әдебиеттің негізгі миссиясы – түсінік қалыптастыру», – деді. Осылайша, форум мінберіне бірінен соң бірі көтерілген әдебиет өкілдері сөз кезегін алып жатты.
Кеште Олжас Сүлейменов, Мұхтар Шаханов, Дулат Исабеков, Ұлықбек Есдәулет, Несіпбек Дәутайұлы, Иран Ғайып, Есенғали Раушанов, Тынымбай Нұрмағанбетов, Амангелді Кеңшілікұлы, Жүсіпбек Қорғасбек, Дидар Амантай, Ханаан Аваад, Алексей Цветков, Юсуф Амине Элалами, Бақыт Кенжеев, Сергей Гандлевский сынды жазушылар, ақын, драматург, философ және аудармашылар болды. Шараға қатысушылар «Құбылмалы әлемдегі қазіргі заманғы әдебиеттің рөлі» тақырыбынан бөлек, «Жаһандану және ұлттық әдебиет», «XXI ғасыр талаптары және әдебиет» сынды өзекті мәселелерді талқылады. «Әдебиеттің өзі ұлттық құндылық болса да, онда шектеу, шекара болмауы тиіс. Себебі, әлем халықтарын байланыстыратын бір дүние болса, ол — әдебиет», – деді Бигелді Ғабдуллин. Жаһандану дәуіріндегі қазіргі әдебиеттің жай-күйі мен оның қазақ әдебиетіндегі көрінісі жан-жақты талқыланатын мұндай маңызды жиынды тек биылғы 3 күндік отырыспен шектемей, жыл сайын өткізу жоспарланып отыр.
Форум аясында «Желідегі жал­ғыз­дық» кітабы арқылы әлемге та­нылған польшалық жазушы Януш Вишневскиймен тілдесудің сәті түскен болатын.

---

Януш Вишневский

– Сізге Қазақстан қалай әсер етуде?
– Керемет деп айта ала­мын. Тек қала емес, биік тау­ла­рын да ерекше ұнатамын. Бұл Қазақстанға үшінші рет келуім. Соңғы рет 2014 жылы кел­­генмін. Атмосферасы, әр қа­­дам сайын байқалатын қо­нақ­­жайлылығы есте қалады. Ме­­нің осында оқырман­да­рым ба­­рын да білемін. Олар­мен кез­­десе алатыным да қуан­та­ды. Осындай форум­дар арқы­лы өзімнің елімді та­ныстыра алатыныма да қуа­намын.
– «Одиночество в сети» кі­та­быңыз арқылы әлемге таныл­дыңыз. Кітапты жазуға не түрт­кі болды?
Мен, біріншіден, ғалым адам­мын. Германияда ин­фор­матикадан кандидаттық, хи­миядан докторлық қорғадым. Поляк тілінде жазамын. Көп жыл­дан бері Германияда тұ­рып келемін. Жазушы болуды қаламағанмын, әлдене жазуды армандаған да жоқпын. Өзім­нің жеке өмірімдегі түрлі жағ­даяттарды, ішімде жиналған ой­ларымды ақтарғым келді. Ішіме толған мұңнан мұнара тұр­ғызуды қаладым. Сосын да қо­лыма қалам алдым. Бұл кі­тапты жазу маған психо­тера­пия секілді болды. Мен осы арқылы жан жарамды емдеуге тырыстым. Бұл туындым жос­парсыз шыққанымен, табыс­ты шықты. Ел жақсы қабыл­да­ды. Мен – ғаламтордағы ма­хаббат жайлы жазған ал­ғашқы адаммын.
– Қанша жастан жазуды бас­тадыңыз?
– Алғашқы кітабым 21 жа­сымда поляк тілінде шықты. Ре­сейде 25 жасымда орыс ті­лінде басылды. Жазу­шы­лық­пен айналысқаныма он жеті жылдай болыпты. Балаларға ар­налған шығармаларым бар. Әйелдер, махаббат жайлы Түркияда да жаздым. Поляк жазу­шысымен хат алмасқан шығармаларым да бар. Осы уа­қытқа дейін жиырма үш кі­табым жарық көрді.
– Ұстазыңыз бар ма?
– Ұстазым жоқ. Менде жал­пы гуманитарлық білім шек­теулі. Бірақ мен прозаны сүйемін. Орыс классиктерін жақ­сы көремін. Әсіресе Дос­тоевскийді, Толстойды. Бұлар менің ұстазым емес, әдебиет­тегі үлгі тұтар тұлғаларым.
– Қазақ әдебиетімен таныс­сыз ба?
– Аздап таныспын. Қазақ әде­биетінің классигі Ұлы Абай­ды білемін. Осы са­пар­дың алдында Германияның кітап дүкендерінен Қазақ ақын-жазушыларының шы­ғармаларын іздедім. Алайда бір де бірін таба алмадым. Ал, Польшада табу оңай. Өйткені КСРО кезінде әртүрлі елдер­дің еңбегі түрлі тілдерге ау­дарылғаны белгілі.
– Олжас Сүлейменовты бі­лесіз бе?
– Жоқ.
– Сүйікті жазушыңыз?
– Эрих Мария Ремарк.
– Әдебиет әлемді соғыстан құт­қара ала ма?
– Әдебиеттің өзі құт­қара­ды деп айта алмаймын. Бірақ саясатқа белгілі бір деңгейде әсер ете алады. Қалыптасқан ойлар мен пікірлерді өзгерте алады. Алайда көп саясат­керлер әдебиетті оқымайты­нын жақсы білемін. Олардың оқу­ға уақыты да жоқ.

---

Сергей Ганд­левский

Пен-клубтың келесі мүшесі, Ре­сейден келген танымал ақын, ау­дармашы, жазушы Сергей Ганд­левскиймен де сұхбаттасып қалдық.

– Сергей Маркович, Алматы ұнады ма?
– Қазақстанға алғаш рет био­логиялық эксперимент жасауға Қос­танай аймағына келген бола­тынбыз. Онан соң екінші экс­педициямыз Маңғыстауда өтті. Бұл осыдан қырық жыл бұрын болатын. Қазақстанды сол кезде ұнат­тым. Ал, Алматыға алғаш кел­уім. Келгеніме бір-ақ күн бол­ды. Арнайы тамашалауға уақыт бол­маса да, жолай жайқалған биік ағаштарды көріп, тамсанып жүрмін.
– 1996 жылы сізге «Антибукер» сый­лығын берді. Сіз бас тарт­тыңыз. Неге?
– Білесіз бе, бұл сұрақты ма­ған жиі қояды. Бірақ мен бұл сауал­ға жауап бергенді ұнатпай­мын. Мұның жауабы: жай ғана мен өзімді қорланғандай сезін­дім.
– Меніңше, орыстың жас ақын­дары Бродскийге еліктейді. Бродскийдің, сіздіңше, орыс әде­биетіндегі рөлі қандай?
– Қалай айтсам екен, Брод­-
с­кий­дің басқа талантты қалам­гер­­лер секілді өзіндік орны бар. Бір жағынан біреуге еліктеп, со­ның әсерімен қалам ұстау жақсы және түсінікті дүние. Демек, бұл қа­ламгер белгілі бір деңгейде әсер ете алады деген сөз. Ал, мұның, екін­ші жағы да бар, олар еліктеу­ден шығып өзіндік үнін таба ала ма, жоқ па… Бродскийге немесе өзге Мандельштам, Пас­тернакқа еліктеуден айырма­шылық көріп тұрғам жоқ.
– Қазақ поэзиясынан хабар­дар­сыз ба? Кімдерді оқисыз?
– Өкінішке орай, қазақ поэ­зиясымен таныс емеспін. Мүм­кін, ен­ді танысармын. Бұл жерде еш­қан­дай алалау жоқ. Себебі, мен қазіргі жастар поэзиясымен де таныс емеспін. Көбіне өзімнің буы­нымды жақсы білемін.
– Түркі поэзиясынан ше?
– Филология мамандығын бі­тірген түлек ретінде кезінде оқығанмын. Бірақ қазір хабарым жоқ.
– Шыңғыс Айтматовты білесіз бе?
– Иә, Айтматовты білемін. «Ақ кеме» және басқа да повес­терін құныға оқығанмын.
– Қазір не жазып жүрсіз?
– Эссе жазамын. Өлең жазуды қой­дым. Бір жола қоям ғой деп ой­лап едім, бірақ бір апта бұрын ға­на жаңа жыр туды.
– Сіздің шығармашылығыңыз поэ­зия, проза, драматургиядан тұра­ды. Қай жанр жаныңызға жа­қын?
– Білмеймін, әр кезде әр қа­лай. Жасқа да, сезімге де, уақытқа да байланысты. Көпшілік мені лирик деп қабылдайды. Проза жазу жаныма рахат сыйлайды, бірақ оны оқу қаншалықты әсер берерін білмеймін.
– Әдебиет әлемді соғыстан құтқара ала ма?
– Жоқ, құтқара алмайды.
– Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан
Батырхан СӘРСЕНХАН

---

Құрметті Алматы форумы қонақтары!
Қадірлі қаламдастар!
Ханымдар мен мырзалар!

Мен сөзімді қазақ халқының ұлы ақыны, ойшылы Абай атамыздың мына бір жыр жолдарымен бастасам деймін:
Біреуден біреу артылса,
Өнер өлшеніп тартылса… – дейді Абай.
Осындағы «Өнер өлшеніп тартылса» деген сөзде үлкен мән-мағына жатыр. Бұл жерде – өнер атаулының, оның ішінде мына бүгін Сіздер мен Біздер бас қосып, жай-күйін ортаға салмақ болып отырған мәртебелі Әдебиеттің де тағдыры туралы сөз қозғалған деп білу керек…
Өйткені, ауызекі тілде айтыла беретін қарапайым сөздер ақын мен жазушының қаламына іліккен соң басқа сапа мен қасиетке ие болып, өнер дәрежесіне көтеріледі.
«Су ағады, тас қалады» дегендей, замандар зымырап, қоғамдар ауысады, дәуірлер өтеді, бірақ, сөз қалады. Біздің бабалардың сөзі – Орхон-Енисей тас жазуы ескерткіштері соның белгісі. Шекспир айтқан: «Раушан гүлінің атын басқаша қалай өзгертсең де жұпар иісінен айрылмайды» деп. Көркем Сөз де сол сияқты. Сондықтан шынайы Сөз құдіретін тану үшін тілдік кедергілер де түк істей алмайды. Бір тілден екінші, үшінші тілдерге аударылу тек уақыттың жұмысы.
Біз бәріміз де уақытқа бас иеміз. Бас имейтін – Сөз ғана.
Біз бәріміз де уақытқа жұтыламыз. Жұтылмайтын – Сөз ғана.
Қоғам рухани аштықта жүргенін көбіне-көп сезіне бермейді. Оны алдымен сезіп, адамзатты сақтандыратын да, сезіміне нәр құятын да қалам иелері.
Баяғыда өткен бір ғұлама: «Дәрігер адамның бойындағы бүткіл осал тұсын табады, заңгер күллі арамдығын аймандай етеді, дінтанушы барша ақымақтығын ашады» деген екен. Мен осыған: «Жазушы болса адамның тұтас жан дүниесін жайып салады» деп қосар едім.
Бір парадокс бар: Қоғам байыған сайын рухани аштық үдей түседі. Сондықтан, тоқ қоғамда жүріп, рухани аштыққа ұшырамас үшін, жазылған һәм әлі жазылмаған рухани қазыналарымызды жойып алмау үшін асыл Сөзді қадірлейік, көркем Сөздің құнын түсіріп алмай, көздің қарашығындай қорғап, арымызды сақтағандай ардақтай білейік. Сөздің оты сөнбесін! Сөз, тіл алдындағы жауапкершілікті ұмытпасақ болды.
Ардақты қаламгерлер!
Сіздерді Қазақстан Жазушылар одағы Басқармасы атынан Қазақ Пен-клубы ұйымдастырып отырған халықаралық Алматы әдеби форумының ашылуымен құттықтаймын!
Қадамдарыңызға гүл бітсін! Басқосу жемісті болсын! Табыс тілеймін!

Ұлықбек Есдәулет,
ақын, Қазақстан Жазушылар одағы Басқармасының төрағасы